काठमाडौं । भिरैभिरको घोरेटो बाटो । खच्चड पनि हिँड्न हम्मे–हम्मे हुन्छ । खाद्यन्नको जोहो गर्न खसी–बाख्राको साथमा कहिले लेक चढ्नु त कहिले बेँसी झर्नु कर्णालीका मानिसको विवशता हो । जाडोमा बाख्रा लिएर बेँसी झर्छन् । गर्मीमा लेकतिर उक्लिन्छन् । भिर–पाखामा दैनिकी बिताउँछन् ।

हुम्लाको सर्केगाड गाउँपालिका–१, जैरका नन्दबहादुर बुमी खसी डुलाउँदै कहिले भोट त कहिले हाट धाउँथे । भिर–पाखा र जंंगलको बाटो उनका लागि सामान्य भइसकेको थियो । उनी ती खसीलाई लिएर कर्णालीको किनारै किनार हुँदै चीनको ताक्लाकोटसम्म पुग्थे । कहिलेकाँही अछाम पनि जान्थे ।

एक महिनाको हाराहारीमा करिब ४५० केजी नुन लिएर घर फर्कन्थे । आफूले चीनबाट ल्याएको नुन गाउँका घर–घरमा पुर्‍याउँथे । नुनसित रातो चामल, दाललगायत अन्न साटेर परिवार पाल्थे ।

उनको परिवारको बाँच्ने आधार नै खसी थियो । परिवार नै बाख्राको हेरचाहमा दिनरात खट्थे । नुन बोकाउन खसीको प्रयोग हुन्थ्यो । नुन ल्याउने पैसा नहुँदा खसी काटेर गाउँमा बेच्थे र त्यसबाट आएको रकमले उनी हाट–भोट गर्थे ।

२०७६ साल । फागुन महिना । बुमी चीनबाट नुन लिएर घर फर्किएका थिए । नुनसित रातो चामल साटे । चामल बेचेर रुपैयाँ जुटाउन सदमुकाम सिमकोट जाने तरखरमा थिए । एक दिन बाख्रा चराउन जाँदा जंगलमा बाघका पाइला देखे । खसी–बाख्रालाई बाघबाट कसरी जोगाउने भन्ने चिन्ताले गाँज्यो ।

त्यसको केही दिनपछि नै संकट आइलाग्यो । उनी बाख्रा चराउनका लागि गोठ पुगे । गोठ रगताम्य थियो । बाघले २७ ओटा खसी–बाख्रा मारेछ । उनी धेरैबेर रोए । ‘‘बिहान–बेलुका खाइ–नखाइ, भिर–पाखामा गएर पालेका बाख्रा बाघकै लागि पालेकोजस्तो भयो,’’ उनले दुखेसो पोखे ।

उनले ठूलो नोक्सान व्यहोरे । अहिले गाउँकै जग्गा–जमिनमा खेती र बचेका बाख्रा चराएर जीवन गुजारा गरिरहेका छन् । दैनिक ज्यालामा घरको काम पनि गर्छन् ।

हुम्लाका मानिस चीन जान्छन् । नुनलगायत सामान किनेर खसीलाई बोकाएर ल्याउँछन् । गत वर्षको माघको अन्तिम साता जैरका अर्जुन धामी चीनको शेराबाट नुनसँगै लत्ताकपडालगायत सामान लिएर फर्के । उनलाई चीन गएर फर्कन झन्डै महिना दिन लाग्यो । आफ्ना १३ ओटा खसी लिएर नुन लिन गएका थिए ।

‘‘खसी मासुका लागि पनि बिक्री हुन्छ भने भारी बोकाएर पनि आम्दानी गर्न सकिन्छ । यदि, बाटो भएको भए हाम्रो गाउँमा पनि गाडी आउँथ्यो होला । एक खसीले २० किलो बोक्न सक्छ । एक खच्चडले १०० किलो बोक्छ भने एक गाडीले हजारौँ किलो बोक्छ,’’ धामीले भने । 

गत वर्ष उनले लगभग २७० किलो नुन ल्याएका थिए । नुन घर–घरमा पुर्‍याएर मानिससँग जे छ, त्यही सामानसँग साटे । यसरी नै उनको जीविका चल्ने गर्छ । उनी अचानक बिरामी परे ।

त्यसपछि फागुन अन्तिम साता उपचार गर्न काठमाडौं आए र टिचिङ हस्पिटलमा भर्ना भए । तर, रकम अभाव भयो । गाउँबाट काठमाडौं पढ्न आएका विद्यार्थीसँग रुपैयाँको गुहार मागे । तर, पैसा जुटेन । उपचार खर्च जोहो गर्न सकेनन् । निको नभइ गाउँ फर्किए । उनी उपचार गर्न पनि खसी नै बेचेर काठमाडौं आएका थिए ।

बजार अभाव
गडबहादुर कार्की । उनले ६० ओटा खसी–बाख्रा पालेका छन् । आफूहरुको दैनिकी खसी–बाख्राको रेखदेखमै बित्ने गरेको उनले सुनाए । ‘‘गाउँमा मासुको बजार व्यवस्थापन छैन । एक केजी मासुको ५०० मा बेच्छौँ । सहरसम्म खसी पुर्‍याउनको लागि पहुँच पुग्दैन । सहरसम्म लैजान गाउँमा गाडी पनि गुड्दैनन्,’’ उनले भने ।

खसीको शरीरमा भएको रौँबाट फेरुवा, राडीपाखी बुन्ने गरिन्छ । खसीकै आयस्रोतले परिवारको पालनपोषण गरेको उनी बताउँछन् ।

हुम्ला सदरमुकामसम्म त साना गाडी पुगे । तर, विडम्बना त्यहाँका प्रायः गाउँमा खच्चड हिँड्ने बाटोसमेत छैन । जैरका जनक नेपाली भन्छन्, ‘‘त्यसैले त खसीमा भारी बोकाउने चलन चलेकोे । साँघुरो बाटो छ । सिँचाइको व्यवस्था छैन, आकाशकै भरमा अन्न उत्पादन गर्नुपर्छ । कहिले हुन्छ, कहिले हुँदैन । वर्षमा एक पटक मात्रै बाली लाग्ने भएकाले जमिनको भरमा छैनौँ । जसको कारण रात–दिन खसीसँग स्वदेश–विदेश जाने गरेका हौँ ।’’

प्रचुर सम्भावना भएको कर्णाली नदी बगिरहेको छ । तर पनि प्रशस्त मात्रामा पानीको सदुपयोग हुन सकेको छैन । गाउँमा सक्नेले सोलारको बत्ती बाल्छन् । नसक्ने अँध्यारोमै बस्न बाध्य छन् । दाउरामा खाना पकाउँछन् । चीनबाट ढिके नुन ल्याइने हुुँदा कर्णालीका मानिसमा आयोडिनको कमी भएर गलगाँडको समस्या देखिने गर्छ ।