जनकपुर । सामा र चकेवा तराईको नदी सीमसार क्षेत्रमा पाइने चराको नाम हो । सामा-चकेवाकै नाउँमा मिथिलाञ्‍चल क्षेत्रमा भाइ-बहिनीबीचको प्रेम प्रतीकका रुपमा लोक पर्व मनाइँदै आएको छ ।

द्वापर युगदेखि मनाउँदै आएको यो पर्व पछिल्लो समय मिथिलाञ्‍चल क्षेत्रमा पनि लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको छ । यद्यपि तराई मधेसको ग्रामीण भेक र थारु समुदायमा अहिले पनि विशेष महत्त्व साथ यो पर्वलाई निरन्तरता दिँदै आएको हेर्न सकिन्छ ।

सामा-चकेवाको चर्चा स्कन्द पुराणमा उल्लेख छ । यो पूर्ण रुपमा भाइ-बहिनीबीचको प्रेममा आधारित पर्व हो । भाइको वीरता, उदारता र प्रशंसाको वर्णन र बहिनीको भ्रातृत्व प्रेमको चित्रण, चुक्ली गर्नेहरूको निन्दा तथा सामाको ससुराली जाने प्रसंगको मार्मिक क्षणजस्ता विषयवस्तुलाई गीति संवाद यस पर्वको विशेषता हो ।

स्कन्द पुराणमा उल्लेख भएअनुसार श्यामा (सामा) र चकेवा पतिपत्नी हुन् । सामा स्त्री पात्र हुन् भने चकेवा पुरुष पात्र । सामाका पिता कृष्ण हो भने पति चारुवक्य अर्थात् चकेवा । चारवक्य एक आश्रममा बस्थे । श्यामा चारुवक्यसँग प्रेम गर्थिन् । एक दिन श्यामा चारुवक्यलाई भेट्न आश्रममा गएको देखेपछि चुगला (चुक्ली गर्ने पात्र) ले कृष्णलाई चुक्ली लगाइदिन्छन् । कृष्णले रिसाएर श्राप दिँदै उनीहरूलाई चरा बनाइदिए ।

जब श्यामाका भाइ शम्बलाई यो थाहा भयो, उनी अत्यन्तै दुखी भए । बाबुसँग जति अनुनय गरे पनि कुनै सीप लागेन । अनि कठोर तपस्या गर्न थाले । कात्तिक पूर्णिमाका दिन उनको तपस्याले पूर्णता पायो र वरदानमा बहिनी श्यामालाई पूर्व रुपमा पाए । सोही प्रसंगलाई आधार बनाएर प्राचीनकालदेखि नै बहिनीद्वारा भाइका लागि यो पर्व गर्न थालिएको भनिन्छ ।

चारुवक्य पत्नीको वियोग सहन नसकेर तपास्याकै भरमा चकेवाको रुपमा चरा बनेर प्रेमिका सामासँग बस्न थालेका थिए । पुराणमा उल्लेख भएअनुसार उनीहरूको बास वृन्दावनमा थियो । विरोधीहरूले वृन्दावनमा आगो लगाइदिएका थिए । उनीहरूलाई अनेक तनाव दिइयो । अन्ततः तपस्या र आफ्नो पराक्रमले उनीहरू पुनः मानवको रुपमा फर्किन सफल भए । 

यस पर्वमा सामा, चकेवा, चुगला, ढोलिया, भरिया, सतभइया, खजनचिरैया, वनतीतर, कुत्ता, मलिनियाँ र वृन्दावनलगायत पात्र हुन्छ । गिलो माटोले सबै पात्रको प्रतीक बनाइएको हुन्छ भने माटोकै डल्लोमा खरले खोपेर वृन्दावनको प्रतीक बनाएर समुदायमा चेलीहरूले सामाचकेवा पर्व मनाउँछन् ।

उनीहरूले हरेक साँझ डालामा सजाइएका सामा-चकेवालगायत पात्रहरूको मूर्ति लिएर एक ठाउँमा भेला भई भाइको गुणगान र समृद्धिको कामना गर्ने लोकगीत गाउँछन् भने हरेक दिन अन्त्यमा चुगलाको मुखमा कालो पोतेर घर फर्किन्छन् । कात्तिक शुक्ल पञ्चमी तिथि अर्थात् छठ पर्वको पूर्वसन्ध्यामा खरना सम्पन्‍न भएपछि सामा-चकेवा पर्व सुरु हुन्छ भने कात्तिक पूर्णिमाका दिन विसर्जन गरिन्छ ।

पूर्णिमाका दिन साँझ आँगनमा अरिपन कोरेर विशेष प्रकारले सामा-चकेवाको डाला सजाएर सबै पात्रको मूर्तिलाई भाइद्वारा फुटाउन लगाइन्छ । यसरी मूर्तिहरू फुटाइसकेपछि बाजागाजाको साथ बस्तीनजिक जोतेको खेत अथवा वन क्षेत्रमा सामा-चकेवा लगायत मूर्तिको विसर्जन गरिन्छ । सामा-चकेवाको मूर्ति फुटाइसकेपछि भाइले बहिनीलाई आशीर्वाद स्वरुप स्‍नेहपूर्वक दक्षिणा दिने चलन छ ।