गोविन्द पोखरेल

लेखक शारदाप्रसाद दाहालद्वारा लिखित पुस्तक ‘विचार विमर्श’ प्रकाशनमा आएको छ । पुस्तकको नामले इङ्गित गरेजस्तै यसमा २५ वटा दर्शनपरक् आलेख समावेश छन् । 

अहिलेको समयले नवीनता खोजेझैँ यस पुस्तकमा संगृहीत सबै विषय नौला रूपमा प्रस्तुत गरिएका छन् । पुस्तकमा प्रस्तुत पहिलो विचार मृत्युको चिन्तनबाट सुरु भएको छ । वास्तवमा मृत्युसँग हामी सबै डराएर हो कि, यस विषयलाई लिएर हाम्रो वाङ्मयमा त्यति चर्चा हुने गरेको पाइँदैन । 

यस किताबमा मृत्युका सम्बन्धमा युनानका दार्शनिक सुकरातका विचारदेखि लिएर पूर्वीय वेद उपनिषद्का विविध विचार समेटिएका छन् । मृत्युको औपनिषद् चर्चामा खास गरी कठ उपनिषद्को बाज्रश्रवास–नचिकेताका आख्यानलाई निकै रोचक ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ ।

वेद र उपनिषद्का अलावा यस आलेखमा कवि, लेखक, नाटककारहरूका भावना र दृष्टिकोण पनि समाविष्ट गरिएका छन् । त्यस्तै मानव जीवनले भोग्नुपर्ने सुख र दुःखका सम्बन्धमा पूर्वका गीता, महाभारत, रामायण र चार्वाक दर्शनका विचार प्रमुख छन् । पश्चिमका, खास गरेर एपिक्युरस र सोपेनहाउरका विचारका साथै युनानका अन्य विचारकहरूका अवधारणाहरू पनि समावेश छन् । सुखको साधनाका सम्बन्धमा विख्यात अंग्रेज दार्शनिक बरट्रान्ड रसेलका विचारहरू अझै रोचक किसिमबाट प्रस्तुत गरिएका छन् ।
 
त्यस्तै यो पुस्तकको अर्को आकर्षण बनेको छ, सत्यतासम्बन्धी विचार । सत्यतालाई सबैले सार्वभौमिक हुन्छ भनेर मान्दै आएको पाइन्छ । यसै सन्दर्भमा किर्केगार्ड, नित्से र जेम्सले यस मान्यतालाई चुनौती दिएको प्रसंगहरू पनि पुस्तकमा राम्रोसँग खोजबिन गरिएको छ । यिनीहरूका विचारमा सत्य सार्वभौमिक होइन, स्थान र कालअनुसार सापेक्ष हुन्छ । 

मानव स्वभावका सम्बन्धमा पनि पुस्तकमा चर्चा गरिएको छ । समावेश आलेखमा मानवीय स्वभावलाई सामाजिक विधाका विभिन्न आयामबाट हेरिएको छ । मानव स्वभाव सम्बन्धमा दर्शन, मनोविज्ञान, जीवविज्ञान, धर्मशास्त्र र प्राकृतिक इतिहासका आधारमा विश्लेषण गरिएको छ । आलेखमा विशेषतः दार्शनिकहरू हब्स, सात्र्र, राजनीतिज्ञ मैकियावेली र डार्बिनका विचारहरू समावेश छन् ।

किताबमा स्वतन्त्रतासम्बन्धी विचार पनि अत्यन्त पठनीय छ । नवीन छ । आलेखमा चर्चा गरिएको स्वतन्त्रताको विषय, राजनीतिक स्वतन्त्रता नभएर दार्शनिक स्वतन्त्रता हो । हाम्रा संकल्प र इच्छाहरू स्वतन्त्र रूपले उपस्थित हुन्छन् वा कहीँ कतैबाट प्रेरित भएर जन्मिन्छन् भन्ने विषयमा चर्चा गरिएको छ । 

उत्तरआधुनिकताको विचारलाई पनि ‘विचार–विमर्श’मा समावेश गरिएको छ । यस विषयको आलेखमा उत्तराधुनिकताको विचारले आधुनिक दर्शन र विज्ञानका कतिपय मान्यतालाई अस्वीकार गर्ने गरेको विषय उठान गरिएको छ ।

संगृहीत आलेखहरूमध्ये नवीन प्रस्तुति पस्कँदै धर्म र ईश्वरका अवधारणा सम्बन्धमा मनोविज्ञानपरक विश्लेषण गरिएको छ । धर्म र ईश्वरका सन्दर्भमा मनोविज्ञानका सिद्धान्त, साथै फ्रायड र युंगजस्ता प्रख्यात मनोविश्लेषकहरूको विचार अभिव्यक्त गरिएको छ । 

यसैगरी दर्शन र विज्ञानका आफ्ना सीमा हुन्छन् भन्ने प्रसिद्ध अस्तित्ववादी चिन्तक कार्ल यास्पर्सका धारणाहरू पनि पुस्तकमा समेटिएका छन् । संग्रहमा अस्तित्ववाद र सात्र्रका विचारहरूलाई विभिन्न आयामबाट चर्चा गरिएको पनि पाइन्छ । 

बुद्ध धर्म र दर्शनमा आत्मा नमान्ने विचारलाई पनि पुस्तकमा गहन रूपले विश्लेषण गरिएको छ । यस्तै परमतत्त्व मान्ने अंग्रेज दार्शनिक ब्रेडले र ब्रह्मतत्त्व मान्ने शंकराचार्यका विचार एवम् मान्यताहरूको तुलनीय विश्लेषण पनि पुस्तकमा राखिएको छ ।

यिनका अतिरिक्त पुस्तकमा धर्म नीति दर्शन र नैतिकताका सन्दर्भमा पनि विभिन्न पक्षबाट विचारित गरिएको छ । दर्शनको महत्त्वपूर्ण अङ्गका रूपमा रहेको तत्त्वमीमांंसाको अब कुनै अर्थ र मूल्य छैन भन्ने विज्ञान समर्थक विचारकहरूको दृष्टिकोण पनि पुस्तकमा पढ्न पाइन्छ ।

पुस्तकको अन्त्यमा ईश्वरको अस्तित्व एवं अनस्तित्वसम्बन्धी अवधारणाहरूलाई पूर्वीय र पाश्चात्य दार्शनिकहरूको विचारका आधारमा विशद् रूपमा व्याख्या र विश्लेषण गरिएको छ । अतः लेखक निकै अध्ययनशील देखिनुका अतिरिक्त अत्यन्त मिहिनेत गरी लेखिएको पुस्तक दर्शनका विषयमा चासो र रुचि राख्ने पाठकहरूका साथै अन्य जिज्ञासु पाठकका लागि पनि बौद्धिक खुराकका रूपमा संग्रहणीय एवम् पठनीय देखिन्छ ।

लेखक शारदाप्रसाद दाहालको ४८४ पृष्ठको पुस्तकको मूल्य ५५० रुपैयाँ तोकिएको छ ।