काठमाडौं । १५ दिनदेखि मिल मालिक खोज्दै धर्नामा बसेका सर्लाहीका उखु किसानहरूको अनुहार बुधबार एकाएक उज्यालियो । ठण्डीले हात–गोडा, पिठ्युँ कट्कटी खाए पनि अनुहारमा रुन्चे हाँसो छायो ।

दक्षिणी सर्लाही, धनकौल गाउँपालिका–२ मा रहेको अन्नपूर्ण सुगर मिल मालिकले तीन वर्षदेखि भुक्तानी रोकिदिएपछि गावैं उठिबासको सन्निकट छन् । र, त्रिपुरेश्वरका साहू राकेश अग्रवाल खोज्दै काठमाडौंको चिसो सडकमा सङ्घर्ष गरिरहेका छन् ।

माइतीघरमा धर्ना बसेको झण्डै दुई सातापछि सरकारबाट बोलाओट भएको भन्दै उनीहरू केही बेर खुसी भए ।

तर, उनीहरूको खुसी अनुहारमा धेरैबेर अडिएन ।

सिसौटियाका महेन्द्र महतोले संशय व्यक्त गरे, “सरकारले उही आश्वासन त दिने होला । साहू समातेर पैसा उठाइदिने होइन ।”

छेवैमा रहेका रामविलासले सञ्चारकर्मीलाई आग्रह गरे, “मन्त्रीलाई भन्दिनुस् ! पैसा नलिई हामी घर जाँदैनौं, बरु यहीँ सुत्छौं ।”

सिसौटियाका महेन्द्र र रामविलासलाई अन्नपूर्ण सुगर मिलले तीन वर्षको भुक्तानी दिन बाँकी छ । तीन वर्षदेखि ताकेता गर्दा पनि बक्यौता अशुल्न नसकेपछि उनीहरू दुवै सरकारसँग गुहार माग्न माइतीघर त आइपुगेका छन् । तर पैसा पाउने निश्चित छैन ।

“कृषिप्रधान देश भनेको सुन्छु । तर यही देशमा किसानको कुनै मूल्य छैन, रातदिन रोएर हिँडेका छन्,” महेन्द्र आक्रोश मिश्रित भावमा भन्छन् ।

१५ दिन ठिही खाएपछि उद्योग सचिवले बुधबार बिहानै फोन गरेर पीडित किसानहरूलाई कुराकानी गर्न मन्त्रालयमा बोलाएका छन् । वार्ता जारी छ । सरकारले किसानको मर्का बुझ्ने हो कि होइन भन्ने चिन्ता ज्युँका  त्युँ छ ।

महेन्द्र पनि भन्छन्, “साहूसँग ऋण काढेर साहू खोज्दै काठमाडौं आयौं । पैसा नलिई कसरी फर्कनू ? बरु यहीँ माइतीघरमै सुत्छौं ।”

सिसौटियाका महेन्द्र, रामविलास मात्र होइन बलारा–११ का सुखलाल सहनीको पनि पीडा उस्तै छ । नगदेबाली वर्षौैंदेखि उधारोमा बेच्न विवश उनीहरू माइतीघरमा बसेर पैसा उठाइदिन सरकारलाई बिन्तीभाउ टक्र्याइरहेका छन् ।

बिरामी पर्न थाले पीडित किसान !
२०७० सालदेखि भुक्तानी नपाएका र बक्यौता रहेका किसानहरू संगठित भएर सिंहदरबारसम्म आइपुगेका छन् । दक्षिण सर्लाहीमा रहेका अन्नपूर्ण चिनी मिल र महालक्ष्मी चिनी मिलले पाँच वर्षदेखि भुक्तानी रोकिदिँदा झण्डै १४ हजार किसान घरको न घाटको भएका छन् । यी दुई मिलको मात्रै ७१ करोड वक्यौता छ ।

सबै पीडित किसान काठमाडौं आउन सम्भव भएन । उनीहरूको आवाज बोकेर करिब सयजना चिनी उद्योगीपीडित किसान काठमाडौं आएका छन् । माइतीघरमा धर्ना बसिरहेका छन् ।

तीमध्ये अधिकांश पीडित बिरामी पर्न थालेका छन् । उखुकै ऋणले थलिएका किसानले काठमाडौैं आउन साहू काढेका थिए । त्यो पैसा पनि निख्रिएपछि कतिपय पीडित भोकै धर्ना बसिरहेका छन् । कतिपय बिरामी भएर अस्पताल भर्ना हुनुपर्ने अवस्थामा पुगेका छन् । अधिकांश चिसोको उच्च जोखिममा छन् ।

“कबाडी सामान थन्क्याउन ठाउँमा सुत्दै आएका थियौं । चिसो भुइँमा ओढ्ने ओछ्याउने नहुँदा खुट्टा टेक्नै नहुने भएको छ । खुट्टा खोच्याउँदै धर्ना बस्न आएको छु,” उनी भन्छन् ।

“देहातमा त घुर ताप्न पाइन्थ्यो । यहाँ त त्यो पनि पाइँदैन । मर्की लागिहाल्यो । अब घर कसरी फर्कने ?,” निरुपाय हुँदै सुनाउँछन् ।

रामविलास मात्र होइन महेन्द्रको अवस्था पनि पीडादायी छ । भुइँको चिसो शरीरमा सर्दा हात गोडा, अनुहार डम्म फुलेको छ । उपचार त परै जाओस्, खान समेत पाएका छैनन् ।

“सिसौटियाकै केटाहरू काम गर्ने कबाडीखानामा सुत्दै आएका छौं । ओढ्ने–ओछ्याउने छैन । सरकारले साहू खोजिदिए, पैसा उठाइदिए छिटो फर्कन पाइन्थ्यो,” उनी निरीह हुँदै सुनाउँछन् ।

उखुको माइतीको यो दुर्दशा
सर्लाहीमा मात्रै हजारौं बिघा जमिनमा उखु खेती हुँदै आएको छ । २० औं हजार किसान उखु बालीमा आश्रित छन् । नगदे बाली भएकाले उनीहरू ३६ प्रतिशत ब्याजमा ऋण काढेर खेती किसानी गर्दै आएका छन् ।

उखु किसान सङ्घर्ष समितिका सचिव मायाशङ्कर यादव भन्छन्, “सर्लाही उखु उत्पादनको पकेट क्षेत्र हो । सर्लाहीलाई उखुको ‘माइती’समेत भनिन्छ । यो जिल्लामा मात्रै तीनवटा उखु मिल छन्, इन्दु शङ्कर, अन्नपूर्ण र महालक्ष्मी चिनी उद्योग ।

यी तिनले मात्र खपत गर्न नसकेर किसानहरूले रौतहट, गरुडाको श्रीराम चिनी मिल र महोत्तरीमा समेत उखु पुर्‍याउँछन् । तर, सर्लाहीको अन्नपूर्ण र महालक्ष्मी चिनी  मिलले पाँच वर्षदेखि बीसौं हजार किसानको भुक्तानी रोकेर राखेका छन्,” उनी भन्छन् ।

उनले मिलको प्राङ्गणमा पाँच वर्षदेखि आन्दोलन गर्दा पनि सुनुवाइ नभएपछि बाध्य भएर सिंहदरबार छेउमा आउनुपरेको र अब बक्यौता नलिई नफर्कने बताए ।

“किसानका बालबच्चा भोकै छन् । साहूलाई तिर्न, बुझाउन बाँकी छ । ब्याजले घरद्वार जान लागिसक्यो । नगदे बाली पनि उधारोमा बेच्नु परेपछि कसरी जीवन निर्वाह हुनु ! समस्याले छिटो निकास पाउनुपर्‍यो,” उनी किसानको प्रतिनिधि आवाज बोल्छन् ।

कृषक रामविलास महतोले सर्लाहीका किसानको खेतबारीमा लगाइएको उखु सुक्न थालेको भन्दै दुखेसो पोखे ।

“अघिल्ला सालकै भुक्तानी पाएका छैनौं । यो साल उखु पेल्ने बेलामा उद्योग ठप्प छन् । किसानहरू तालाबन्दी गरेर आन्दोलन गर्न बाध्य छन् । एकातिर ऋणको ब्याज बढेको बढ्यै छ । अर्कोतिर, ऋण काढेर लगाएको उखु पनि खेतमै सुकेर जाने भयो । तर, सरकारलाई वास्तै छैन,” उनले भने ।

उनले साहूबाट भुक्तानी नपाए आफूले डेढ बिघामा लगाएको उखुमा आगो लगाइदिने र त्यही तापेर जाडो कटाउने बताए ।

“किसानसँग के उपाय छ त ? नगदे बाली लगाए पनि हामीले कहाँ नगद पाएका छौं त ? सबै साल उधारोमै, बक्यौतामै उखु बेच्नुपर्छ । किसानलाई के फाइदा भयो ?,” उनी पीडा पोख्छन् ।

मायाशङ्करका अनुसार किसानले उचित मूल्य पनि पाएका छैनन् । मिल सञ्चालकको एक किसिमको दादागिरी (कार्टेलिङ) नै छ ।

सुरुमा मिल सञ्चालक, चिनी उद्योगीले किसानलाई टोकन बाँड्छन् । टोकनको रोलक्रमअनुसार उखु कटाउन, उठाउन थाल्छन् ।

कटनी, उखेतो फाल्नेदेखि, खुर्केने र मिलसम्म पुर्‍याउने किसान आफैंले गर्नुपर्छ । पहुँच हुनेले छिटो मिलसम्म पुर्‍याउन पाउँछन् । पहुँच नहुनेको उखु खेतमै सुकेर पुस, माघको अन्त्यतिर मात्रै पालो आउँछ । त्यतिबेलासम्म उखु ओइलाइसकेको हुन्छ । रस आधाआधी सुकिसकेको हुन्छ ।

कहिले त मिलमा पुर्‍याए पनि पेल्ने पालो नै आउँदैन । बीचमा कहिलेकाहीँ १५ दिनजति मिल बन्द हुन्छ । त्यतिबेला काटेको उखु गोदाममै सुक्न थाल्छ । २० प्रतिशतसम्म तौल घट्छ ।

तौलँदा मिल सञ्चालकले उखेतो र जरा कटाउने भन्दै १५–२० प्रतिशत थप काट्छन् । 

एक बिघामा उखु खेती गर्दा जम्मा ५०–६० हजार मात्रै  नाफा बस्छ । मिल मालिकले प्रतिक्विन्टल २० प्रतिशतसम्म काट्दा एक रुपैयाँ पनि नाफा बस्दैन । किसानले जहानपरिवार कसरी पाल्नु ! ऋणको ब्याज कसरी भुक्तानी गर्नु !

“यी सबै कुरा हेर्दा किसान वर्षौंदेखि मारमा पर्दैै आएका छन् । किसानले बस्तु (माल) अनुसारको मोल पाएका छैनन् । मिल सञ्चालकको मनपरि देखिन्छ । आन्दोलन नगरी सरकार सुन्नेवाला नै छैन,” उनी सङ्घर्षको औचित्य प्रकाश पार्छन् ।

उखुमा चिनीको मात्र हुनुपर्ने हो । तर, सर्लाही लगायतका जिल्लामा ज्यादा राजनीति घुस्न थालेको उखु किसानको टिप्पणी छ ।

उखु किसान र मिल मालिकका बीचमा मात्रै कारोबार हुनुपर्ने हो । तर, पछिल्लो समय उखु खेतीमा पनि बिचौलियाको बिगबिगी छ । तिनीहरूले माइतीघरसम्मै पछ्याएका छन् ।

आन्दोलनका लागि भनेर काठमाडौं आएका कृषकहरूलाई सात दिनभित्र बक्यौता दिने सर्तमा आन्दोलन मत्थर बनाउन नखोजेका पनि होइनन् । अद्यापि प्रयत्न जारी छ ।

मिल मालिकसँग पैसा लिएर किसानको उखुमा पेटी ठेक्का हाल्नेहरू पनि उत्तिकै बढेका छन् । यसले पनि किसान मारमा परेको बताउँछन् सर्लाहीका उखु किसान सञ्जय यादव ।

उखु पेल्ने बेला हुँदानहुँदै बिचौलियाहरू किसानकहाँ पुग्छन् । उखुको मूल्य आफैं तोक्छन् । सरकारले प्रतिक्विन्टल उखुको मूल्य ५ सय ३६ रुपैयाँ ५६ पैसा निर्धारण गरेको छ । कतिपय बिचौलियाले ३ सय ५० प्रतिक्विन्टलमै उखु उठाएका छन् ।

मिल सञ्चालकले पनि प्रतिक्विन्टल ४ सय ३५ को मात्रै भर्पाई दिएको छ ।

चिनी उद्योगीले ४ सय ७१ रुपैयाँ २८ पैसा र सरकारले ६५ रुपैयाँ २८ पैसा अनुदान दिनेगरी प्रतिक्विन्टल ५ सय ३६ रुपैयाँ ५६ पैसा मूल्य निर्धारण गरेको भए पनि मिल मालिकले दिन इन्कार गरेको मायाशङ्कर बताउँछन् ।

“सरकारले तोकेको मूल्य कुनै हालतमा दिन सक्दैनौं भन्ने मिल सञ्चालकको भनाइ छ । सरकार आफैंले तोकेको मूल्य पनि लागु गराउन सक्दैन,” उनी आश्चर्य व्यक्त गर्छन् ।

राष्ट्रिय जनता पार्टी (राजपा) का अध्यक्ष राजेन्द्र महतोले चिनी उद्योगीले किसानको रगत पसिनामात्र नभई सरकारले दिएको अनुदान पनि खाइदिएको बताए ।

“भुक्तानी दिन सजिलो होला भनेर सरकाले उद्योगीमार्फत् नै अनुदान उपलब्ध गराउने भन्यो । तर, उद्योगीले आफैं खाइदिए,” आन्दोलनमा ऐक्यबद्धता जनाउन आएका महतोले भने ।

“चिनी उद्योगीको अत्याचार बढेको छ । किसानमाथि ज्यादती गरिरहेका छन् । अनुदान दिएको पनि खाइदिए । सरकारले तत्काल उद्योगी समातेर किसानको भुक्तानी दिलाओस्,” पूर्व उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्तिमन्त्री समेत रहेका महतो किसानका मागप्रति एकाकार हुन्छन् ।
-तस्बिरहरु : हरिशजंग क्षेत्री/बाह्रखरी