– श्रीमती कल्पना प्रधान

अहिलेको इरानलाई कुनैबेला पर्सिया भनिन्थ्यो । पर्सियाका सम्राटको ख्याति टाढा–टाढासम्म फैलिएको थियो । उनको शक्ति र सामथ्र्यको चर्चा संसारका कुना–कुनासम्म गरिन्थ्यो । हरेक दिन संसारभरिका विद्वान मानिसलाई जम्मा गरेर राजा देश–विदेशका कुरा सुन्थे । यस्तै सभामा एकदिन कसैले पर्सियाका सम्राटलाई एक कलाकारको विषयमा सुनायो । ती कलाकारमा जादुगरी क्षमता भएको विषयमा पनि राजालाई सुनाइयो । ती कलाकार नेपालका विख्यात कलाकार अरनिकोका चेला थिए । अरनिको चीन पुगेपछि उनकै पछि लागेर चीन पुगेका ती कलाकार कालान्तरमा गएर संसारभर नामुद भएका थिए । अरनिकोका चेला भएका कारण उनलाई सबैले अरनि भनेर बोलाउँथे । अरनिले आफ्ना गुरु अरनिकोभन्दा अलि फरक कलामा आफ्नो क्षमता बढाएका थिए । उनी मान्छेका मूर्ति ढुंगामा कुँद्ने काम गर्थे । उनले कुँदेका मूर्ति देख्ने मान्छे कसैले पनि साँच्चैको मान्छे र उनको कलामा विभेद गर्न सक्दैनथ्यो । ढुंगाको मूर्तिमा पनि उनी हाँसो, खुशी र मनका कुरालाई उतार्न सक्थे । उनको मूर्ति हेरेर कतिपय मान्छे मूर्तिसँगै बोल्न शुरुसमेत गर्थे ।

यस्ता कलाकारका विषयमा सुनेपछि पर्सियाका सम्राटलाई उनीसँग भेट्ने इच्छा लागेर आयो । उनले चीनका सम्राटसँग चिठ्ठीपत्र आदानप्रदान गरे । केही समयपछि चिनियाँ दरबारबाट अरनिलाई पर्सिया गइदिन आग्रह गरियो । उनलाई आफ्नी श्रीमती, छोरा, छोरी र केही सहयोगीसहित पर्सिया जानका लागि चीनका सम्राटले सबै बन्दोबस्त गरिदिए । चीनमा बसेका एक नेपाली कलाकारलाई पर्सिया जाने कुरा त्यति सहज थिएन । तर, चीनका सम्राटले आग्रह गरेको र पर्सियाका सम्राटले निम्तो गरेको हुँदा आफ्नो देश नेपालको पनि नाम हुन्छ भनेर अरनि तयार भए ।

त्यसबेलाको समयमा मोटर, रेल वा प्लेन थिएनन् । चीनबाट सिल्करुट भनिने व्यापारिक बाटोबाट जानु पथ्र्यो । त्यसबेला सबैजसो व्यक्ति हिँडेरै यात्रा गर्थे । तर, अरनिको परिवारलाई भने पर्सियाको सिमानासम्म छाड्नका लागि घोडाको व्यवस्था गरियो । उनकी श्रीमती तथा छोरालाई बोक्न धेरै मान्छेसहित डोलीको बन्दोबस्त पनि गरियो । बाटोमा सुरक्षा दिन एक सुरक्षा टुकडी पनि तयार भयो ।

चीनको संघाईबाट हिँडेको सो टोली धेरै दिन लगाएर अफगानिस्तानको सिमानासम्म पुग्यो । त्यसबेला अफगानिस्तानसम्म पनि पर्सियाको राज्य फैलिएको थियो । त्यसैले अफगानिस्तानबाट पर्सियाका सिपाहीले अरनि र परिवारको जिम्मेवारी लियो । पर्सियाको सिमानाबाट राजधानी तेहरानसम्म पुग्न पनि अरु दुई महिना समय लाग्यो । 

तेहरान पुगेपछि सबैभन्दा पहिले अरनिको परिवारलाई अत्यन्त ठूलो घर, सुरक्षा र सहयोगी दिइयो । उनलाई अत्यन्तै सुख र सुविधामा राखियो । उनको लामो यात्राको थकाइ मेटिएपछि एकदिन उनलाई पर्सियाका महान् सम्राटसामु उपस्थित गराइयो । सम्राट उनलाई देखेर अत्यन्त खुशी भए । संसारका कलाकार र विद्वानको सम्मान गर्न पाउँदा आफूलाई अत्यन्त खुशी लाग्ने कुरा पनि सम्राटले उनलाई बताए । सम्राटले आफूकहाँ भएका अन्य कलाकार, विद्वान, कवि सबैलाई बोलाएर अरनिको सम्मानमा भोज आयोजना गरे । त्यतिन्जेलसम्म पनि आफूलाई पर्सियाका सम्राटले किन बोलाए भन्ने कुरा अरनिलाई थाहा थिएन । तर, आफूप्रति देखाएको सद्भावका कारण भने उनी निकै प्रशन्न थिए । चीन छाडेर आउँदा के होला भन्ने अलि–अलि डर उनको मनमा थियो तर त्यसको विपरीत उनलाई साह्रै ठूलो सम्मान दिइएको थियो । 

एकदिन राजाले अरनिलाई बोलाएर कारण बताए । उनले अरनिलाई आफू, आफ्नी श्रीमती र छोरा–छोरी एउटा बगैंचामा रमाइलो गरेर बसिरहेको ढुंगाको मूर्ति बनाउन मन लागेको बताए । अरनिले सम्राटको कुरा सहर्ष स्वीकार गरे । तर, सम्राटलाई केही दिनका लागि सपरिवार बगैंचामा गएर रमाइलो गर्न अनुरोध पनि गरे । अरनिले भनेअनुसार एक महिनासम्म हरेक एक–दुई दिनमा सम्राट, साम्राज्ञी तथा राजकुमार र राजकुमारी दरबारको सबैभन्दा राम्रो बगैंचामा गएर सयर गर्ने, कुराकानी गर्ने गर्न थाले । अरनिले भने टाढै बसेर सम्राटको परिवारका सबै सदस्यको रूप, रंग, मनोभाव र स्वभाव नियाले । एक महिनापछि उनले आफू अब ढुंगामा सबै परिवारको मूर्ति बनाउन तयार भएको कुरा सम्राटलाई बताए ।

उनले सम्राटको परिवार घुमेको बगैंचामै आफूले चाहेअनुसारको ढुंगा मगाएर बिस्तारै मूर्ति खोप्न थाले । केही दिनसम्म उनको काम निरन्तर चल्यो । केही दिनपछि बिस्तारै ढुंगाको मूर्तिमा अनुहार देखिन थाल्यो । यो कुरा सुनेर सम्राट पनि बारम्बार बगैंचामा आउन थाले । अरनिले सबैभन्दा पहिले सम्राज्ञीको अनुहार र उनको जिउको स्वरूप ढुंगामा उतार्न थाले । जसो–जसो उनी ढुंगामा मूर्ति उतार्थे, उसो–उसो सम्राट यस्तो गर्न र उस्तो गर्न अह्राउन थाले । सम्राज्ञीको आँखा यस्तो बनाउने, आँखीभौं यस्तो बनाउने, ओठ यस्तो बनाउने भन्दै सम्राटले निर्देशन दिन शुरु गरे । अरनिलाई आफ्नो काममा कसैले यसरी हस्तक्षेप गरेको मन पर्दैनथ्यो । उनी पहिले आफू काम सकेपछि मात्र अरुले हेरून् भन्ने चाहना राख्थे । त्यो बगैंचामा अरु कोही त आउन पाउँदैनथे तर सम्राटलाई रोक्न सक्ने सामथ्र्य कसैमा भएन ।

हरेक दिन काम सकेर अरनि घर पुग्दा उनकी प्रिय श्रीमती सजनी प्रेमपूर्वक प्रतीक्षा गरेर बसेकी हुन्थिन् । अरनिलाई विभिन्न फलफूल र पेयपदार्थ पिउन आग्रह गर्दै काममा के–के भयो भन्ने कुरा पनि चाख लिएर सुन्थिन् । तर, बिस्तारै अरनिले काममा चाख नलिएको सजनीको मनमा लाग्यो । श्रीमानलाई पीर परेको सजनी सहजै चाल पाउँथिन् । उनले अरनिको मन जितेर के–के भयो सोध्न थालिन् । बिस्तारै एकपछि अर्को गर्दै अरनिले पनि आफूलाई चित्त नबुझेको कुरा बताउँदै गए । सबै कुरा सुनेपछि सजनीले एउटा जुक्ति निकालिन् । उनले आफ्नो जुक्तिको कुरा अरनिलाई सुनाइन् । दुवैजना श्रीमान्–श्रीमती यो जुक्तिको विषयमा कुरा गर्दै खुशी भएर निदाए ।

भोलिपल्ट अरनि पर्सियाका सम्राटकोमा सधैंझैं समयमा पुगे । त्यस दिन पनि उनले काम गरेको स्थानमा दिउँसोतिर सम्राट हेर्न आए । अरु दिनभन्दा अरनि त्यस दिन निकै प्रशन्न थिए । उनले सम्राटलाई एउटा बिन्ती बिसाए । अरनिले भने, “महाराज, ढुंगाको काम गर्दा हरेक दिन एकोहोरो गर्न गाह्रो हुन्छ । अलि समय त लाग्ला तर मलाई हप्ताको तीन दिन काम गर्ने सुविधा प्राप्त होस् ।” उनको यो बिन्ती सुनेर सम्राटले नाइनास्ती गरेनन् । मुन्टो हल्लाएर स्वीकृति दिए ।

त्यसपछि हरेक दिन अरनि एकदमै खुशी भएर काम गर्न थाले । सजनी पनि आफ्नो जीवनसाथी खुशी भएकोमा एकदमै खुसी भइन् । तिनका छोरा–छोरी पनि निकै रमाएर पढ्ने र खेल्ने गर्न थाले । केही महिना लगाएर अरनिले आफ्नो काम सिध्याए । सम्राटले पनि आफूले हरेक कुरामा ध्यान दिएर मूर्ति बनाउन लगाएको हुँदा धेरै खुशी थिए । एकदिन निकै ठूलो समारोह आयोजना गरेर देशभरिका ठूला कलाकार तथा कलापारखीलाई बोलाइयो । सबै कलाकारले अरनिको कला हेरे । धेरैले राम्रो भने, केहीले ठिकै भने तर पर्सियन सम्राटका मुख्य कला समीक्षकले भने अरिनले बनाएको मूर्तिककला सोचेजस्तो नभएको भनेर सबैको अगाडि भनिदिए । उनको कुराले सबैलाई अचम्भित तुल्यायो । सबैजना चुपचाप भए ।

आफ्नो देशको सबैभन्दा ठूलो कला समीक्षकको कुरा सुनेर सम्राट पनि अचम्म परे । उनलाई पनि आफूले यत्रो रकम खर्च गरेर ल्याएका नेपाली कलाकार गलत परेजस्तो लाग्यो । उनको अनुहारमा बिस्तारै क्रोधको लाली छाउन थाल्यो । त्यहाँ भएका सबैजना एकदमै डराउन थाले । अब अरनिको सर्वस्वहरण र जेलमा बास हुने कुरा सबैले सोच्न थाले । तर, अरनि भने नडराइकन ढुक्कसँग बसेका थिए ।

केही छिनपछि सम्राटले भने, “अरनि ! मैले तिमीलाई यत्रो खर्च गरेर र सम्मान गरेर ल्याएको केही काम भएन । यस्तो कलाको कुनै मूल्य हुँदैन भनेको सुनिहाल्यौ । अब तिमीलाई आफ्नो कामको विषयमा के भन्नु छ, भन ।”

अरनिले नडराइकन भने, “सम्राट यदि हजुरको कला समीक्षकलाई साँच्चिकै कलाको परख छ र उनी धर्मसत्य कुरा गर्छन् भने सबैजना केही समयका लागि मसँगै जाऊँ, अनि सबै कुरा त्यहीँ गरौंला ।”

अरनिले भनेअनुसार सबैजना रथमा बसेर अरनिको घर पुगे । अरनिको घरमा पनि ठूलो बगैंचा थियो । त्यही बगैंचामा केही मूर्तिहरू कपडाले छोपेर राखिएको थियो । अरनिले ती कला समीक्षकलाई लगेर एकपछि अर्को मूर्तिको कपडा खोल्दै गए । उनले दरबारमा जस्तो मूर्ति बनाएका थिए, यहाँ पनि तिनै मूर्ति थिए— सम्राट, साम्राज्ञी, युवराज र युवराज्ञीको । तर, ती मूर्तिमा साँच्चिकै भाव थियो । सम्राटमा एक प्रकारको घमण्डी भाव थियो, साम्राज्ञी अलि दुष्ट देखिएकी थिइन्, युवराजको अनुहारमा बदमासीको झलक देखिन्थ्यो भने युवराज्ञी सोझी, सरल र अत्यन्त सुन्दर देखिन्थिन् ।

यी मूर्ति देख्नेबित्तिकै कला समीक्षक अत्यन्त खुशी भए । उनले भने, “कला भनेको यो हो सम्राट ! ढुंगामा हेर्दा पनि व्यक्तिको चरित्र प्रष्ट हुन्छ ।”

त्यसपछि सम्राटले सोधे, “किन यस्तो ग¥यौ त अरनि तिमीले ? किन एउटै मूर्तिमा पनि यहाँ र त्यहाँ फरक पर्‍यो ?”

त्यसपछि अरनिले भने, “सम्राट रिसानी माफ होस् । यहाँ बनाइएका मूर्ति मैले राजपरिवारलाई जस्तो देखें, त्यस्तो बनाएँ । दरबारमा सम्राटले आफ्नो परिवारलाई जस्तो देखिबक्सन्थ्यो, त्यस्तो बन्यो । मैले सम्राटको कुरा काट्न सकिनँ तर आफ्नो कला पनि लुकाउन सकिनँ, त्यसैले दुइटा काम गर्नुपर्‍यो ।”

पर्सियाका सम्राट आफैंमा विद्वान थिए । उनले कुरा तुरुन्तै बुझे । “ठीक छ अरनि, मैले बुझें । कुनै पनि कलाकारको स्वतन्त्रता खोस्नु हुँदैन भन्ने कुरा मलाई थाहा थियो तर आफ्नै मूर्ति भएको हुँदा मेरो विवेकले काम गरेन । म पनि सबैसँग माफी चाहन्छु । र, तिम्रो बुद्धिलाई सलाम गर्दै म पुरस्कार दिन चाहन्छु ।”

अरनिले भने, “सम्राट, यो पुरस्कारको असली हकदार मेरी श्रीमती सजनी हुन् । उनले मलाई दरबारमा एकदिन र यहाँ एकदिन काम गर्ने बुद्धि दिएर आफ्नो मनको काम गर्ने बाटो देखाएकी हुन् ।”

सजनी पनि यो सबै हेरेर बसेकी थिइन् । उनको आँखाबाट खुशीका आँशु खसे ।

यो सुनेर सम्राट पनि अत्यन्त खुशी भए । उनले अरनिलाई देशको सबैभन्दा ठूलो प्राज्ञ बन्नका लागि आग्रह गरे । तर, अरनिले विनम्रतापूर्वक भने, “सम्राटबाट आज्ञा भए अब म बाँकी जीवन आफ्नो देश नेपालमा बिताउन चाहन्छु ।”

सम्राटले उनलाई जबर्जस्ती गरेनन् । त्यसपछि धेरै सम्पत्ति र सुरक्षाकर्मी दिएर अरनि, सजनी र परिवारलाई सम्मानपूर्वक नेपालसम्म पुर्‍याउन पठाइदिए ।