– नरेश फुयाँल

नदी वेगवान हुन्छ । त्यसैले नदीले सधैं नयाँ गन्तव्य देख्छ । बाटोमा भेटिने कीटपतंगदेखि मूल्यवान धातु लिएर हिँड्छ ।

ताल स्थिर हुन्छ । त्यसैले यो जमिरहन्छ । 

सुवास ढकाल कहिल्यै तालझैं जमेर बसेनन् । नदीझैं वेगवान भएर आफ्नो सुवास फिँजाउँदै हिँडिरहे ।

नेपाली पत्रकारितामा बेग्लै विषय, बेग्लै सज्जा र बेग्लै आँट बोकेर उदाएको ‘कान्तिपुर साप्ताहिक’को रूपरेखा कोरेदेखि अहिलेसम्म उनी उस्तै नदीझैं नयाँ–नयाँ गन्तव्य पहिल्याउँदै हिँडिरहेका छन् । भर्खर खुल्दै गरेको समाजलाई उनले यस्ता विषयवस्तु दिए, जसको चर्चा अहिलेसम्म कतै न कतै भइरहन्छ ।

राजनीतिदेखि मनोरञ्जनसम्म, कवितादेखि विज्ञानसम्म र अन्तर्वार्तादेखि यौन शिक्षासम्म पस्किने पत्रकार हुन् सुवास । गणेशमानदेखि रेखा थापासम्म अन्तर्वार्ता लिएका, मूलधारे राजनीतिक विश्लेषणदेखि सेलिब्रिटी गसिपसम्म लेखेका र कहिले प्रशंसा, कहिले गाली भोगेका पत्रकार हुन् सुवास ।

यी उनै सुवास हुन्, जो ‘साप्ताहिक’ले टिनएज पार गरेर २२ वर्षे लक्का जवान भइसक्दा पनि उत्तिकै तन्नेरी र जोशिला देखिन्छन् । सितिमिति तिथिमिति सम्झिन नसक्ने सुवासको स्मृतिमा त्यस्ता केही घटना छन्, जो कहिल्यै बिर्सन सक्दैनन् । त्यस्तै एउटा स्मृतिबाट उनले कुराकानीको पोयो फुकाए––

बीपीसँगको भेट

भारतबाट बीपी कोइराला फर्किएका थिए । राजासँग पनि टक्कर लिने व्यक्तित्व, सबैले मान्ने भएकाले उनलाई आमनेसामने भएर हेर्ने रहर थियो । बीपी विराटजनगर जाने भएपछि उनलाई हेर्ने सुवासको रहर पूरा हुँदै थियो । सुवासलगायत नेपाली कांग्रेसका नेता तथा कार्यकर्ता बीपीलाई स्वागत गर्न विराटनगर विमानस्थलमा पुष्पगुच्छा र कांग्रेसको झन्डा लिएर बसेका थिए । कांग्रेस कार्यकर्तासँगै बीपीका शुभचिन्तक र शुभेच्छुकहरूको बिहानैदेखि ठूलो भीड थियो । पञ्चायती निर्दलीय व्यवस्था थियो । सरकार कांग्रेस र एमालेलाई दबाएर राख्न खोज्थ्यो । तर, उनीहरू विरोध गरिरहेका थिए ।

बीपी चढेको विमान आउने बेला भएको थियो । एकाएक माहोल फेरियो । सरकारले गाडीका गाडी पञ्चायत समर्थकलाई विमानस्थलभित्र ओसा¥यो । विमानस्थलमा कालो झन्डा बोकेका ‘मण्डले’हरू भरिए । विमान त आयो तर हातहातमा कालो झन्डा बोकेर बसेका पञ्चायती समर्थक देखेपछि विमान अवनरण नगरी फर्कियो । समर्थक र शुभेच्छुकका हातहातमा फूल ओइलाए । कांग्रेसको झन्डा फहराउन पाएन । कालो झन्डाधारी ‘मण्डले’कै जित भयो ।

आफ्ना नेतालाई स्वागत गर्न नपाएका कांग्रेस नेता तथा कार्यकर्ता जुलुससहित फर्किए । जुलुसले राजा वीरेन्द्रको विरोध गर्दै ‘वीरे चोर, देश छोड्’ जस्ता आक्रोशित नारा लगाइरहेको थियो । विराटनगरको पानीट्यांकीमा पुगेर कोणसभामा परिणत भएको जुलुसलाई नेविसंघका तत्कालीन नेता प्रदीप खतिवडाले सम्बोधन गर्दै चर्को भाषण गरे । एक प्रहरीले एकपटक तिर्ररर सिठ्ठी बजाएका मात्र के थिए, प्रहरीले एक्कासि लाठीचार्ज शुरु गर्‍यो । जुलुसमा भागदौड मच्चियो । प्रहरीले सुवासलाई लखेटी–लखेटी पाँच लौरो हान्यो । शरीरमा मात्रै लागेकाले २–४ दिनमै घाउ ठीक भयो । “टाउकोमा लागेको भए जे पनि हुन्थ्यो,” ४१ वर्षपछि सम्झिँदै सुवासले भने, “धन्न अञ्चलाधीश नरम भएकाले कम्तीमा त्यो भीडमा गोली चलेन । गोली चलेको भए कैयौंको ज्यान जाने थियो ।” 

सुवाससँगै नेविसंघमा त्यो बेला सक्रिय थिए– विजयकुमार गच्छदार, महेश आचार्यलगायतका नेताहरू । 

बीपीलाई हेर्ने रहर रहरमै सीमित भयो । उनी आकाशबाटै काठमाडौं फर्किए । सुवास शरीरभरि लौरोको डाम बोकेर घर फर्किए ।

पाँच महिनापछि बीपी विराटनगर पुगे । बीपीलाई भेट्न सुवासलगायत नेविसंघका नेताहरू कोइराला निवास पुगे । त्यही समूहमा कांग्रेस नेता अमृत अर्याल पनि थिए ।

बीपी त सुवासलाई ‘अमेजिङ’ लागे । उमेर ढल्किसके पनि अनुहार तेजिलो थियो । गोरो वर्ण, सेता लामा हातगोडा, राजनीतिक लडाइँ जितिन्छ भन्ने दृढ  आत्मविश्वासले भरिपूर्ण । आफूप्रति जोकसैलाई पनि आकर्षित गर्न सक्ने व्यक्तित्व थियो उनको ।

“स्वर भने अलि बिग्रिसकेको थियो । थोरै नबुझिने भइसकेको थियो,” सुवास बीपीलाई सम्झन थाले, “त्यो पहिलो भेटमा हामीलाई उहाँले प्रजातन्त्र प्राप्तिका लागि युवाले खेल्न सक्ने भूमिकाका बारेमा बताउनुभयो । ठ्याक्कै के भन्नुभएको थियो, वाक्य नै त लामो समय भएकाले सम्झिन सक्दिनँ ।” १४ वर्षका सुवास कक्षा ९ मा पढ्थे । प्रहरी दमन र बीपीसँगको भेटले झन् उत्साह थपेको थियो ।

राजाको हुकुमी शासन थियो । मानवअधिकार उल्लंघनका घटना भइरहन्थे । जनताको आवाज दमित थियो । जनता आँखा चिम्लिरहेका थिए । राज्यको ज्याजतीविरुद्ध खबरदारी आवश्यक थियो । ऋषिकेश शाहलगायतको सक्रियता र पहलमा सुवासलगायत १९० जनाले मानवअधिार संगठन गठन गरे । मानवअधिकार आवाज मुखरित गर्ने उक्त संगठनका सुवास संस्थापक हुन् ।

राजनीतिक रूपमा सुवास सचेत थिए । जनताको आवाज बन्दप्रायः रहेका बेला पढेलेखेका व्यक्ति चुप बस्नु हुँदैन भन्ने उनको मान्यता थियो । त्यसैले उनी मानवअधिकार शान्ति समाजको महासचिव भए । अधिकारका लागि निरन्तर लडिरहे । सुवासले आफूलाई यत्तिमै पनि सीमित राख्न चाहेनन् । सुशासन र भ्रष्टाचारविरोधी अभियामा पनि आफूलाई उभ्याए– एमनेस्टी इन्टरनेसनलमा आबद्ध भएर ।

बहुदलको हार र पत्रकारिताको यात्रा 

साहित्यमा रुचि थियो । सुवास कविता कोर्थे । उनका कविताले बहुदलको वकालत गर्थे । ०३६ मा जनमत संग्रह घोषणा भयो । सुवास बहुदलको पक्षमा प्रचार गर्न थाले ।

काठमाडौंबाट अग्रज साहित्यकारहरु अशेष मल्ल, हरिभक्त कटुवाललगायतले बहुदलका पक्षमा ‘सडक कविता क्रान्ति’ नामक अभियान चलाए । पूर्व–पश्चिम राजमार्ग हुँदै त्यो अभियान पूर्वको शहर विराटनगरमा पनि पुग्यो । चोकचोकमा कविता सुनाउँदै हिँड्थे । 

त्यहीँका स्थानीय साहित्यकार मिलेर शनिबार साहित्य समूह गठन गरे । त्यसले पनि साहित्यमार्फत बहुदलको प्रचार गथ्र्यो । यसले उनलाई साहित्यमा थप सक्रिय बनायो । साहित्यप्रति गहिरो रुचि बसाइदियो ।

मोरङ नेविसंघका जिल्ला सचिव भएका सुवास महेन्द्र मोरङ क्याम्पसको एकाइ उपाध्यक्षसमेत भइसकेका थिए । एकातिर पढाइ, अर्कोतिर राजनीति । उनले सँगसँगै अगाडि बढाइरहेका थिए ।

राजनीतिक चेत भएकाले पनि सुवास त्यो बेला स्थानीय पत्रिका ‘कोशेली’ र ‘सन्देश’मा समाचार लेख्न थालेका थिए ।

बहुदल हार्‍यो । पञ्चायत हराउन लागेका युवामा निराशा छायो । राजनीति शून्यजस्तै भएको थियो । राजनीतिक दलका पार्टी कार्यालयमा चरोमुसो हुँदैनथे । राजनीतिमा रहेका युवाहरू विकल्प खोजिरहेका थिए । तत्कालीन सत्ताको विरोध गर्नु चानचुने कुरा थिएन । त्यसैले पनि पलायन हुनेको संख्या बढेको थियो ।

त्यही बेला काठमाडौंबाट किशोर नेपालले ‘देशान्तर’ पत्रिका प्रकाशन गर्ने भए । शैलेश आचार्यले किशोरसँग चिनाइदिए । किशोरले सुवासलाई ‘देशान्तर’को मोरङ संवाददातामा नियुक्त गरे ।

सुवाससँग साइकल थियो । साइकल चढेर महेन्द्र मोरङ क्याम्पस जान्थे । बाटैमा थियो, महेन्द्र चोक । त्यो चोक राजनीतिक व्यक्तिहरू भेटिने र समसामयिक राजनीतिमा छलफल गर्ने मुकाम थियो । मनमोहन अधिकारी विराटनगर गएका बेला सधैं त्यहीँ भेटिन्थे । त्यहीँ चिनेका हुन् उनले मनमोहनलाई पहिलोपटक । कृष्ण पहाडीलगायतका व्यक्तिहरू भेला हुन्थे । राजनीतिक गफ गर्थे । सुवासको एकातिर राजनीतिक चिनजान बढ्दै थियो, अर्कोतर्फ समाचारका लागि स्रोत थियो । त्यो बेलासम्म उनी धेरै पत्रकार, थोरै सामाजिक कार्यकर्ता थिए ।

गृहमन्त्रीको धन्यवाद

झापा र भारतको सीमानजिकै रहेको बागडौरामा सैन्य अभ्यास हुन्थ्यो । अभ्यासका क्रममा भारतीय सेनाका लडाकु विमान नेपाली आकाशमा आउँथे । तर, न प्रशासन बोल्थ्यो न कुनै पत्रिकाले समाचार लेख्थ्यो । सुवासलाई चित्त बुझेन । उनले सैन्य तथा सीमाविज्ञ र अन्तर्राष्ट्रिय सैन्य अभ्यास र त्यसको नियमबारे विज्ञहरूसँग कुरा गरेर समाचार लेखे । ‘देशान्तर’मा पठाए । मुख्य समाचार भएर छापियो । नेपाली भूमिमा भारतीय सेनाको लडाकु विमान निर्विवाद उडिरहेको त्यो पहिलो समाचार थियो ।

सुवास काठमाडौं आएपछि तत्कालीन गृहमन्त्री निरञ्जन थापाले बोलाएर धन्दवाद दिँदै भने, “तपाइँले राष्ट्र र राष्ट्रियताका पक्षमा काम गर्नुभयो ।”

समाचारमा कडा तर व्यक्तिगत रूपमा निकै नरम सुवासलाई समाचार लेखेकै भरमा थुप्रै धम्की आए । तर, यसरी आउने धम्कीलाई उनी सामान्य रूपमा लिन्छन् । पत्रकारको कामै भ्रष्टाचार, कुशासन, अपराधसम्बन्धी समाचार सार्वजनिक गर्ने भएकाले शुरुमै ‘थ्रेट’का लागि तयार भएर बस्नुपर्ने उनको विचार छ । “यसमा रोइकराइ गर्नुभन्दा आफ्नो पेशाको प्रकृति हेर्नु जरुरी छ,” पत्रकार महासंघ मोरङको अध्यक्ष र केन्द्रीय उपाध्यक्ष पनि भएका सुवास भन्छन्, “पहिला आफू सुरक्षित हुनुपर्छ । आफ्नो कामप्रति इमान्दार हुनुपर्छ । कसैसँग डराउनै पर्दैन ।”

विराटनगरबाट समाचार पठाउने सुवास राष्ट्रिय पञ्चात बसेका बेला त्यसको रिपोर्टिङ गर्न काठमाडौं आउँथे । दुई–तीन महिना बस्ने राष्ट्रिय पञ्चायत अवधिभर उनी ढुक्कै काठमाडौं बसेर रिपोर्टिङ गर्थे ।

काठमाडौंको पत्रकारिता 

०४७ सालमा सुवास काठामाडौं छिरे । राजनीतिक दलभित्रको गुटबन्दी अखबारमा देखिन थालेको थियो । ‘देशान्तर’ त्यसको शिकार भयो । ‘देशान्तर’ फुटेर ‘स्वतन्त्रता’ जन्मियो । ‘स्वतन्त्रता’ फुटेर ‘जनस्वतन्त्रता’ निस्कियो ।

किशोर नेपाल ‘कान्तिपुर दैनिक’ पुगेका थिए । उनले नयाँ पुस्तालाई लक्षित गर्दै नयाँ खालको पत्रिका प्रकाशनको प्रस्ताव राखे । ढिलै भए पनि उनको प्रस्ताव व्यवस्थापनले सुनुवाइ गर्‍यो । किशोरले सुवासलाई युवाकेन्द्रित विषय समेटिएको पत्रिका डिजाइन गर्न अह्राए । र, २०५२ वैशाखमा सुवासले ‘साप्ताहिक’को डिजाइन गरे ।

पञ्चायती व्यवस्था अन्त्य भइसकेको थियो । मुलुक खुलाबजारमा प्रवेश गरिसकेको थियो । युवा पाठकले पत्रपत्रिकामा राजनीतिभन्दा फरक विषय खोजिरहेका थिए । सबैजसो सञ्चारमाध्यम राजनीतिक वृत्तवरिपरि मात्रै घुमिरहेका थिए । मनोरञ्जन, शिक्षा, प्रविधि, विज्ञान, रोेजगारी र यौनको ज्ञान दिने पत्रिका थिएनन् । यी सबै विषयलाई समेटेर सुवासले पत्रिकाको खाका तयार पारे । पहिलो नमुना अंक पाठकले रुचाए । “दोस्रो अंकबाट उकालो लागेको साप्ताहिकको सर्कुलेसन आजसम्म उकालो चढिरहेको छ । सर्कुलेसनको ग्राफलाई लिएर मैले दोस्रो अंकदेखि आजसम्म व्यवस्थापकको कम्प्लेन सुन्नु परेको छैन,” सुवास खुले । 

सुरुमा मध्यपृष्ठको ब्लोअप एक पेजमात्रै थियो । मुख्य पृष्ठको रिपोर्ट राजनीति नै हुन्थ्यो । बिस्तारै पाठकलाई नयाँ विषयवस्तु र प्रस्तुतिमा बानी पार्दै सुवासले ब्लोअपलाई दुई पृष्ठमा फैलाए । प्रथम पृष्ठबाट राजनीतिलाई हटाए ।

सुरुमा प्रिन्टलाइनमा नाम नभए पनि सम्पादकीय सबै काम सुवास नै गर्थे पृष्ठभूमिमा बसेर । चार वर्षपछि उनले सम्पादकको नियुक्ति लिए, प्रिन्टलाइनमा नाम लेखाए ।

समय भर्खरै खुल्दै थियो । पाठक युवामात्रै थिएनन् । यौन शिक्षा सबै पचाउन सक्ने थिएनन् । मान्छे पत्रिका सुरुदेखि अन्तिम पृष्ठसम्म आँखा नउठाई पढ्थे । पढिसकेर ‘अश्लील भयो, छोराछोरी बिगार्ने भयो’ भन्थे । फेरि त्यही व्यक्ति अर्को हप्ता पनि ‘साप्ताहिक’ किनेर पढ्थ्यो ।

“प्रतिक्रिया मिश्रित आउँथे । कोही राम्रो छ भन्थे, कोही पत्रिका घर लिएर जान सकिँदैन भन्थे,” सुवास ‘साप्ताहिक’का सुरुका दिनतिर फर्किए, “तर पत्रिकाको बिक्री बढेको बढ्यै थियो, यसले पत्रिका झन् लोकप्रिय भइरहेको जनाउँथ्यो । त्यसले एकाध नकारात्मक प्रतिक्रियालाई नजरअन्दाज गर्न बल नै पुर्‍याउँथ्यो ।”

पत्रिकामा शिक्षाका कुरा आउँथे । कहाँ कुन विषय कतिमा पढ्न पाइन्छ भन्ने समाचार हुन्थे । रोजगारीका लागि कहाँ कसरी जाने भन्ने सामग्री हुन्थे । विज्ञान र प्रविधिका रोचक कुरा छापिन्थे । यौनमनोविज्ञान र स्वास्थ्यका कुरा हुन्थे । त्योभन्दा पनि धेरै इन्टरनेट नभएको र पहुँच नपुगेको समयमा मनोरञ्जनका देशीविदेशी समाचार छापिन्थे । सुवासको शिर्जनशीलता पत्रिकामा देखिरहेको थियो ।

साप्ताहिकमा यौनमनोविश्लेषक अरुणा कुँवरले एउटा लेख लेखिन्, “नेपालीलाई सेक्स गर्न आउँदैन ।”

त्यसको धेरैले विरोध गरे । “तर, यतिका वर्ष बितिसक्दा पनि त्यो लेख अहिलेसम्म थुप्रै अनलाइनहरूले छापिरहेका छन् । त्यो पढिन्छ र न खोजीखोजी अपलोड गरिरहेका छन्,” सुवास भन्छन्, “बाहिर–बाहिर विरोध गर्नुको कुनै अर्थ छैन । हामीले जुन समयमा भेराइटीसहितको फरक कन्सेप्टमा पत्रिका प्रकाशन गर्‍यौं, त्यही खालका पत्रिका अहिले पनि निस्किरहेका छन् । यसको अर्थ हामी गलत थिएनौं र छैनौं ।”

गसिप र सेलिब्रिटी 

समय, शक्ति र पैसा संसारकै सबैभन्दा बलवान चिज हुन् । यसका पछाडि मान्छे हात धोएर लाग्छन् । चाहे लाज पचाएर होस् या जोगाएर । मनोरञ्जनका लागि ‘साप्ताहिक’ हब नै बनेको थियो । दुई लाइन समाचारका लागि कलाकारहरु हप्तौं धाउँथे ।

“कति यस्ता सेलिब्रिटी पनि हुनुहुन्थ्यो, जो प्रत्येक हप्ता आफ्नो समाचार ‘साप्ताहिक’मा छापियोस् भन्ने चाहनाले मसँग सम्पर्कमा बस्न रुचाउनुहुन्थ्यो । उहाँहरूले जसरी भए पनि पत्रकारलाई प्रभावमा पार्न खोज्नुहुन्थ्यो । यसबाट हामी सधैं सचेत रह्यौं,” सुवास भन्छन् ।

कृष्णप्रसाद भट्टराईदेखि मनमोहनसम्म तत्कालीन अधिकांश राजनीतिक हस्तीका एकसेएक अन्तर्वार्ता र समाचार लेखेका सुवासलाई तिनले भन्दा कतिपटक त सेलिब्रिटीका गसिपले टाउको दुखाइदियो । 

मनोरञ्जनप्रधान पत्रिका, गसिप लेख्नै पर्‍यो । छाप्थे सुवास ।

रेखा थापाले एउटा अर्कै सञ्चारमाध्यममा अन्तर्वार्ता दिँदा भनेकी थिइन्, “साथीहरुसँग बसेर पोर्न फिल्म हेर्छु ।”

‘साप्ताहिक’का पत्रकारले त्यसलाई गसिप बनाए ।

गसिपको अन्तिम एक लाइन थियो, “... रेखा थापाको साथी हुन मन छ ।”

गसिप छापियो । रेखाले सुवासलाई फोन गरिन् । अफिस आइन् । गसिपप्रति आपत्ति जनाइन् । सुवासले उनलाई सम्झाए । अन्तिममा कुरा मिल्यो । 

गसिपको प्रसंग आयो । रेखा उहाहरण बनिन् । तर उनी एक्लो पात्र होइनन्, जो यस्ता गसिपलाई लिएर आपत्ति जनाउँछन् ।

“थुप्रै सेलिब्रिटी छन्, जो समाचार र गसिप के हो भन्ने छुट्याउन सक्दैनन् । थुप्रैले आपत्ति जनाउँछन् । नाम नलिऊँ, लिए अधिकांशको नाम आउँछ । समाचार र गसिपबारे पनि हामीले उहाँहरूलाई बुझाएका छौं,” सुवास खुल्दै जान्छन्, “यही चलचित्र उद्योग हो, जहाँ ३६४ दिन हराउने हिरो, हिरोइन, निर्देशक र निर्माता आफ्नो चलचित्र लाग्ने एक दिन हात धोएर पत्रकारको पछि लाग्छन् । यस्ता सयौं मसँग संगत गर्न आइपुगेका छन् ।”

अहिलेको पत्रकारिता

गिद्धे प्रेसबाट सुरु भएको नेपाली छापा पत्रकारिताको अनुभव सुवासले पनि लिए । उनका सुरुवात यस्तै लेटर प्रेसबाट भयो । हातले अक्षर–अक्षर मिलाएर छाप्नु पथ्र्यो । अहिलेको पुस्तालाई पो त्यो एकादेशको कथा भयो ।

समय एकनास हुँदैन । पत्रकारितामा प्रविधिले क्रान्ति ल्याइदियो । पत्रकारिताले संख्यात्मक फड्को मार्‍यो । तर, सुवासको नजरमा यसले गुणात्मकता भने बढाउन सकेन ।

“कमै पत्रकार क्रिएटिभ भए । एकले अर्कोलाई पछ्याउने चलन बढ्यो । अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा भयो । यसले हाम्रो पत्रकारितालाई अगाडि बढाउन सकेन,” यस्तो असन्तुष्टि राख्दै उनी फेरि आफ्नै कालखण्डतिर फर्किए, “अहिले ग्य्राजुएट नभएको पत्रकारलाई मिडिया हाउसले राख्नै छोडे तर हाम्रो पालामा पढेका पत्रकार कमै थिए । नपढेका व्यक्तिको बोलावाला थियो । अन्त कहीँ काम गर्न नसक्ने व्यक्ति मात्रै पत्रकार हुन्छन् भन्ने थियो तर यो बिस्तारै चिरिँदैछ । यो भने सकारात्मक पक्ष हो ।”

सञ्चारमाध्यममै लगानी गर्ने भन्दा पनि अन्य व्यवसायलाई प्राथमिकतामा राखेर सञ्चारमा ‘पनि’ लगानी गर्नेहरूका कारण पत्रकारिताले सोचजस्तो फड्को मार्न नसकेको उनी बताउँछन् । “पत्रकारमै पनि केही समस्या छन्,” उनी थप्छन्, “पत्रकारहरू भ्रष्टाचार र अपराधमा मुछिँदा पनि विश्वसनीयतामा प्रश्न चिन्ह उठिरहेको छ ।”