सिरहा जिल्लाको लहानदेखिको उत्तरी गाउँ बस्तीपुरमा जन्मिएका प्रा. डा. विपिन अधिकारीको बाल्यकाल गाउँमै बित्यो । गाउँकै विद्यालयबाट शिक्षा आर्जन गर्दै अगाडि बढेका अधिकारीले गाउँमै स्थापित पुस्तकालयमा धेरै पुस्तकहरू पढे । उनी आज पनि पुस्तकालयको महत्त्व उत्तिकै रहेको बताउँछन् । प्रस्तुत छ, काठमाडौं विश्वविद्यालय, स्कुल अफ लका पूर्वडीन अधिकारीसँग पुस्तक र पुस्तकालयमा केन्द्रित रहेर गरिएको कुराकानी ः

कोर्सभन्दा बाहेकको किताबमा रुचि कहिलेदेखिको हो ?
हाम्रो गाउँमा २००४ सालमै प्रधानमन्त्री पद्मशमशेरको निगाहमा स्कुल खुलेको हो । गाउँका अगुवा स्व. मित्रलाल गिरीको पहलमा स्थापित यस स्कुलका लागि लेखापढी स्व. ईश्वर बरालले गर्नुभएको थियो । त्यस बेलासम्म उहाँले आईए पास गरिसक्नुभएको थियो ।

पढ्नुपर्छ भन्ने वातावरण म सानो हुँदादेखि नै मेरो गाउँमा थियो । उतिखेर त्यो स्कुल मिडिल स्कुल भएकाले त्यहाँ पढिसकेपछि हाइस्कुल र कलेज पढ्न गाउँका युवा–युवतीहरू जनकपुर, विराटनगर र काठमाडौं जान्थे । २०१५ सालपछि भने सो स्कुल हाइस्कुलमा परिणत भयो । त्यसपछि त गाउँ नै शिक्षामय भयो । दसैं–तिहारमा घर फर्किँदा गाउँ नै ठूला ‘प्रोफाइल’हरूको गाउँजस्तो लाग्दथ्यो । त्यसैले पनि त्यसपछिका पिँढीले शैक्षिक क्षेत्रमा ठूलो फड्को मार्यो । पढे लेखेका मान्छेको धेरै इज्जत हुन्थ्यो । त्यसैले पनि पढ्ने लेख्ने विषयमा मलाई सानै उमेरदेखि रुचि भएको हो ।

कोर्सबाहिरका किताब÷पत्रपत्रिका पढ्ने ठाउँ पुस्तकालय हुन्थ्यो वा घरमै ?
घर–गाउँमा पढ्ने लेख्ने वातावरण थियो । तर, गाउँ–घरमा किताब, पत्रपत्रिका किन्न सक्ने औकात कसैको थिएन । बस्तीपुरको के कुरा, नजिक पर्ने लहानमा पनि पत्रिका पसल थिएन ! तर, म सानो हुँदा नै गाउँमा पुस्तकालय खुलिसकेको थियो । पुस्तकालयमा नेपाली, अंग्रेजी र हिन्दीका चार–पाँच दराज किताबहरू थिए । दसैं–तिहारमा वा अन्य बिदामा घर फर्किँदा पढे लेखेका सबैले सहर–बजारबाट किताब, पत्रपत्रिकाको बिटो नै बोकेर ल्याउँथे । गोरखापत्रबाहेक हामी पुराना पत्रपत्रिका मात्र पढ्थ्यौँ । ‘सोभियत भूमि’, ‘स्वतन्त्र विश्व’जस्ता म्यागेजिनहरू हुलाकबाट काठमाडौंदेखि नै आउँथ्यो । त्यस बेलाका नाम चलेका हिन्दी पत्रिकाहरू ‘धर्मयुग’, ‘इल्युष्ट्रेटेड विकली’, ‘दिनमान’, ‘कादम्बिनी’, ‘सारिका’जस्ता धेरै पुराना पत्रिका देखिन्थे । तिनमा केटाकेटीले बुझ्ने कुरा कम थियो । तर, तिनको महत्त्व हामीलाई थाहा हुन्थ्यो ।

गाउँको पुस्तकालयको आफ्नै घर थियो । स्कुल बन्द भएपछि पुस्तकालय खुल्थ्यो । यसमा खेलकुदको प्रावधान पनि थियो । हामीले फुटबल स्कुलबाट सिक्यौँ । तर, हामीलाई भलिबल र क्रिकेट पुस्तकालयले सिकाएको हो ।

पुस्तकालयको व्यवस्थापनमा तपाईं जुट्नुभयो कि भएन ?
हाम्रो गाउँको पुस्तकालयको नाम ‘समता पुस्तकालय’ थियो । मलाई लाग्छ, यो नाम प्रदीप दाजु (प्रदीप गिरी)हरूले जुराउनुभएको हो । उहाँ त्यसै बेलादेखि नै गाउँका केटाकेटीलाई समाजवाद, समानता र परिवर्तनका कुरा सुनाउनुहुन्थ्यो । गाउँमा गिरी, बराल, दाहाल, आचार्य, खड्का, भुजेल, अधिकारी, रेग्मी, यादव, झा परिवारका धेरै युवा थिए । उनीहरूको पूरा सहयोग पुस्तकालयलाई प्राप्त हुन्थ्यो । गाउँमा हुलाक भएकोले बाहिर बस्नेले पनि सहयोग पठाउँथे ।

बाहिरबाट आएका युवाले स्कुलमा पढाउन जाने चलन पनि थियो । पुस्तकालयमा पनि समय–समयमा छलफल हुन्थ्यो । गाउँमा जिल्ला शिक्षा अधिकारी वा सीडीओहरू आउँदा उनीहरू पनि पुस्तकालयमा पुग्थे । पहिले पुस्तकालय गाउँको राम नारायण मन्दिर परिसरमा थियो । एकजना जाँन ज्याकोब भन्ने पिसकोरका शिक्षकका लागि स्कुलले एउटा सानो घर बनाइदिएको थियो । तीन वर्ष पढाएपछि उनी फर्किए । त्यस उप्रान्त पुस्तकालय सोही घरमा सारियो ।

त्यस बखत कस्ता किताबले ध्यान बढी तान्थ्यो ? कसको र कस्ता किताब धेरै पढ्नुभयो ?
केटाकेटी उमेरको हुँदा खेलकुद र पत्रपत्रिकाको फोटो हेर्नेभन्दा अर्को अनुभव छैन । केटाकेटीले पढ्ने सामग्री समता पुस्तकालयमा थिएन । कक्षा–९ वा १० मा पुगेपछि पढ्न सकिने साहित्यका पुस्तकहरू भने पाइन्थे । नेपाली साहित्यका कतिपय पुस्तक मैले त्यहीँ पढेको मेरो सम्झनामा अहिले पनि छ । जाँन ज्याकोबले हारोल्ड रोबिन्सका उपन्यासहरू पनि पुस्तकालयलाई दिएका थिए । राम्रा युवा–युवतीका फोटो हुन्थ्यो, कभर पेजमा । तर, अंग्रेजी भाषाको किताब भएकोले हामी पढ्न सक्दैनथ्यौँ । ‘गिल्टी मेन अफ इन्डियाज पार्टिसन’ भन्ने राममनोहर लोहियाले लेखेको किताब पनि त्यहाँ थियो । मैले त्यही पुस्तकालयमा ‘अकेला’ शीर्षकको हिन्दी उपन्यास पढेको अहिले पनि सम्झिन्छु । यो एउटा संघर्षशील जेठो छोराको कथा हो । मलाई उसको दुःख देखेर धेरै चित्त दुखेको थियो । रानु नामका कुनै हिन्दी लेखक थिए । उनले लेखेको जस्तो लाग्छ । पढ्नुबाहेक पुस्तकालयलाई मैले कुनै सहयोग गरेको भने सम्झना छैन ।

उपन्यास, आत्मकथा, कथा, निबन्ध यस्ता किताब स्कुलका विद्यार्थीहरूको लागि जरुरी छ ?
युवावयमा म सबैखाले किताब पढ्ने गर्थेँ । जस्तो पायो त्यस्तो । तर, विस्तारै ‘फिक्सन’बाट ‘नन फिक्सन’तर्फ ढल्किएँ । मलाई साहित्य, इतिहास, राजनीति, सामाजिक विकासमा बढी रुचि थियो । काठमाडौं आएपछि नयाँसडकको अमेरिकी लाइब्रेरी र कान्तिपथको ब्रिटिस लाइब्रेरीमा गएर पढ्ने लेख्ने अवसर मिल्यो । अचेल त विचारप्रधान पुस्तकहरू मात्रै पढ्छु । अहिले त प्रायः किताब किनेर नै पढिन्छ । किनेर पढ्ने अवसर मिलेको छ । बजारमा जस्तो पुस्तक पनि पाइन्छ । संविधान, कानुन र अर्थराजनीतिजस्ता विषयले मलाई छुन्छ ।

म अहिले अमेरिकी प्राध्यापक ब्रुस अकरम्यानले दुई वर्षअघि लेखेको किताब ‘रिभोल्युसनरी कान्स्टिट्युसन्स’ हेर्दै छु । यो किताबमा ‘करिज्माटिक लिडरसिप’ र ‘रुल अफ ल’को वर्तमानकालको अनुभव विश्लेषण गरिएको छ । नेपालसम्बन्धी पुस्तक म प्रायः छोड्दिन । हो, पुराना किताबहरू बजारबाट हराएको देख्दा भने दुःख लाग्छ ।

हामी जे जस्तो पुस्तक जसरी पनि पढ्न सक्छौँ । विद्यार्थी भाइबहिनीले पनि सक्छन् । उनीहरू आजको परिस्थितिमा झनै प्रतिस्पर्धाशील छन् । विश्वस्तरमा विद्यार्थीका लागि विशेष रूपमा लेखिएका र कल्पनाशील पुस्तक तथा अडियो भिजुअल अचेल पाइन्छन् । हाम्रो चुनौती उनीहरूलाई नेपाल र नेपाली विषयवस्तुमा कसरी सिर्जनशील बनाउने भन्ने हो । जसको पढाइमा विविधता छैन, ऊ सोचाइमा आत्मकेन्द्रित हुने सम्भावना हुन्छ ।

उपन्यास, आत्मकथा र निबन्धहरू पढ्नु तथा लेख्नु विद्यार्थीहरूका लागि अति जरुरी छ । मलाई लुई फिसरले गान्धीका बारेमा लेखेको पुस्तक तथा बर्टान्ड रस्सेलको अटोबायोग्राफी आज पनि महत्त्वपूर्ण लाग्छ । एउटाले सत्यको अनुभवको कुरा गर्दछ, अर्कोले आधुनिकताको । धेरै पढेर राम्रो हुने होइन, कम पढे पनि हुन्छ । तर, गतिलो पुस्तकहरू पटक–पटक पढेन भने सद्विचारहरू ‘कल्टिभेट’ गर्न सकिँदैन । पढाइको भाका कहिले पनि हुरी–बतासजस्तो हुँदैन ।

अचेल पुस्तकालय परम्परा हराउँदै गएको हो ? यसको दूरगामी असर के होला ?
हामी यति बेला डिजिटल युगमा छौँ । पैसा तिर्न सके मोबाइलमा सबै कुरो पाइन्छ । मान्छे ज्ञानभन्दा पनि संसूचनाको खोजीमा हुन्छ । स्पाइन (ढाड) भएको पुस्तक दराजमा राखेर पढ्ने प्रचलन हराउँदै छ । अब त पुस्तकालयका लागि सामाजिक सक्रियता पनि छैन । घरमा भएको टेलिभिजनले कामधामपछिको समय सिध्याइदिन्छ । तर, संसारमा पुस्तकालयहरूको न महत्त्व घटेको छ न त यसको प्रयोगमा नै कमी आएको छ । बरु, परम्परागत पुस्तकालयलाई विविधीकरण गर्ने र आजको पिँढीको आवश्यकता पूरा गर्नेतर्फ सोच्नुपर्दछ । पाठकहरूमा पुस्तकको अभिरुचि घटेको छैन । आजको नेपालमा जति पुस्तक पत्रिका प्रकाशित हुन्छ, जति तिनको बिक्री हुन्छ, त्यति कहिले हुँदैनथ्यो । अरू देशमा पनि ‘ट्रेन्ड’ यही हो । तर, पुस्तकालयका बारेमा हाम्रो समाज, राज्य सबै उदासीन देखिन्छन् । पढ्ने समाज नपढ्ने समाजभन्दा विकासोन्मुख हुन्छ । त्यसैले पुस्तकालयलाई पब्लिक एजेन्डामा पछि पार्नु हुँदैन ।

अहिले साहित्य पढ्दै हुनुहुन्छ कि पढिरहनुभएको छैन ? 
मेरो साहित्य पढ्ने बानी छुटिसकेको छ । धेरैअघिदेखि नै छोडेँ । नेपाली वा अंग्रेजी साहित्यका पुराना कुरा पहिले पढेका विषय, सन्दर्भ मात्र आउँछन् मलाई । मैले ‘सोसल एन्थ्रोपोलोजी’का विदेशी प्राध्यापकहरूलाई बीपी कोइरालाको उपन्यास ‘सुम्निमा’लाई लिएर विवेचना गरेको थिएँ । तर, यति बेला नेपाली साहित्यमा धेरै विकास भइसक्यो । म यसबारेमा धेरै पछाडि छु ।

अहिले नेपालका सम्बन्धमा व्यापक रूपमा लेखिँदै छ । समय पाएसम्म, मिलेसम्म मेरो रुचि त्यतातिर छ । 

पछिल्लो समय लेखपढमा तपाईंको समय बित्दो छ । के गर्दै हुनुहुन्छ ?
म अहिले नेपालका राणा प्रधानमन्त्री पद्मशमशेरले घोषणा गरेको नेपालको पहिलो संविधानका बारेमा केही लेख्दै छु । यो संविधान प्रायः लागु भएन । यो प्रजातान्त्रिक पनि थिएन । तर, नेपालको पछिका संवैधानिक विकासमा यसको योगदानको समीक्षा भएको छैन । यस विषयलाई मैले ‘एकेडेमिक ट्रिटमेन्ट’ दिँदै छु । इतिहास र संवैधानिक कानुनको दृष्टिले मेरो यो समीक्षा यसै वर्ष आउनेछ ।

अचेलका युवालाई पुस्तकका बारेमा कस्तो सल्लाह दिनुहुन्छ ?
आजका युवा जमात पढे लेखेका छन् । पढाइ लेखाइमा राम्रा छन् । उनीहरूमा क्षमता पनि छ । परिवर्तनको आकांक्षा छ । तथापि, आफ्नो मुलुकलाई उनीहरूले अझै बुझ्नुपर्दछ । भाषा, धर्म, इतिहास, ललितकला, भूगोल र मुलुकमा आएका परिवर्तनहरूप्रति उनीहरू जागरुक हुनुपर्दछ । देशको स्वाभिमान, स्वतन्त्रता र स्वाधीनतालाई कायम नराखी नेपाली जातिले आफ्नो सभ्यतालाई निरन्तरता दिन सक्दैनन् । युवामा आफ्नै देशमा केही गरूँ भन्ने चाहना भएन भने र हाम्रो पद्धतिलाई हामीले समानता, सामाजिक न्याय र राष्ट्रवादी बनाउन सकेनौँ भने नवनिर्माणको उद्देश्य पछाडि पर्न सक्छ । सबै युवाले यसप्रति प्रेरित हुनु जरुरी छ ।

युवाका लागि एउटा किताब सिफारिस गर्नुप¥यो भने कुन पुस्तकको नाम लिनुहुन्छ ?
त्यस्ता धेरै किताबहरू होलान् । फेरि, म त्यति राम्रो पाठक पनि होइन । त्यही पनि सोधिहाल्नुभयो, एजरा क्लाइनको ‘वि वेयर पोलराइज्ड’ (२०२०) भन्ने पुस्तक पठनीय छ । यो पुस्तक पहिचानको राजनीतिसँग सम्बन्धित छ । हामी किन अतिवादी बन्छौँ ! एकपल्ट हेर्नुस् त, अमेरिकी युवा लेखकको पाको विचार ।

प्रस्तुति : राजेश खनाल