मानिसहरू भगवान् भगवान् भन्दै भौँतारिन्छन् । किन्तु, साँच्चैका भगवान् आएर ‘ल हिँड् मसँग’ भने भने ?

मैले यही प्रश्न सरयू किनारमा रामलाई सम्बोधन गर्दै ‘मलाई पनि तिम्रै धाममा लैजाऊ प्रभु !’ भनेर पुकारा गर्ने धर्मभीरुहरूलाई सोधेको थिएँ । मेरो प्रश्न सुनेर उनीहरू भयभीत भएका थिए ।

कहिलेकाहीँ रामलाई गरेको आह्वान पनि फगत छलावाजस्तो लाग्छ । मानिसहरूलाई यहीँका कुरा खोजेरै फुर्सद छैन । वर्षौँमा एक बार सरयू नुहाउँदा पुकारा गरेका राम वास्तवमै प्रकट भएर सँगै लिएर जाने भए त्यहाँ स्नान गर्न आउनेहरूको संख्या धेरै नै पातलो हुने थियो ।

खलील जिब्रानको एउटा कथा छ । एकजना बाबा ‘म भगवान्कहाँ पुर्‍याइदिन्छु, हिँड मसँग’ भनेर भाषण गर्दो रहेछ । उसलाई थाहा थियो, भगवान्कहाँ जान त कोही तयार हुनेवाला छैन, तर दक्षिणाको मात्रा भने अवश्य बढ्नेछ ।

त्यहाँ अचानक एउटा मान्छेले उठेर भनेछ, ‘म जान्छु भगवान्कहाँ ।’

ऊ बाबाको पछि लागेर अखडामा पुग्यो । भक्त कडा निस्क्यो । भन्न थाल्यो, ‘म भगवान् भेट्न आतुर छु, छिटो गर ।’

बाबाले यस्तो भक्त पनि हुन्छ भन्ने सोचेकै थिएन । हैरान, लखतरान भएपछि उसले भन्यो, ‘मलाई माफ गरिदेऊ वत्स ! जबसम्म तिमीसँग भेट भएको थिएन, मलाई भगवान्को ठेगाना थाहा थियो । जुन दिनदेखि तिम्रो संगत गर्न थालेँ, भगवान्को ठेगाना नै बिर्सेँ ।’

आधा रातमा कपिलवस्तु दरबारबाट निस्केर हिँडेका राजकुमार सिद्धार्थ अनेकौँ गुरुको शरणमा गए । गुरुहरूको प्राथमिकतामा जहिले पनि सजिलो शिष्य पर्दछ । ‘चेलो प्रतिभाशाली त होस्, किन्तु सिद्धार्थजस्तो उद्भट नहोस् ।’

सिद्धार्थको प्रतिभाको सामना र जिज्ञासाको समाधान गर्न नसकेका गुरुहरूले उनलाई बिदा गरेपछि मात्र हलुका महसुस गरेका थिए । अन्ततोगत्वा सिद्धार्थले गुरु कृपाविना नै ज्ञान प्राप्त गरे ।

एक दिन म पशुपति परिसरमा आयोजित महायज्ञमा पुराणवाचन सुन्दै थिएँ । त्यहाँ एकजना निर्दोष ग्रामीण किसान पनि पुराण सुनिरहेका थिए । वाचन गर्ने विद्वान्ले ‘समाजमा पापको घडा भरिनै लाग्यो’ भनेर घोषणा गरे ।

‘सत्य हरायो, भगवान्को भक्ति हरायो, वृद्धवृद्धाले दुःख पाए । लोभानी–पापानीको प्रवृत्तिले मानिसको जीवन नै कलुषित भयो । दानपुण्यको भावना हरायो ।’

आज्ञाकारी बालिकाले झैँ अनुशासित भएर आफूलाई सुनिरहेका भक्तहरूलाई थप भयभीत पार्दै वाचकले भने, ‘कलियुग एउटा सुकेको बाँसको जंगल हो । एक दिन आगोको सानो चिंगारीले सारा वनमा डढेलो लाग्छ र पापीहरूको सर्वनाश हुन्छ ।’

निर्दोष किसानका आँखाबाट अविरल अश्रुधारा बहिरहेका थिए ।

प्रवचन सकिएपछि शोकाकुल किसान बाहिर निस्के । म पनि निस्केँ । सोधेँ, ‘किन रोएको ?’ 

उनले गम्छाले आँसु पुछ्दै भने, ‘जीवनमा धेरै पाप गरिएछ हजुर ! लोभले कहिल्यै छाडेन । दूधमा अलिकता पानी मिसाएर बेचियो । हिजो टिपेको सागलाई आज टिपेको ताजा भनेर बेचियो । भैँसी किन्न आउने ग्राहकसँग चार माना दूध दिनेमा पाँच माना दिन्छ भनियो । नौ वर्षको गोरुलाई सात वर्षको भनेर बेचियो । आज पुराण भन्ने गुरुले साह्रै डरलाग्दा कुरा गर्नुभयो हजुर ! जिउँदै त दुःख पाइयो पाइयो, मरेपछि पनि कुम्भीपाकको उसिनाइमा परिने भयो ।’

यी किसानभित्र पनि अर्को मान्छे रहेछ । तर, कति निर्दोष र कसैलाई हानि नपुर्‍याउने अर्को मान्छे । कति निश्छल तरिकाले आफ्नो सानो मानवीय त्रुटिलाई अपराधको रूपमा स्वीकार गरे उनले । उनले न राष्ट्रलाई नोक्सानी पुर्‍याएका थिए न त समाजलाई नै ।

उनले आफ्ना ग्राहकलाई पनि कुनै निर्णायक हानि पुर्‍याएका थिएनन् । उनलाई के थाहा पुराण भन्न व्यास पीठमा विराजमान व्यक्ति कति पाखण्डी छन् भन्ने कुरा । उनलाई के थाहा वाचक दक्षिणाका कत्रो ‘बार्गेनिङ’ गरेर मात्र पुराण भन्न आएका हुन् ।

उनलाई के थाहा ईश्वर कृपाको ठेक्का लिएका कथित गुरु जुनसुकै तस्करको निम्तो खान कसरी हस्याङफस्याङ गर्दै दगुरेर जान्छन् ।

यहाँ सत्य बोल्नुपर्छ रे ! त्यो पनि जसको हातमा हतियार छ, उसले बनाएको सत्य । जसको हातमा कलम छ, उसको सत्य । जो कथित उच्च जाति, दर्जा या हैसियतमा छ, उसले बताएको सत्य ।

दार्शनिक नित्से भन्छन्, ‘सत्य भन्ने कुरा तत्कालीन र तदर्थ अवधारणा मात्र हो ।’

१९९७ सालको कुनै दिनमा सिंहदरबारमा एउटा राजकीय बैठक बस्यो । त्यस बैठकमा दशरथ चन्द समेत चारजना विद्रोही असत्य ठहरिए । प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेर, अन्य राणाहरू, जंगी र निजामतीका तमाम कर्मचारी र मृत्युदण्डको आदेशमा स्वीकृतिको सहीछाप गर्ने राजा त्रिभुवन सत्य ठहरिए ।

बुढेसकालले छोएपछि राजर्षिको पगरी लिएर कालीगण्डको किनारमा आएर बस्ने जुद्धशमशेर धर्मात्मा कहलाए । काका रणोद्दीपलाई गोली हानेर ठहरै पार्ने खड्गशमशेरलाई चारभञ्ज्याङ कटाएर ठाडा धपाइयो ।

उनै खड्गलाई काका मार्न उक्साउने जेठा दाजु वीरशमशेर श्री ३ महाराजको गद्दीमा आसीन भए । हत्या र व्यभिचार पनि देश, काल, पात्र र परिस्थितिमा निर्भर हुँदो रहेछ । भ्रष्टाचार समेत एउटा परिस्थितिजन्य धारणा मात्र रहेछ ।

रात्रिको समयमा रामनाम जप्दै सुत्ने तरखरमा रहेका काकालाई गोली हानेर मार्ने माहिला भतिजा खड्गशमशेरभित्रको मान्छे कस्तो थियो होला ? भीमसेन थापालाई निर्मम तरिकाले मार्न लगाउने राजा राजेन्द्रको भित्रको मान्छे कस्तो थियो होला ?

भीमसेन थापा, माथवरसिंह, बीपी, कृष्णप्रसाद भट्टराई र राजा महेन्द्रभित्रको मान्छे कस्तो थियो होला ? सुकरातको अनुहार कुरूप थियो रे ! त्यो भौतिक असुन्दरताभित्रको सुन्दर आत्मा कस्तो हुँदो हो ?

म नेत्रहीन धृतराष्ट्रभित्र विद्यमान पुत्रप्रेमले विवश अर्को व्यक्तिलाई प्रस्टै देख्छु । म भ्रातृभक्त दुःशासनको आत्माभित्र लागेको घाउ देख्न सक्छु, तर उसलाई सहानुभूति दिएर लेखेँ भने मूर्ख मानिनेछु ।

म मेरो प्रज्ञा चक्षुले धर्मराज युधिष्ठिरभित्रको कपट र कामुकता देखिरहेको छु । म पशुपति प्रांगणमा कोटिहोमको आयोजना गर्ने ‘महाराज’को अनुहारमा कुटिल व्यक्तित्वको छनक देख्छु ।

म बुद्धको करुणा र संवेदनालाई महसुस गर्न सक्छु, किन्तु त्यसलाई व्यक्त गर्ने शब्द भेट्टाउन असमर्थ छु । म अरू कोहीभित्रको अर्को मानिसलाई भेट्टाउन सक्छु, परन्तु मभित्रको मलाई भरसक अझै भित्रभित्रै लुकाउन चाहन्छु ।

मनुष्यमा अहिले पनि लाखौँ वर्षअघिको वन्य जीवनको अन्तर्निहित अभिज्ञान छ । हाम्रो साझा पूर्वज वनमानवका हातहरू पाकेको फल देख्नेबित्तिकै त्यसलाई टिप्न अघि बढिहाल्थे । अहिले पनि हामीमा त्यो पूर्वजीय प्रवृत्ति जीवित छ ।

परन्तु, हामीलाई सभ्यताले अर्को जिम्मेवारी दिएको छ । जब हामीलाई सभ्यताले प्रदान गरेको जिम्मेवारीको हेक्का हुन्छ, फल टिप्न लालायित हात तत्काल रोक्नुपर्छ । 

नैतिकता र सदाचार पाँचसात हजार वर्षयताका कुरा हुन् । पाप र धर्मको धारणा नवआविष्कार हो । विवाह, बलात्कार, चोरी, भ्रष्टाचार र व्यक्तिगत सम्पत्ति पनि नयाँ आविष्कार हुन् ।

मनुष्यले बोल्ने भाषा पनि नयाँ हो । मनुष्यको व्यक्तित्वभित्र अर्को व्यक्तित्व निर्माण गर्नमा भाषाको ठूलो योगदान छ । शब्दले मनुष्यको अभिव्यक्तिलाई बनावटी बनायो । भाषाले मानिसको अर्को व्यक्तित्व निर्माण गर्‍यो । साहित्यले सोझो मनुष्यलाई लक्षणा र व्यञ्जना सिकाएर वक्रोक्तिमा माहिर बनायो ।

आत्मा र अध्यात्मका कुरा नयाँ हुन् । मनको चञ्चलता नयाँ हो । लोभ, संग्र्रह र आसक्ति नयाँ हो । दर्शन, ज्ञान, संस्कृति र शिक्षा नयाँ हो । अनेकौँ झन्झटले घेरिएको छ आजको मान्छे ।

आदिम मान्छेको दोस्रो व्यक्तित्व थिएन । कोही सुन्दर र कोही असुन्दर थिएन ।  विवाह थिएन, बन्धन थिएन । न श्रीमती न लोग्ने, न सासूससुरा र न त जेठाजु । न देश न भेष, न ठाडो न त नुहेको । न विनम्र न अनम्र, न मिजास न औपचारिकता । न लत्ताकपडा न घर, न द्वार न पर्खाल र न त पर्दा ।

मानिसहरू निरोले मुरली बजाउँदै सहर जलेको हेरिरह्यो भनेर निन्दा गर्छन् । तर, मलाई भने निरोको टिठ लाग्छ । उसको व्यक्तित्व निर्मल थियो । ऊभित्रको मान्छे निश्छल र निष्कपट थियो । परिस्थितिले उसलाई जस्तो बन्न उक्सायो, त्यस्तै बन्यो ।

एउटा आफैँमा मगनमस्त र निष्कलंक युवकलाई उसको इच्छाविपरीत राजा बनाउनु पनि अन्याय हो । ऊभित्रको मूलभूत व्यक्तित्वको हत्या गरेर छुट्टै आवरणमा उभ्याउनु कत्रो अन्याय थियो भन्ने कुरा बाँसुरीवादनको कहानी मात्र सुन्नेहरूलाई के थाहा !

सुखलाई ठिक्क साइजमा राखियो भने त्यसले पिछा गर्छ । सुखलाई ज्यादा भोग्न थालियो भने भाग्दै जान्छ । दुःखलाई सहन सकियो भने दुःख भाग्छ । दुःखबाट धेरै भयभीत हुन थालियो भने प्रीति गाँस्न आउँछ ।

जीवनको उद्देश्य दुर्लभको प्राप्ति पनि हो । तर, जसले दुर्लभलाई सुलभ बनाउन चाहन्छ, उसैको नसिबमा त्यो हुँदैन । समुद्रमन्थनमा प्रकट भएकी लक्ष्मीलाई देखेर महादेवलगायत देवता र दानव समेत लालायित भए । किन्तु, विष्णु भने केही थाहा नपाएझैँ विपरीत दिशातर्फ फर्किरहे । अरू सुलभ थिए, तर लक्ष्मी भने उनै दुर्लभलाई वरण गर्न पुगिन् ।

एक दिन भगवान्ले इन्द्रलाई निन्याउरो भएर बसेको देखेछन्, ‘के भयो देवेन्द्र ? किन निराश अनुहार लिएर बसेको ?’ 

इन्द्रले भने, ‘हे भगवन्, मलाई धेरैजना सुन्दर युवती दिनुहोस्, म भोग गर्न चाहन्छु !’ 

भगवान्ले एक हजार युवतीलाई पंक्तिबद्ध उभ्याएर भने, ‘ल भोग् मूर्ख, भोग् !’

सबैभन्दा अगाडि उभिएकी युवती देखेरै इन्द्र अत्यन्त पुलकित भए । उनले भने, ‘भगवन्, मलाई यही अघिल्ली भए पुग्छ !’

भगवान्ले भने, ‘हे मूर्ख ! पछाडि उभिएका युवतीहरू झनै सुन्दर, बुद्धिमान, विवेकी र उत्पादनशील थिए । तैँले कामुक प्रवृत्तिको बसमा परेर ठूलो नोक्सानी रोजिस् !’

मनुष्य पनि कामुक र अविवेकी इन्द्रजस्तै हतारमा निर्णय गर्ने र फुर्सदमा पश्चात्ताप गर्ने प्राणी हो । ऊ सुख खोज्छ, तर जब सुख प्राप्त हुन्छ, बुद्धि भ्रमित हुन पुग्छ । सुखको रापले अभिमानी बनाउँछ ।

देख्नेबित्तिकै कामना र लालसाले ग्रस्त पार्ने सौन्दर्य, सम्पदा र शक्तिबाट प्राप्त सुख उल्टै दुःखदायी बनिदिन्छ । शान्ति र सन्तुष्टिको सुखलाई पहिचान गर्ने विवेकभित्र कतै आफैँले पनि थाहा पाउन मुस्किल पर्ने कन्दरामा लुकेर बसेको हुन्छ ।

स्थापित संस्कृतिले आफ्नो समयका सबैभन्दा योग्य महात्मा विदुरलाई समयका सबैभन्दा अयोग्यहरूको सेवा गर्न खटायो । विदुर स्थापित संस्कृतिको अभिन्न अंगको रूपमा रहेको विभेद र वञ्चनाका सिकार भए ।

उनी ‘चाकर व्यक्तित्व’का मान्छे थिएनन् । उनी त केवल विहित कर्तव्यको पालना मात्र गरिरहेका थिए । मौकामा आफ्ना मालिक धृतराष्ट्र र भतिजा दुर्योधनलाई इमानदार तरिकाले अनेकौँ फट्कार पनि लगाएका थिए ।

आजको समाजमा पनि ज्ञान भएका विदुरहरू नभएका होइनन्, छन् । उनीहरूलाई कुनै सांस्कृतिक प्रतिबन्ध पनि छैन । परन्तु, उनीहरूभित्रको मूर्ख मान्छेले अन्तर्निहित प्रज्ञाको हत्या गरिदिन्छ । त्यस्तो मूर्खताको मूल जरो धन र पदको लोभ हो ।

विदुरमा लोभ नरहेको हुँदा उनी अन्तरात्माको आवाज बोलेर गए । परन्तु, आधुनिक विदुरहरू त आफ्ना दुर्योधनहरूको अनैतिक कृत्यको पक्षपोषण गर्न सदैव तत्पर रहन्छन् । आफ्नो वास्तविक व्यक्तित्वको सर्वनाश गर्दै बनावटी व्यक्तित्व बोकेर ठिंग उभिएको मान्छेको लोलुपताजन्य लाचारी देख्दा उदेक लाग्छ ।

म ‘ठूला’ मान्छेको भाषण र मन्तव्य सुन्छु, पढ्छु । थुप्रैलाई देश र जनताको पक्षमा भावुक र द्रवीभूत भएको देखेको छु । सामाजिक सञ्जालको यस जमानामा कतिपय नेता र अभियन्ताहरू ‘करुणामय आँसु’ खसालेर भाइरल बनेको देखेको छु ।

भन्दै गरेको सुन्छु, ‘यो देश बर्बाद भयो, आमाको आँसु वाग्मती बनेर बहिरहेछ, अब सहेर बस्न सकिँदैन । वाह रे दुनियाँ ! जसको धमनीमा मक्कारीको खुन बगिरहन्छ, उनीहरू नै सोझा मान्छेको आँसु बेचेर आसव पिउनमा मग्न छन् ।

एक ठाउँमा साहित्यकार, कवि र दार्शनिकहरूको सम्मेलन भइरहेको थियो । एक से एक ‘मनीषीहरू’ले आआफ्नो मन्तव्य दिइरहेका थिए । त्यस्तैमा त्यहाँ एउटा फकिर आइपुग्यो ।

फकिर सम्मेलन कक्षमा प्रवेश गर्न चाहन्थ्यो । परन्तु, उसको व्यक्तित्व भित्र पस्न लायक थिएन । उसलाई द्वारपालले रोक्दै भन्यो, तपाईंको परिचय ?

फकिर– म एउटा मान्छे हुँ ।

द्वारपाल– नाम त होला नि !

फकिर– तपाईंको नाम छ ?

द्वारपाल– छ नि, मेरो नाम प्रकाश हो ।

फकिर– तपाईंलाई नाम कसले दियो ?

द्वारपाल– मेरो बाले ।

फकिर– यो त बाले दिएको नाम भयो । तपाईंको आफ्नो नाम के हो ?

द्वारपाल– म पनि मान्छे हुँ ।

फकिर– अब ठिक ठाउँमा आउनुभयो महाशय । प्रकाश तपाईंको आफ्नो परिचय होइन । तपाईंको नाम, ठेगाना, पद, शिक्षा, इज्जत, अभिमान, पहिरन, शृंगार, भाषा, सिष्टाचार र साहित्य सबै अर्को मान्छे हो । यही अर्को मान्छेले तपाईंको स्वलाई खाइदियो । तपाईं जे हो, त्यसबाट टाढा हुनुभयो ।

म पनि दुईथान व्यक्तित्व बोकेर हिँड्ने मान्छे हुँ । मैले समाजलाई देखाउने मुखुण्डो एउटा छ र मभित्रको मान्छे अर्कै । म समाजको साह्रै निम्छरो हैसियतको मान्छे हुँ । परन्तु, मैले पनि आफ्नो औकातले धान्न सकेसम्मको नखरा गरिरहेको छु ।

केही आडम्बर त मलाई मेरो धर्म, संस्कृति र समाजले नै बोकाएको छ । बाँकीचाहिँ मैले थपथाप गरेर घिसारिरहेको छु । मेरो इमानको बर्कोमा प्वाल परेको छ । तैपनि, म त्यो थाङ्नोलाई समाजको चौरस्तामा मिल्क्याएर हात उठाउन असमर्थ छु । किनकि, मलाई महात्मा गान्धीले आफूमा निहित स्वाभाविक मानवीय कमजोरीबारे उल्लेख गरेबापत आलोचित भएको कुरा थाहा छ । वास्तवमा मेरो सभ्यताले नै मलाई दुईजिब्रे, आडम्बरी र असत्यवादी बनाएको छ ।

सभ्यताको चलाखी हेर्नुस् त ! यसले ईश्वर मान्नेलाई ईश्वरको नाममा र नमान्नेलाई सत्यनिष्ठाको नाममा शपथ खुवाउँछ । सत्यनिष्ठाको तात्पर्य हो इमान, सदाचार र सच्चाइ ।

प्रायः राजनीतिमा लागेको मानिसको सत्यनिष्ठा र ईश्वरप्रतिको धारणा नै अलग हुन्छ । उसले मानेको ईश्वर त सधैँ भोकले छटपटाउँदै शरीरभरि आसक्तिका घाउ बोकेर विचरण गर्ने पिचास पनि हुनसक्छ । सबै मान्छेको आफ्नै किसिमको मति र गति हुन्छ ।

शपथ र वचनबद्धता त केवल रिवाज मात्र हो । यो कर्मकाण्डबाहिर सुकिलो लिबास पहिरेर त्यही आवरणले भित्रको कलुषलाई लुकाउने अ(स)फल प्रयत्न मात्र हो ।

समाजले यी सबै कुरा नबुझेको होइन । आँसु, आडम्बर र निष्ठाभित्रका कुचेष्टा पनि नबुझेको होइन । परन्तु, समाज पनि रिवाजको बन्धनमा बद्ध छ । समग्र समाज नै आफैँ निरन्तर पाखण्डको फन्दामा पर्दै आएको छ । स्वयं समाजलाई दुईटाउके व्यक्तित्वको आदत बसिसक्यो ।

विवश समाज मान्छेलाई सभ्य हुन प्रेरित गर्दै भन्दछ, ‘तिम्रो भित्री व्यक्तित्व कपटी भए पनि कम से कम बाहिरी लोकलाज त राख !’
समाजले गर्ने अधिकतम माग यही हो । समाजलाई पनि लोकको सामुन्ने आफूलाई सभ्य देखाउने बाध्यता छ । बिचरो समाज आफैँ मागेको ढाकाटोपी लगाएर ससुराल जान लागेको जवाइँजस्तो छ !