_864552628.jpg)
साधारण अवस्थामाभन्दा महामारी, युद्ध, द्वन्द्व, अभाव, भोकमरीजस्ता असाधारण अवस्थामा समाजमा आत्महत्या, घरेलु हिंसा, यौन दुर्व्यवहार, चोरी, झैझगडालगायतका अपराध बढी हुने गर्छन् । विश्वभर फैलिएको कोभिड–१९ को महामारीको अवधिमा पनि यस्ता धेरै घटना भएका छन । यीमध्ये पनि यस अवधिमा आत्महत्याको दरमा उल्लेख्य वृद्धि भएको समाचार सार्वजनिक भएका छन् ।
विश्व स्वास्थ्य संगठनको सन् २०१६ मा प्रकाशित आत्महत्यासम्बन्धी प्रतिवेदनमा विश्वमा प्रतिवर्ष प्रतिएक लाख जनसंख्यामा ११ जनाले आत्महत्या गरेको उल्लेख छ । यो संख्या कुल मृत्यु हुने संख्याको १.४ प्रतिशत हो । त्यसैगरी सोही प्रतिवेदनअनुसार नेपालमा प्रतिवर्ष प्रति एकलाखमा १० जनाले आत्महत्या गर्छन् । यसअनुसार नेपालमा प्रत्येक वर्ष लगभग ३ हजार जनाको मृत्यु आत्महत्याबाट हुन्छ ।
विश्वमा सबैभन्दा बढी आत्महत्या हुने देश दक्षिण अमेरिकाको गुयाना हो । त्यहाँ प्रतिवर्ष प्रतिएक लाखमा ३० जनाले आत्महत्या गरेको तथ्यांक छ । त्यसैगरी सबैभन्दा कम आत्महत्या हुने देश उत्तर अमेरिकाको बारवाडोस हो जहाँ प्रतिवर्ष प्रतिलाखमा ०.४ जनाले आत्महत्या गर्छन् ।
विश्वका सम्पन्न र विकसित भनिएका देशमा पनि आत्महत्या उत्तिकै दरमा भएको देखिन्छ । रसियामा प्रतिवर्ष प्रतिलाखमा २६ जनाले आत्महत्या गरेको देखिन्छ भने उक्त दर दक्षिण कोरियामा २० जना छ । भारतमा प्रतिवर्ष प्रतिलाख १६ जनाले आत्महत्या गरेको तथ्यांक छ भने जापानमा १४ जना र अमेरिकामा १३ जनाले आत्महत्या गर्छन् । यसरी हेर्दा विश्वका जुनसुकै ठाउँ वा समाजमा आत्महत्या विकराल समस्याका रुपमा देखापर्छ । संख्या वा दरमा हेर्दा कहीँ बढी र कहीँ कममात्र हो ।
के कारणले मानिसहरुलाई आत्महत्यासम्म पुर्याउँछ ? समाजको कुन तत्त्वले त्यस्तो मनोविज्ञानको निर्माण गर्छ जसले व्यक्तिलाई आत्महत्या जस्तो जघन्य कार्य गर्ने निणर्यमा पुर्याउँछ ।
खासगरी युरोपेली अध्येताहरुले अठारौं शताब्दीबाट आत्महत्याको बारेमा अध्ययन अनुसन्धान थालेका थिए । उनीहरुले परम्परागत समाजमा भन्दा पनि आधुनिक समाजमा आत्महत्याको दर बढेको निष्कर्ष निकाल्दै यसलाई व्यक्तिको मानसिक कारण भएको ठहर गरेका दिए । साथै आत्महत्या नितान्त व्यक्तिगत मानसिक तथा उसको पागलपन, लहड र बहुलट्ठीको कारण हुने घटना हो भनी व्याख्या गरे ।
पहिलोपटक फ्रेन्च समाजशास्त्री इमाईल दुर्खिम (१८५८–१९१७) ले आत्महत्याको समाजशास्त्रीय व्याख्या गरे । अघिल्ला अध्येताहरुले आत्महत्यालाई जसरी व्यक्तिको पागलपन, नक्कल, जातिगत र सांसारिक भनेर व्याख्या गरेका थिए त्यसलाई उनले अपर्याप्त भने । उनका अनुसार आत्महत्यालाई त्यसरी व्यक्तिगत घटनाको रुपमा नभई सामाजिक घटनाको रुपमा बुझ्नु पर्छ र त्यसको सामाजिक व्याख्या हुनुपर्छ ।
दुर्खिमका अनुसार कुनै समाजको सामाजिक सद्भाव तथा संगति र आत्महत्या परस्पर अन्तर्सम्बन्धित हुन्छ । सामाजिक सद्भाव राम्रो भएको समाजमा आत्महत्याको दर कम र सामाजिक सद्भाव कमजोर भएको समाजमा आत्महत्याको दर बढी रहेको निष्कर्ष निकाल्दै उनले आत्महत्याको सामाजिक व्याख्या गरे । उनले महामारी, युद्ध, द्वन्द्व, विभेद, भोकमरीजस्ता कारकबाट सामाजिक असन्तुलन उत्पन्न भएको समाजमा आत्महत्या बढी हुने बताए ।
यसरी दुर्खिमले आत्महत्यालाई व्यक्तिको मानसिक कारणभन्दा पनि सामाजिक कारणसँग जोडेर व्याख्या गरे । आत्महत्यासम्बन्धी यो नै पहिलो समाजशास्त्रीय व्याख्या थियो । उनले आत्महत्यालार्ई यसरी चार प्रकारमा विभाजन गरेका छन् :
१. अभिमानवादी (इगोइस्टिक) आत्महत्या : समाजमा व्यक्तिले कुनै साथ र समर्थनको भरोसा गर्न नसक्ने हदसम्म सामाजिक सद्भावमा गिरावट आएपछि अहंकारी आत्महत्या हुन्छ । उसले जीवन जीउने कुनै आधार देख्दैन । समाजमा उसले आफूलाई एक्लो महसुस गर्छ । अनि उसले मर्नुको विकल्प देख्दैन । विपद तथा महामारीले आक्रान्त समाजमा यस प्रकारको आत्महत्या बढी हुने गर्छ ।
२. परोपकारवादी (अल्ट्रुइस्टिक) आत्महत्या : यो अहंकारी आत्यहत्याको ठीकविपरीत हो । आफ्नो समूहमा अत्यधिक एकताभावको सृजना भई आफू मर्दा आफ्नो समूहलाई फाइदा हुन्छ भन्ने ठानेर व्यक्तिले आत्महत्या अँगालेको हुन्छ । विपरीत समूहसँग युद्धमा गरिने आत्मघाती हमलाका घटनालाई यससंग जोड्न सकिन्छ ।
३. अव्यवस्थाजन्य (एनेमिक) आत्महत्या : कुनै व्यक्तिलाई त्यहाँको सामाजिक व्यवस्थाले स्पष्ट मार्गदर्शन नगर्दा उत्पन्न सामाजिक असन्तुलन र खलबलको स्थितिले हुने आत्महत्यालाई दुर्खिमले एनोमिक आत्महत्या भनेका छन् । उनका अनुसार मानिसको स्वाभाव सदाको लागि असन्तुष्ट र असीमित चाहना भएको हुन्छ र उक्त असीमित चाहना पूरा गर्ने क्रममा नैतिक तथा सामाजिक परिधिभन्दा बाहिर पुग्छ । जसले उसको सामाजिक सम्बन्धमा खलबल हुन पुग्छ । फलस्वरूप, मानिस आत्महत्यासम्म पुग्छन् । उनी भन्छन – “एनोमिक आत्महत्या विशेष गरी आधुनिक समाजमा आर्थिक विश्वमा प्रचलित थियो ।’’
अहिलेको देखासिकी गर्ने हाम्रो समाजमा यस प्रकारको आत्महत्या बढ्दै गएको देखिन्छ । गाडी र बंगला नभए समाजमा प्रतिष्ठा नहुने सोचेर मानिसले नैतिक मापदण्ड बिर्सेर गर्ने कामबाट अन्ततः फन्दामा परेर आत्महत्या गरेको अनेकौं उदाहरण छन् । घुसकाण्ड, भ्रष्टाचारजस्ता अभियोग लागेकाहरुले सामजिक तथा नैतिक दबाब थेग्न नसकेर आत्महत्या गरेका हुन्छन् ।
४. घातक आत्महत्या : यस प्रकारको आत्महत्यालाई उनले अत्याधिक सामाजिक नियमनको परिणाम छन् । उनका अनुसार समाजको उत्पीडनकारी कडा नैतिक अनुशासनमा बाँधिन नसकेर मानिसले आत्महत्या गर्छन् । ऐतिहासिक कालमा दासहरुले गरेको आत्महत्या र आधुनिक समाजमा सन्तानवीहिन विवाहित महिलाले गरेको आत्महत्यालाई उनले यस कोटीमा राखेका छन् । छुवाछुत र विभेदकारी नेपाली समाजमा हुने कतिपय आत्महत्याका घटना यस कोटीमा पर्न सक्छन् । दलित र गैरदलित केटाकेटीबीच हुने प्रेम सम्बन्धलाई समाजले बहिष्कृत गर्दा कतिपयले आत्महत्यालाई विकल्पको रुपमा रोजेको पनि देखिएको छ ।
यसरी दुर्खिमले विभिन्न समाजमा घटेका आत्महत्याका घटनाको विश्लेषण गरी यसको सामाजिक व्याख्या गरेका छन् । उनले खास किसिमको सामाजिक आर्थिक संरचना भएको समाजमा आत्महत्याको विशेष दर रहेको पत्ता लगाए । आमरुपमा समाजको सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक धार्मिक, सांस्कृतिक पक्षहरु नै त्यो समाजको सामाजिक सद्भाव र सामञ्जस्य निर्धारण गर्ने तत्त्व हुन् । सामाजिक सद्भाव र सामञ्जस्यमा हेरफेर आउँदा आत्महत्या दर पनि फरक हुन्छ । महामारी, युद्ध, विपद, भोकमरीजस्ता कारकले सामाजिक सद्भावमा खलल ल्याउँछन् । यस्तो अवस्थामा आत्महत्याको जोखिम उच्च हुन्छ ।
