प्राचीन भारतवर्षअन्तर्गतका भारत र नेपाल आजको भूगोलमा एसिया महादेशमा अवस्थित छन् । आधुनिक राज्यका रूपमा स्थापना हुनुअघि यस भूभागमा ससाना भुरे राज्य हुँदै ठूलाठूला साम्राज्यको स्थापना भएको थियो ।

मुगल शासनलाई भारतीय राजनीतिक इतिहासको एउटा मोड हो । राज्यको व्यवस्थित अवधारणा, राज्य सञ्चालन शैली र कला, साहित्य, संगीत क्षेत्रको विकास त्यस समयमा अधिक भएको देखिन्छ । नेपालमा 'भुरे टाकुरे' राज्यलाई युद्धबाट जितेर आजको नेपालको भूभाग एकीकृत गरिएको हो ।

यसको नेतृत्व पृथ्वीनारायण शाहले गरेका थिए ।  नेपाल र भारतको सम्बन्ध केलाउँदा यी दुई देश बीचको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक र भौगोलिक आयाममा विशेष जोड़ दिइनुपर्छ ।  
शाक्यमुनि गौतम बुद्ध, गोरखनाथ, किराँत शासन, महाभारत युद्ध, धार्मिक मठमन्दिरजस्ता सन्दर्भमा नेपाल र भारत जोडिएका छन् । भारतवर्षका चम्किला नक्षत्रहरूको तपोभूमि यही हिमवात्खण्डअन्तर्गतको नेपाल रहेको विदितै छ ।

नेपालमा जन्मिएका सिद्धार्थ गौतमले  भारतको बोधगयामा बुद्धत्व प्राप्त गरी सारा संसारमा प्रेम, करुणा र सेवाको अनुपम दर्शन प्रस्तुत गरेका छन् । महाभारत युद्धमा किराँती राजाहरू कौरव पक्षबाट युद्धमा सहभागी भएको पौराणिक कथा छ ।  

इतिहासका यी र यस्ता धेरै घटनामा दुई देशले अन्तर्सम्बन्धलाई पुष्टि र परिभाषित गरेका छन् । सांस्कृतिकरूपमा इतिहासको यदाकदा अपव्याख्या हुनाले त्यसको गलत परिणामको समेत हामी भुक्तभोगी छौँ ।  धार्मिकरूपमा नजिक यी दुई देशले कठिनतम समयसमेत भोगेर आएका छन् । नेपाललाई जितेर अधीनमा राख्न भारतबाट कुनै पात्र यहाँ आएर काठमाडौंका मठमन्दिर ध्वस्त पारेको वर्णन पनि इतिहासमा छ ।
 
यी त भए नेपाल-भारतको पुरानो ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक आयामका केही प्रसंग ।  अब आधुनिक समाज विकासको ऐनामा यी सम्बन्ध केलाउनुपर्ने हुन्छ ।
 
दोस्रो विश्वयुद्धपश्चात् विश्वभर बेलायतको औपनिवेशिकताबाट स्वतन्त्र हुने आन्दोलन चल्यो ।  यही क्रममा भारतमा शासन गरिरहेका बेलायती पनि बिदा भए । नेपालमा पनि बेलायतकै निगाहमा शक्तिशाली बनेका राणाहरूविरुद्ध क्रान्ति सुरु भयो ।  बीपी कोइरालालगायतका नेपालीहरू यस क्रान्तिको परिकल्पनाकार थिए ।  

त्यस क्रान्तिमा स्वतन्त्र भारतले पनि नेपालका क्रान्तिकारीलाई आफ्नो भूभागमा संगठित हुन दिएर सहयोग गरेको थियो  । नेपालमा भएका सबैजसा आन्दोलनमा भारतको सदभाव रहँदैआयो र कतिपय अवस्थामा त्यस्तो समर्थन प्रायुत्पादक पनि साबित भएको छ ।
 
नेपालको आन्दोलनमा भारतीय संलग्नता र नेपालमा पनि भारतीय सहयोगविना परिवर्तन गाह्रो हुने मानसिकताले भारतलाई नेपालसँगको सम्बन्धमा 'ठूल्दाइ'को भूमिका खेल्न उक्सायो  ।  तर यही 'ठूल्दाइ' प्रवृत्ति आधुनिक नेपाल - भारत सम्बन्धलाई सुमधुरभन्दा कटु बनाउँदै लगेको छ र अहिले त्यो सम्बन्ध झन् बिग्रदो स्थितिमा छ ।
 
औपनिवेशिक पीडा भोगेको भए पनि भारत नेपालसँगको सम्बन्धमा भारतीय रवैया उही भूमिका अपनाउन खोजेको देखिन्छ ।  सुगौली तथा सन् १९५० को सन्धिपश्चात् नेपाल-भारत सम्बन्ध असमान हुन पुगेको देखिन्छ ।  सन्धि सम्झौताबाट कजिएको नेपालको आजको पिछडिएको स्थितिको निमित्त यी दुई देशको सम्बन्धलाई पनि दोष जान्छ ।  नेपाल देशले स्वतन्त्र विवेकले एउटा देशको हैसियतमा आफूलाई सञ्चालन गर्न नसकेको धेरै भइसक्यो ।
 
इतिहासको त्यस्तो आरोहअवरोह पार गरी आएको नेपाल - भारत सम्बन्ध आज सबैभन्दा खराब स्थितिमा छ । आफूले चाहे झै नहुँदा भारतले विगतमा धेरै चोटी नेपालमाथि नाकाबन्दीजस्तो अमानवीय 'हतियार' प्रयोग गरेको छ भने २०४६ पछिको पुस्ताले भोग्ने गरी संविधान जारी भएपछि पुनः नाकाबन्दी लगायो ।

नाकाबन्दी भनेको आजको विश्वमा युद्धपछि कुनै पनि देशले भोग्ने अर्को दुर्भाग्य हो ।  नेपाली जनताले २००७ सालदेखि संघर्ष गर्दै आएको संविधान सभाबाट संविधान निर्माण गर्ने अभियानमा प्रत्यक्षपरोक्ष सहयोग गरेको भारतले ६५ वर्षपछि संविधान सभाले संविधान जारी गर्दा नाकाबन्दी लगायो ।  यस्तो व्यवहार आजको पुस्ताका लागि मान्य नहुने कदम थियो । यसले नेपाल भारत-सम्बन्धमा दीर्घकालीन असर गर्नेछ ।

नेपाल-भारत सम्बन्धलाई समय सापेक्ष पुनर्परिभाषित गर्नु जरुरी छ ।  सन् १९५० को सन्धिको खारेजी वा पुनरावलोकनपश्चात् नया विन्दुबाट सम्बन्ध अघि बढाउनु उपयुक्त हुने देखिन्छ ।  ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक र जनस्तरमा सम्बन्ध भएका दुई देशले सहअस्तित्वको आधारमा विश्वको चलायमान भूराजनीतिक परिस्थितिमा ध्यान दिँदै अघि बढ्नुपर्ने हुन्छ ।

भारतले नेपालमा गर्दै आएको 'सूक्ष्म व्यवस्थापन’को प्रयत्न तुरुन्त बन्द गर्नुपर्ने हुन्छ ।  विश्व नै गाउँ बन्दै गएको आजको विश्वमा छिमेकका दुई देश शंका उपशंकामा रुमलिएर दुनिया हसाउनुभन्दा नयाँ परिस्थितिमा नयाँ नीतिका साथ हातेमालो गर्दै अघि बढ्नुपर्छ ।  यस निम्ति 'ठूल्दाइ' हैन 'जुम्ल्याहा' दाजुभाइको सम्बन्ध हुनुपर्छ । 

आउने पुस्ता नेपाल-भारत सम्बन्धको इतिहासप्रति क्षुब्ध भए पनि वर्तमान हेरेर खुसी हुने परिस्थिति निर्माण होस् । दुई देशको सम्बन्धको पुनः व्याख्या होस् र विकास होस् ।   नयाँ दिल्ली