नेपालको खाद्य सुरक्षा अवस्था चिन्ताजनक बन्दैगएको छ । कृषिमा भएको चरम भ्रष्टाचार र प्रणालीगत असफलताले खाद्य संकटलाई गम्भीर बनाएको छ । यसमा सुधार गर्न कृषिक्षेत्रमा पुनर्जागरण आवश्यक छ ।

खाद्य संकटको अवस्था

नेपालको खाद्य सुरक्षा अवस्थामा हाल परेको दबाबलाई अस्वीकार गर्न सकिँदै । कृषिमा आवश्यक सामग्री र संसाधनको उचित व्यवस्थापन नहुँदा उत्पादनमा कमी आएको छ र खाद्य संकटका संकेत स्पष्ट देखिएका छन् । दैनिक उपभोगका खाद्य वस्तुहरूको मूल्य अनियन्त्रित ढंगले बढिरहेको छ भने अहिले यो प्रक्रिया थेग्न नसकिने अवस्थामा पुग्नलागेको छ ।

खाद्य संकट न्यून गर्न तत्काल विभिन्न उपायमा ध्यान दिनु आवश्यक छ । अहिले जनसाधारण भान्छामा खाद्य सामग्रीको खपत कम गर्न बाध्य भएका छन् ।  यस्तो स्थितिलाई दीर्घकालीन समाधान गर्ने कुनै ठोस योजना प्रस्तुत गर्न भने सरकार चुकेको छ । 

कृषिमा चरम भ्रष्टाचार

नेपालको कृषि क्षेत्रमा चरम भ्रष्टाचारका कारण कृषि उत्पादन वृध्दि र व्यवस्थापन चुस्त हुनसकेको छैन । कृषिसम्बन्धी अनुदान र योजनाहरूमा व्यापक अनियमितता एवं भ्रष्टाचारका कारण किसानहरूले अनावश्यक दबाब र समस्याको सामना गर्नुपरेको छ । यसले कृषिक्षेत्रको विकास बाधा पुगेको छ भने खाद्य उत्पादनमा नकारात्मक प्रभाव पार्दै आएको छ ।

अधिकांश कृषी सामग्रीको वितरणमा हुने भ्रष्टाचारले वास्तविक किसानलाई मर्कामा परेको छ । फलस्वरूप, उत्पादनमा कमी, खाद्य पदार्थको मूल्य वृद्धि र खाद्य सुरक्षा संकट वृद्धि हुनु स्वाभाविकै देखिएको छ । यस समस्याको समाधान गर्न सक्षम नेतृत्व, उचित निगरानी र पारदर्शिता आवश्यक हुन्छ ।

हरित क्रान्तिको आवश्यकता

नेपालको कृषिक्षेत्रमा हरित क्रान्तिसहितको पुनर्जागरणको आवश्यकता झन् बढेको छ । कृषिक्षेत्रलाई पुनर्जीवित गर्न प्रणालीगत सुधार र नयाँ दृष्टिकोण अपनाउनुपर्छ । यो प्रक्रिया कृषिको आधारभूत संरचनामा सुधार ल्याउन र स्थानीय किसानहरूलाई सशक्त बनाउनमा केन्द्रित हुनुपर्छ ।

कृषि क्षेत्रमा पुनर्जागरणका सम्भावित रणनीति 
सुधारिएको सरकारी नीति र योजना

कृषिमा पारदर्शी र प्रभावकारी नीति अपनाइनु आवश्यक छ । सरकारी योजनाहरूको सही कार्यान्वयन र भ्रष्टाचारविरुद्ध सख्त कारबाही गर्नुपर्छ ।

विकासशील प्रविधिको प्रयोग

नयाँ प्रविधिहरूको प्रयोग गरेर उत्पादकत्व वृद्धि गर्न सकिन्छ । यस्ता प्रविधिलाई किसानहरूको पहुँचमा ल्याउन सहयोग गर्नु आवश्यक छ ।

सामाजिक जनचेतना र सहभागिता

खाद्य सुरक्षा र कृषिको महत्त्व बुझाउन जनचेतना अभियान चलाउनुपर्छ । यस अभियानमा किसानहरूको सक्रिय सहभागिता र सरोकारवाला संस्थाहरूको निर्णायक भूमिका आवश्यक हुन्छ ।

जनशक्ति अभाव, आपूर्तिमा सरकारको उदासीनता

नेपाली किसानले अहिले कठिन परिस्थितिको सामना गर्नुपरेको छ । कृषि क्षेत्रमा जनशक्तिको अभाव, बीउ र मलको आपूर्तिमा ढिलाप  तथा सरकारले दिने अनुदान एवं न्यूनतम समर्थन मूल्यको सुनिश्चितताको कमीले किसानहरूको जीवन थप कठिन बनाएको छ । साथै, भारतीय उत्पादनबाट नेपाली उत्पादनलाई बजारमा ठूलो चुनौती छ । यस्ता समस्याले नेपाली कृषिमा गम्भीर असर पारेका छन् ।

जनशक्ति अभाव

नेपालका ग्रामीण क्षेत्रमा कृषिमा संलग्न जनशक्ति दिनानुदिन घट्दै गएको छ । युवा वर्ग खेतीमा रुचि नदेखाउने अनि सहर वा विदेशमा रोजगारका अवसरहरू खोज्न जाने प्रवृत्तिले कृषि क्षेत्रमा जनशक्ति अभाव भएको हो । गाउँका वृद्ध किसानहरूलाई खेतबारी सम्हाल्न मुस्किल परेको छ । उनीहरूले थोरै जनशक्तिबाट काम चलाउनु पर्दा बालीको उत्पादन सन्तोषजनक छैन ।

बीउ र मलको समय आपूर्ति

कृषि उत्पादनको लागि आवश्यक बीउ र मलको आपूर्ति सही समयमा नहुँदा किसानहरूलाई ठूलो कठिनाइ भइरहेको छ । बाली लगाउने समयमा आवश्यक बीउ र मल नपाउँदा किसानहरूको उत्पादन घटेको छ । बीउ र मलको अभावले फसलको गुणस्तर र मात्रामा प्रतिकूल प्रभाव पार्छ भने त्यसले गर्दा बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न पनि मुस्किल हुन्छ ।

सरकारको उदासीनता

सरकारले कृषिमा अनुदान र न्यूनतम समर्थन मूल्य प्रदान गर्ने वाचा गरे पनि यसमा अपारदर्शिता र असमानता देखिएको छ । एकातिर वास्तविक किसानले अनुदान पाउन लामो प्रक्रियामा फस्नुपर्छ भने अनुदानको रकम असामान्य ढंगले वितरण गरिएको छ । न्यूनतम समर्थन मूल्यको कमीले किसानहरूले खेतिबाट लाभ नपाउने भएको छ । किसानहरूले उत्पादित वस्तुहरूको सही मूल्य नपाएर घाटा भोगिरहेका छन् ।

भारतीय उत्पादनको चुनौती

नेपालका कृषकहरूले भारतीय उत्पादनसँग कडा प्रतिस्पर्धा गर्नुपरेको छ । भारतीय उत्पादनहरूको बजारमा उपलब्धता र मूल्यको प्रतिस्पर्धाले नेपाली उत्पादनलाई हतोत्साहित गरेको छ । भारतीय उत्पादन प्रायः सस्तो मूल्यमा उपलब्ध हुने र बजारमा ठूलो मात्रामा थुप्रिएको कारण  नेपाली उत्पादनले मूल्यमा प्रतिस्पर्धा गर्न र बजारमा स्थान बनाउन मुस्किल भइरहेको हो ।

बाँदरसहित अन्य वन्यजन्तुद्वारा बालिनाली विनाश 

नेपालका किसानहरू अहिले वन्य जनावरसँग गम्भीर द्वन्द्वमा परेका छन् ।  विशेषगरी बाँदरहरूको आक्रमणले बालीनाली नष्ट हुनेगरेको छ । मानवीय गतिविधिबाट वन क्षेत्रको अतिक्रमण भएपछि वन्य जनावरहरूको आवास तथा विचरण क्षेत्र घटेकाले उनीहरू भोजनको खोजीमा मानव बस्तीतर्फ आउन तालेका हुन् ।

बाँदरहरूले किसानहरूको मकै, हरियो सागसब्जी र फलफूलमा ठूलो क्षति गरेका छन् । यी वन्य जनावरहरूको ठूलो झुन्ड खेतीमा प्रवेश गर्दै खाद्य सामग्रीलाई नष्ट गर्छन् । त्यसले किसानहरूको बालीमा प्रतिकूल असर पार्छ ।

मानव अतिक्रमण र वनक्षेत्रको संकुचनका कारण वन्य जनावरहरूको प्राकृतिक आवास घटेको छ । परिणामस्वरूप, वन्य जनावरहरू, विशेषगरी बाँदर अब कृषि क्षेत्रमा भोजन खोज्न बाध्य भएका छन् । यस समस्याले किसानहरूको जीवनलाई थप कठिन बनाएको छ भने उनीहरूले ठूलो मानसिक र आर्थिक दबाब भोगिरहेका छन् ।

यस समस्याको समाधानका लागि वन संरक्षण र किसानहरूको सुरक्षाको लागि प्रभावकारी उपायहरू अपनाउन आवश्यक छ । वन क्षेत्रहरूमा वृक्षारोपण र अतिक्रमण नियन्त्रण गर्नाले वन्य जनावरहरूको प्राकृतिक आवासलाई सुरक्षित राख्न सकिन्छ भने किसानहरूको समस्या कम गर्न पनि सकिन्छ ।

निष्कर्ष

नेपालका किसानहरू अहिले गम्भीर समस्याको सामना गर्दै छन् । जनशक्ति अभाव, समयमा आपूर्ति नहुने र सरकारको उदासीनता कारणले कृषिक्षेत्रमा व्यापक असर परेको हो । यसका साथै भारतीय उत्पादनको चुनौतीले नेपाली किसानलाई थप कठिन परिस्थितिमा राखेको छ । यी समस्याहरूलाई समाधान गर्न समग्र कृषि व्यवस्थामा सुधार गरी किसानहरूको जीवनस्तर उकास्न आवश्यक हुन्छ । किसानहरूको समस्यामा सरकारको ध्यान जानुपर्छ र समस्याको स्थायी समाधान खोज्न ठोस कदम चाल्नुपर्छ ।

नेपालमा खाद्य सुरक्षा संकटको सामना गर्न कृषिक्षेत्रमा पुनर्जागरण अपरिहार्य छ । भ्रष्टाचार र प्रणालीगत असफलताहरूलाई समाधान गर्दै प्रभावकारी नीतिहरू र विकासशील प्रविधिहरूको प्रयोग गरेर खाद्य उत्पादनमा वृद्धि गर्न सकिन्छ । समाजका सबै तहबाट एकजुट भएर र व्यक्तिगत प्रयास गरेर यस समस्याको समाधान खोज्न सकिन्छ ।

सम्भवतः तत्काल कृषि क्षेत्रमा पुनर्जागरणको अभियानले मात्र नेपालको खाद्य सुरक्षा संकटलाई दीर्घकालीन समाधान गर्न सक्छ ।