काठमाडौं । ३१ वर्षअघि अर्थात् २०५० साउन ५ गते मकवानपुरको टिस्टुङ वर्षा केन्द्रमा ५४० मिलिमिटर वर्षा मापन गरिएको थियो । त्यसअघि चौबिस घण्टामा त्यति ठूलो वर्षा नेपालमा मापन गरिएको थिएन ।

२०५० साउन ३ देखि ६ गतेसम्म अविरल ठूलो वर्षा देशैभरी भएको थियो । साउन ५ गते सबैभन्दा ठूलो वर्षा मापन गरिएको थियो । उक्त मनसुनजन्य विपद् (बाढी, पहिरो, भारीवर्षा र चट्याङ)ले नेपालको इतिहासमा एकै वर्ष सबैभन्दा ठूलो क्षति गरेको थियो ।

राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणका कार्यकारी प्रमुख अनिल पोखरेलका अनुसार, २०५० साउन ५ गतेको मुसलधारे वर्षाले देशभर १ हजार १७० जनाको ज्यान लिएको थियो । पाँच लाख मानिस प्रभावित भएका थिए भने ४२ हजार ९९५ हेक्टर जग्गाका कृषि बालीलाई असर गरेको थियो ।

यो घटना भएको ३१ वर्षपछि अर्थात २०८१ असार २३ र २४ गते नेपालको इतिहासमै सबैभन्दा ठूलो वर्षा मापन गरियो ।
 
उर्जा, जलस्रोत तथा सिंचाई मन्त्रालयअन्तर्गतको जल तथा मौसम विज्ञान विभागका अनुसार, यही असार २४ गते विहान २४ घण्टाको अवधिमा कञ्चनपुरको दोधारा वर्षा केन्द्रमा ६२४ मिलिमिटर वर्षा मापन गरिएको थियो ।

यस्तै, हनुमान नगर वर्षा केन्द्रमा ५७३.६ मिलिमिटर र सुन्दरपुर वर्षा केन्द्रमा ५५५.८ मिलिमिटर वर्षा मापन गरिएको थियो । 

पछिल्लो ७८ वर्षको तथ्याङ्कले नेपालमा सबैभन्दा ठूलो वर्षा यस वर्षको मनसुनमा मापन गरियो । असार २३ र २४ गते सुदूरपश्चिम क्षेत्रमा परेको नेपालको इतिहासकै सबैभन्दा ठूलो वर्षाले तीन जनाको ज्यान लियो । वर्षाले १ हजार ३०० घर परिवार प्रभावित भए ।
 
२०५० सालको भन्दा ठूलो वर्ष यस वर्ष भएको थियो । तर वर्षाले मानवीय, भौतिक तथा आर्थिक क्षति भने २०५० सालको तुलनामा यस वर्ष निकै कम गरेको छ । के नेपालको विपद् व्यवस्थापन क्षमतामा सुधार भएको हो ?

“पहिलेको तुलनामा विपद् व्यवस्थानमा धेरै सुधार भएको छ । प्रविधिको विकास र प्रयोगले विपद्बाट हुने क्षति कम गराउन मद्दत गरेको छ,” प्राधिकरणका कार्यकारी प्रमुख पोखरेलले बाह्रखरीसँग भने, “यसको उदाहरण २०५० साल र यस वर्ष (२०८१) को सबैभन्दा ठूलो वर्षालाई लिन सकिन्छ । हाम्रो विपद् व्यवस्थापन क्षमतामा सुधार भएकै कारण क्षति कम भएको हो ।”

ठूलो वर्षा हुँदा पनि क्षति कम हुनु पछाडि केही कारण छन् । कञ्चनपुर र आसपासका क्षेत्रमा ठूलो वर्षा हुनु अगावै र वर्षा भइरहेको बेला जल तथा मौसम विज्ञान विभागले स्थानीय प्रशासन र नदी किनारका समुदायलाई मोबाइल फोनमा सूचना पठाई सतर्क गराएको थियो । नदीको जलसतह बढ्दै गरेको जानकारी छिनछिनमा दिइएको थियो ।

“मोबाइलमा पठाइएका सूचनाले स्थानीय प्रशासन र समुदायलाई सतर्क रहन र जोखिम आइपरे तत्काल सुरक्षित स्थानमा सर्न सघायो,” प्राधिकरणका कार्यकारी प्रमुख पोखरेलले भने ।

विभागको सूचनाका आधारमा स्थानीय प्रशासन, नेपाल प्रहरी, सशस्त्र प्रहरी बल र नेपाली सेनाको टोलीले नियमित रूपमा नदीको सतहको अनुगमन गरेका थिए । पुनर्वास, लालझडी र बेलौरी नगरपालिकाका विपद् जोखिम न्यूनीकरण (डीआरआर) फोकल पर्सन र वडा अध्यक्षको नेतृत्वमा ‘स्मार्ट साइरन’  सञ्चालनमा ल्याइएको थियो ।

केन्द्र र स्थानीय स्तरबाट आएका चेतावनीमूलक सूचनाले समयमै स्थानीयवासीको उद्धार र उनीहरुलाई आफ्ना सामानसहित उच्च भू–भागमा सर्न मद्दत मिलेको थियो । पानी निरन्तर बढ्दै जाँदा तटबन्धमा भत्किन थालेका थिए । स्थानीय सहोगमा बोरामा बालुवा, माटो, ढुंगाहरु राखी नदी किनारमा पर्खाल बनाई पानी छेक्ने काम गरिएको थियो ।

प्राधिकरणका कार्यकारी प्रमुख पोखरेलले भने, “वर्षाको पूर्व जानकारी दिने प्रणालीको विकासले सबै प्रकारका क्षति कम गर्न सघाएको छ ।” 

प्रविधिको प्रयोगले सुदूरपश्चिम क्षेत्रमा मनसुनजन्य विपद्ले गर्ने क्षति घटाएको भए पनि चितवनमा भने ठूलो क्षति बेहोर्नुपर्यो । 

असार २८ गते विहान चितवनको भरतपुर महानगरपालिका–२९ स्थित सिमलतालमा आएको पहिरोमा परी दुई वटा यात्रुवाहक बस त्रिशुली नदीमा खसेका थिए । दुई वटा बसमा ६० जनाभन्दा बढी यात्रु रहेका थिए । बसमा रहेका ३ जना यात्रु हाम्फालेर बाँच्न सफल भएका थिए ।

बस त्रिशुलीमा खसेको तीन दिन हुँदा पनि न बस भेटिएको छ न यात्रुहरु नै । नेपाल प्रहरीका अनुसार, आइतबार साँझसम्म ५ जनाको शव मात्र नदी किनारमा भेटिएका छन् भने ५७ जना यात्रु बेपत्ता छन् ।

वर्षाको समयमा उक्त सडक मार्गको जोखिम आँकलन गर्न नसक्दा र घटना भइसकेपछि खोजी तथा उद्धार गर्न अत्याधुनिक प्रविधि तथा उपकरण नहुँदा बेपत्ता भएकाको खोजीमा कठिनाइ भएको छ ।
 
एक महिनामै झण्डै दुइगुणा मानवीय क्षति

गतवर्षको मनसुनमा विपद्ले जति मानवीय क्षति गरेको थियो त्योभन्दा झण्डै दुईगुणा मानवीय क्षति यस वर्ष (२०८१) मनसुन सुरु भएको एक महिना गरेको छ । 

यसवर्ष जेठ २८ गतेबाट नेपालमा मनसुन प्रवेश गरेको थियो । नेपाल प्रहरीको तथ्याङ्क अनुसार, जेठ २८ देखि असार ३० गते दिउँसोसम्म मनसुनजन्य विपदका घटनामा परी १०८ जनाको मृत्यु भइसकेको छ ।
 
गत वर्ष २०८० जेठ ३० गते नेपालमा मनसुन प्रवेश गरेको थियो । मनसुन १२४ दिन सक्रिय रहेको थियो । प्राधिकरणका अनुसार उक्त अवधिमा देशभर ७६९ वटा विपद्का घटना भएका थिए । ती घटनामा परी ६३ जनाको मृत्यु, ३० जना बेपत्ता र ५ हजार ९३७ परिवार प्रभावित भएका थिए ।

उक्त समयमा मनसुनजन्य विपद्बाट सर्वसाधरणले ३३ करोड २२ लाख रुपैयाँ बराबरको भौतिक क्षति व्यहोरेका थिए ।

२०८० जेठ २८ देखि असार ३० गते दिउँसोसम्म ६२५ भन्दा बढी मनसुनजन्य विपद्का घटना रेकर्ड भएका छन् । ती घटनामा परी ६१ जना बेपत्ता, ११९ जना घाइते भएका छन् । यस अवधिमा विपद्का घटनाबाट ३ हजार ५५२ घर परिवार विस्थापित भएका छन् ।

दश वर्षमा तीन हजार बढीको मृत्यु 

नेपालमा वर्षेनी मनसुनजन्य विपद् (बाढी, पहिरो, भारीवर्षा, चट्याङ)का घटनाले ठूलो मानवीय र आर्थिक क्षति गर्ने गरेको छ । गृह मन्त्रालयअन्तर्गतको राष्ट्रिय आपतकालीन कार्यसञ्चालन केन्द्रको तथ्याङ्क अनुसार पछिल्लो १० वर्षमा नेपालमा रेकर्ड भएका ८ हजार ४४१ वटा मनसुनजन्य विपद्का घटना भएका छन् ।

२०७१ वैशाख देखि २०८० चैत्रसम्मको अवधिमा मनसुनको दौरान १ हजार ६०२ वटा बाढी, २ हजार ८४० पहिरो, १ हजार ५९७ वटा भारीवर्षा र २ हजार ४०० वटा चट्याङका घटना घटेको देखिन्छ ।

ती घटनामा परी ३ हजार ५२ जनाको मृत्यु, ७९१ जना बेपत्ता र ४ हजार १७६ जना घाइते भएका थिए । उक्त अवधिमा मनसुनजन्य विपद्का घटनाले १६ हजार ५४ व्यक्तिगत घर टहरामा पूर्ण क्षति र ४६ हजार ६९ घरटहराहरूमा आंशिक क्षति गरेको थियो ।
 
बितेको १० वर्षम सबैभन्दा ठूलो मानवीय क्षति पहिरोका घटनाले गरेको छ । उक्त अवधिमा पहिरोमा परी १ हजार ३१४, चट्याङ लागेर ८८५, बाढीमा परी ७४७ र भारीवर्षाका कारण १०६ जनाको मृत्यु भएको केन्द्रको तथ्याङ्कले देखाउँछ ।

केन्द्रका अनुसार, पछिल्लो १० वर्षमा मनसुनजन्य विपद्का घटनाले १८ अर्ब ७१ करोड रुपैयाँ बराबरको आर्थिक क्षति गरेको छ । 

प्राधिकरणका कार्यकारी प्रमुख पोखरेलका अनुसार, देशको भौगोलिक तथा जलवायुको अवस्था, हरित ग्यास उत्सर्जनका कारण जलवायुमा भइरहेको सुक्ष्म परिवर्तनले विपद् निम्त्याएको छ । अव्यवस्थित मानव बस्ती विकास, अनियन्त्रित प्राकृतिक स्रोतको दोहन पनि विपद्का कारण बनेको छ ।

उनी जथाभावी हुने गरेका संरचनाहरूको निर्माण तथा विपद् प्रतिकार्मा रहेका कमी कमजोरी लगायतका कारणहरूबाट मनसुनजन्य विपदका घटनाहरू घट्दा ठूलो जनधनको क्षति हुने गरेको बताउँछन् ।