सोभियत संघ विघटित भएर संसारबाट साम्यवाद पछि हट्दा धेरैलाई लागेको थियो अधिनायकवादीहरूको ‘व्यक्ति पथ’को खेती सकियो भन्ने लागेको थियो । हामी ‘इतिहासको अन्त्य’मा पुग्यौँ र उदार लोकतन्त्रले जित्यो । लोकतान्त्रिक रूपमा आवधिक निर्वाचनबाट निर्वाचित अधिकारीहरूबीच शान्तिपूर्वक शक्ति हस्तान्तरण हुने अभ्यास सामान्य प्रक्रिया बन्नेछ र कसैले पनि आफूलाई दोषरहित ईश्वरीय गुणसम्पन्न भन्ने हिम्मत गर्दैन भन्ने ठानियो ।
 
सोभियत संघमा कम्युनिज्म(साम्यवाद) मात्रै ‘धर्म’ हुनसक्थ्यो । कम्युनिज्ममा भगवान हुँदैन भने इसाई धर्म त्यसको प्रतिवाद हुनसक्छ । सोभियत संघपछिको पहिलो रुसी राष्ट्रपति बोरिस येल्तसिनले आफ्नो लोकतान्त्रिक भावना आंशिकरूपमा सञ्चार गर्दै आफू इसाई भएको  घोषणा गरे । यही लेनिनलाई भगवान नमान्ने सोभियत संघको पतनपछिका नेताको लोकतान्त्रिक आकांक्षाको मानक बनेको देखियो । 
 
रसियाका अहिलेका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले भने आफ्नो अधिनायकवादी आकांक्षा पूरा गर्ने चाहनामा सोभियत कालपछिको धार्मिक लगावलाई सम्प्रदायको तहसम्म पुर्याए ।   
 
'क्रस' र चमत्कारहरूका बारेमा सन् २००२ को अमेरिका भ्रमणका क्रममा पुटिनको उत्साहजनक अभिव्यक्तिले राष्ट्रपति जर्ज डब्ल्यु बुसले समेत पूर्व सोभियत गुप्तचर संस्था केजीबीका लेफ्टिनेन्ट जनरलले ‘मुटु र आत्मा’ भएको इसाईका रूपमा पुनर्जन्म लिएको ठाने । धर्मभीरु देखिने यस्ता नेताहरूको समश्या चाहिँ के थियो भने उनीहरू प्रायः भावावेशमा गरिएका निर्णयलाई आफ्नो धार्मिक आस्थाको आवरण दिन खोज्छन् । त्यसो गर्नु लोकतन्त्रमा समेत जोखिमपूर्ण हुन्छ । बुसले पुटिनलाई भेटेका बेला उनी अफगानिस्तानमा एक प्रकारको 'क्रुसेड' (धर्मयुद्ध) लडिरहेका थिए । 

त्यतिबेला उनले इरान, इराक र उत्तर कोरियालाई हतियार लुकाउने अपराधमा संलग्न ‘एक्सिस अफ इभिल्स’ ( खराब गिरोह) को संज्ञा दिएका थिए । तर, बुसको 'युद्ध' फैलिँदै र लम्मिदै गएपछि उनको धार्मिक अपिल र  साख घट्यो अनि नयाँ निर्वाचनबाट कम कट्टरपन्थी एवं अपेक्षाकृत राम्रो नेतृत्व आयो ।

पुटिनको रसिया त्यति भाग्यमानी थिएन । बुससँग जस्तो नभएर पुटिनसँग आफ्नो कट्टरतालाई जसरी सही लाग्छ त्यसरी नै लागु गर्ने शक्ति थियो । क्रेमलिन नियन्त्रित रसियाली चुनाव धार्मिक कर्मकाण्डभन्दा फरक थिएन ।

हुनत रुस धार्मिक शासनमा छैन तर राज्यको 'धर्म' 'अर्थोडक्स क्रिस्चियानिटी' कम्युनिज्म जस्तै  बन्न पुगेको छ । उदाहरणको लागि राज्यका अधिकारीहरूले शारीरिक अङ्गहरूको प्रदर्शनिलाई आस्तिकहरूको धार्मिक आस्थामा चोट पुग्न सक्ने निहुँ बनाएर प्रतिबन्ध लगाउन सक्छन् । पुटिन पश्चिमको चर्को विरोध गर्दा यसको 'अधोपतन'मा बढी जोड दिन्छन् र बैजन्टाइन साम्राज्यसँग ऐतिहासिकरूपमा जोडिएको सभ्य रुसले विपरीत लिङ्गी सम्बन्ध र पारिवारिक मूल्यजस्ता परम्परागत मान्यताहरूको रक्षा गर्ने नेतृत्व गर्नुपर्छ भन्छन् ।    

पुटिनले आफू देवता भएको दाबी त गर्दैनन् तर त्यसको पैरवी गर्छन् । सोभियत कालमा महासचिवहरू लेनिन, मार्क्स र एङ्गल्सजस्ता 'देवदूत'हरूका 'अंश' हुनेगर्थे भने पुटिन  पवित्र जारका विशेषगरी महान् पिटर तथा क्याथरिनजस्ता पृथ्वीमा अवतरित देवदूत आधुनिक अवतार  हुनपुगेका छन् । उनी कुनै सन्काहा हैनन् बरु धर्म रक्षाको पवित्र कार्यका लागि सक्षम नियति भएका पुरुष हुन्  भन्ने देखाउँछन् ।

पुटिनले लामो समयदेखि आफ्नो यस्तै छवि बनाउँदै आएका छन् । सन् २००७ मा रुसी अर्थोडक्स चर्चका अनुयायीहरूको एउटा समूहले क्राइस्ट विरोधीहरूसँग लड्न पाउल द एपोस्टल पुटिनका रूपमा पुनर्जन्म लिएको विश्वास गर्दै सम्प्रदाय नै बनाएका थिए । सन् २०१०मा उति बेला पुटिनको निकट सल्लाहकार रहेका भ्लादिस्लाव सुर्कोवले पुटिन परमेश्वरले रुसको रक्षाका लागि पठाएका 'ह्वाइट नाइट' भएको घोषणा गरेका थिए । सन् २०२२ मा युक्रेनमाथि आक्रमण गरेपछि रुसको आधिकारिक प्रसारणहरूमा ईश्वर र पुटिनसँग उनको विशेष सम्बन्धको चर्चाको प्रभुत्व थियो ।

सङ्कटका समयमा मानिनसहरूलाई धार्मिक भावना वा आस्थाप्रति उत्प्रेरित गर्नुमा कुनै हानी नभएको तर्क गर्न सकिन्छ । स्टालिनले समेत दोस्रो विश्वयुद्धका बेला अर्थोडक्स चर्चको सहारा लिएका थिए । ईश्वर आफ्नो पक्षमा भएको विश्वास दिलाउन सके युद्धमा जनतालाई प्रेरित गर्न जो सकिन्छ । यसको उल्टो पुटिनले भने सङ्कट उत्पन्न गर्न र चर्काउने कामको औचित्य सिद्ध गर्न धर्मको प्रयोग गर्छन् ।

अहिले त्यसरी धर्मको गलत उपयोग गर्नेमा पुटिन एक्ला भने छैनन् । उदाहरणका लागि यस वर्षको सुरुतिर भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले आफूलाई ईश्वरले 'विशेष उद्देश्य' पूरा गर्न धर्तीमा पठाएकाले आफू त्यही अनुष्ठानमा पूर्णरूपले समर्पित भएको घोषणा गरेका थिए । मोदीको व्यक्तित्व पूजाले हिन्दु राष्ट्रवादी भारतीय जनता पार्टीलाई हालै सम्पन्न निर्वाचनमा बहुमत दिलाउन भने सकेन । कारण भारतीय लोकतन्त्र अरू पूरै रुसका बाटामा लागेको त छैन तैपनि मोदी विश्वका सबैभन्दा लोकप्रिय निर्वाचित नेता मानिनन्छन् ।

लोकतान्त्रिक आवरणमा अर्का अधिनायकवादी शासक टर्कीका राष्ट्रपति रेसेप तैयप एर्दोआनले पनि धर्मलाई यसरी नै प्रयोग गरेका थिए । सन्, २०२० मा उनले इस्तानबुलको विख्यात बैजन्टाइन स्मारकलाई 'हेगिया सोफिया' मस्जिद भएको घोषणा गरे । उनका केही अनुचरहरूले त उनलाई इस्लामको आशाका रूपमा 'अल्लाहले पठाएको' दाबी गरेका थिए ।  गत अप्रिलमा एर्दोआनको जस्टिस एन्ड डेभलपमेन्ट पार्टी चुनावमा नराम्रो हार बेहोरेपछि त झन् एर्दोआनले विद्यालयका पाठ्यक्रममा धार्मिक विषय थप गर्ने तथा 'राष्ट्रिय मूल्य'हरू प्रवर्धन गर्नेलगायत धर्मको विषयमा दोब्बर जोड दिएका छन् ।

अर्का छन् अमेरिकाका कट्टर दक्षिणपन्थीका 'मसिहा' डोनाल्ड ट्रम्प । ट्रम्पलाई बाइबलका त पङ्क्ति कण्ठस्थ नहुनसक्छ तर आफ्नो मताधारलाई एकत्रित गर्न धार्मिक रङ्ग कसरी दिने भन्ने उनले जानेका छन् ।  र ट्रम्पका समर्थकहरूका लागि उनका जस्तै दाबी पनि अविश्वसनीय लाग्दैनन् । सन् २०२१ मा ट्रम्प समर्थक 'षड्यन्त्रको सिद्धान्तवादी ' हजारौं जना टेक्ससको ड्यालसमा जम्मा भएका थिए । तिनीहरू जिजसको पुनर्जन्म हुन्छ भनेर होइन ट्रम्प राष्ट्रपतिका रूपमा पुनःस्थापित भएपछि जोन एफ केनेडी जुनियर उपराष्ट्रपति हुने विश्वासमा  जम्मा भएका थिए । 

आफ्नो शासन र शक्ति अनिश्चित कालसम्म कायम राख्न खोज्ने नेताहरू नै आफू कुनै दैवी उद्देश्य प्रेरित भएको दाबी गर्ने गर्छन् । पुटिनले त त्यो मुकाम हासिल गरिसकेकाछन् भने मोदी र एर्दोआन त्यही दिशामा अग्रसर भउका छन् । तर, सबैभन्दा ठस्लो खतरा भने ट्रम्प हुनसक्ने देखिन्छ । उनफे यस वर्षको राष्ट्रपति चुनाव जिते भने संयुक्त राज्य अमेरिकामा सन् २०२८ मा चुनावै नहुनसक्छ भन्ने कटु सम्भावनालाई कसैले पनि इन्कार गर्न जो सक्तैन । 

Copyright: Project Syndicate, 2024.

( अन्तर्राष्ट्रिय मामिलासम्बन्धी प्राध्यापक, द न्यु स्कुल, अमेरिका)