काठमाडौं । सिनेमाभित्रका उज्याला र झकिझकाउ सिन नै सिनेमेटोग्राफी हो ? अथवा ड्रोनबाट खिचिएका सिन सिनेमेटोग्राफी हो ? सुकिलामुकिला दृश्य खिचेर त्यसलाई नै सिनेमेटोग्राफी भनेर भ्रम छर्ने प्रयास भइरहेको भन्दै यसबाट मुक्त हुनुपर्ने चलचित्रकर्मी बताउँछन् । सिनेमेटोग्राफी त्यो शिल्प हो, जसले सिनेमालाई उज्यालो र चम्किलो मात्र होइन, कथा भन्न भरपुर सहयोग गर्छ । पात्रको मुड र परिवेशअनुसारको दृश्य देखाउँछ ।

सिनेमा भन्नेबित्तिकै त्यसमा कथा हुन्छ, कथा भन्न दृश्य हुन्छ । त्यो दृश्यको मुडअनुसार क्यामेरा चल्नुचाहिँ सिनेमेटोग्राफी हो । “दृश्यको मुडअनुसार खिचिनुपर्छ । त्यसले विभिन्न लेयरमा अर्थ दिनुपर्छ । सिनको एक्सप्रेसनलाई पक्रिन सक्नुपर्छ,” निर्देशक नवीन सुब्बा भन्छन्, “सिनले भन्न खोजेको कुरा के हो त्यसलाई क्यामेराले इनह्यान्स गरिदिनुपर्छ । यसका लागि क्यामेराले लाइट, कलर, लेन्सको सहयोग लिन्छ । यो सबै कुरा भयो भने मात्र त्यसलाई राम्रो सिनेमेटोग्राफी मानिन्छ ।”

यसभन्दा अझ माथि उठेर सिनले फिलोसफी र मेटाफोर पनि दृश्यले बोक्नुपर्छ भन्ने गर्न थालिएको नवीनको भनाइ छ । “नयाँ कति काम गर्‍यो र सिनेमाको अहिलेसम्मको भाषामा कति ब्रेक गरेर अगाडि बढ्यो भन्ने कुराले पनि अर्थ राख्छ,” नवीन स्पष्ट पार्छन्, “एउटै सटमा सुरुदेखि अन्त्यसम्म खिचेको देखिन्छ । अहिले कति लेटेस्ट क्यामेरा आइसके, त्यसको क्षमताअनुसार भिन्न तरिकाले कति प्रयोग गरियो भन्ने हो ।”

प्रयोग गरिरहेको भन्दा भिन्न लेन्सले क्लोजअप सट लिँदा त्यसले फरक साइकोलोजिकल मिनिङ जन्माउने नवीन बताउँछन् । “झकिझकाउ सिन त अपरिपक्व सिनेमेटोग्राफरले मोबाइलबाट उज्यालो देखाउनुपर्‍यो भनेर खिच्छन् । तर, त्यो सिनेमेटोग्राफी भएन,” नवीन अगाडि थप्छन्, “दृश्यलाई लाइट, कलर, लेन्स, फ्रेमिङ, कम्पोजिसनले जे भन्न खोजेको हो त्यसलाई एक्सप्रेस गर्छ ।”

निर्देशक मीन भाम ब्युटीफुल सर्टले सिनेमा सिनेम्याटिक नहुने बताउँछन् । ब्युटीफुल सटले भिजुअललाई राम्रो मात्र बनाउने उनको बुझाइ छ । यो म्युजिक भिडियोमा धेरै काम लाग्ने उनी सुनाउँछन् ।

“कथा र चरित्रको मनोदशाअनुसार खिचिएको छ भने त्यो नै सिनेम्याटिक हो । ब्युटीफुल फ्रेम लगाउँदैमा त्यो सिनेम्याटिक हुने होइन । पहिलो थिम्सका लागि वाह, कस्तो राम्रो फोटो ! कस्तो सुन्दर हिमाल, कस्तो मनमोहक फूल भनेर पहिलो झिल्कोका लागि राम्रो फ्रेम वा सुकिला तस्बिर सिनेम्याटिक हुनसक्छ । इमेजका रूपमा त्यो सिनेम्याटिक हुनसक्छ,” उनी भन्छन्, “तर, सिनेमा त पहिलो झिल्को मात्रै होइन । यसमा त दृश्य चल्दै जान्छ । एउटा इमेजले मात्रै पुग्दैन । त्यसले पार्ने प्रभाव, त्यसले छोड्ने छाप, जगाउने भाव कति छ त्यसका आधारमा कति सिनेम्याटिक छ अथवा छैन मूल्यांकन गर्न सकिन्छ ।”

क्यामेराको ल्यांग्वेज, दृश्यको भाषा के बनाएको छ त्यसले सिनेमेटोग्राफी कस्तो छ भन्ने निर्धारण गर्ने उनी बताउँछन् । चलचित्र ‘रेड सुटकेस’ धेरै हदसम्म सिनेम्याटिक रहेको उनी उदाहरण प्रस्तुत गर्छन् । यसको राम्रो उदाहरणका रूपमा ‘सेतो सूर्य’को दयाहाङ राईको एउटा सिन सम्झिन सकिने मीन बताउँछन् ।

“सेतो सूर्यमा दयाहाङको क्यारेक्टर गाउँबाट माथि उकालो जाँदै गर्दा उसलाई बच्चाले पछ्याएको क्यामेराको दृष्य भाषा साँच्चै राम्रो सिनेम्याटिक छ । त्यसले दर्शकलाई कौतूहल पनि बनाएको छ । फिल पनि गराउँछ,” मीन भन्छन्, “बच्चाको पोइन्ट अफ भ्युबाट खिचाइएका हिसाबले त्यो कति अर्थपूर्ण छ ।”

डाइलगले मात्र एकोहोरो कथा भनिरहन खोजे सिनेमा सिनेम्याटिक हुनबाट फुत्किने उनको तर्क छ । चलचित्रमा डाइलगले भन्ने विषय नै भिजुअल ल्यांग्वजले भन्ने हो । यसमा धेरै ध्यान नदिँदा नेपाली चलचित्र सिनेम्याटिक हुनबाट चुकिरहेको उनी टिप्पणी गर्छन् । “हाम्रा लागि मानक के हो भन्ने कुरा मुख्य हो । कसैले सिनेम्याटिक सिनेमा धेरैले बुझ्दैन, चल्दैनन् अथवा दर्शक छैनन् भन्छन् । बजारको डरले अड्काइरहेको छ । बजारको त्रासमा राम्रो सिनेमेटोग्राफी भएका चलचित्र बनिरहेका छैनन्,” मीन भन्छन् ।

तर, राम्रा सिनेमा खोजीखोजी हेरिन्छ भन्ने तथ्यलाई भुल्न नहुनेमा उनको जोड छ । चलचित्र रिलिजको बीसौँ वर्षपछि पनि हेरिने गरेको मीन बताउँछन् । “२० वर्षअगाडि बनेका चलचित्र अहिले पनि हामी खोजेर हेरिरहेका हुन्छौँ । आफू सन्तुष्ट कसरी भइन्छ र मेरो मानक के हो भन्ने कुराले निर्धारण हुन्छ,” उनी भन्छन्, “मेरो बेस्ट मानक के हो भनेर राखेपछि बल्ल त्यसलाई प्राप्त गर्नतर्फ लागिन्छ होला । आफूले राखेको मानकमा पुग्न नसके त्यसको आधाउधीमा त पक्कै पुगिन्छ होला ।” 

अन्तिम उद्देश्य नै थानकोट पुग्ने छ भने कसरी पोखरा पुग्न सकिन्छ ? उनको प्रश्न छ । पोखरा पुग्ने उद्देश्य भए त्यहीअनुसारको तयारी गर्नुपर्नेमा उनी जोड दिन्छन् । “पोखरा जान्छु भन्ने तर गाडीमा तेलचाहिँ थानकोट मात्रै पुग्ने हाल्ने हो भने कसरी पोखरा पुगिन्छ र ? यो हाम्रो मुख्य समस्या हो,” उनी भन्छन् ।

निर्देशक नरेशकुमार केसी सिनेमेटोग्राफी पात्र र संवेदना भएको बताउँछन् । बिहे र म्युजिक भिडियोजस्तो उज्यालो लाइट, फ्रेमिङ र सटलाई सिनेमेटोग्राफी भन्न नमिल्ने उनको बुझाइ छ । “बिहेको फोटोलाई राम्रोलाई झन् राम्रो बनाउने हो । म्युजिक भिडियोलाई उज्यालो र चमकदमक सुहाउँछ । सड डिजाइन र ड्रोन सट राखेर त्यसलाई सिनेमेटोग्राफी भनियो भने त्यो गलत हो,” केसी स्पष्ट पार्छन्, “सिनेमाको पात्रको मनोभावना र संवेदनाअनुसारको सट डिजाइन र ब्लकिङ सिनेमेटोग्राफी हो । सिनेमाको पात्र नमिठो अनुुभूति गरिरहेको छ, तर चमकधमक देखाएर खिचियो भने त्यसको के अर्थ भयो र ? पात्रको मनोभावना र संवेदना फ्रेम, कलर, सटमा देखिनुपर्छ ।”

चलचित्रमा संवाद साहित्य भएकाले त्यसले एकखालको म्यासेज दिने र त्यो कथा अथवा सन्देशलाई अझ प्रभावकारी बनाउने काम नै सिनेमेटोग्राफी भएको उनी बताउँछन् । पात्र र कथाको मुडअनुसारको सिनेमेटोग्राफी हुनुपर्ने उनको धारणा छ । अन्यथा, त्यसलाई सिनेमेटोग्राफीभन्दा पनि फोटोग्राफी भन्न सकिने उनी टिप्पणी गर्छन् ।

नेपालमा उज्याला, चम्किला र हेवी प्रोडक्सनलाई अगाडि सारेर त्यसैलाई सिनेमेटोग्राफी भन्नेहरूको संख्या ठूलो छ । यो भ्रम मात्र भएको उनी बताउँछन् । “विवाहका तस्बिर उज्याला र आकर्षक हुन्छन् । स्टिल फोटोग्राफी पनि झकिझकाउ हुन्छ । ड्रोन सट पनि हेर्दा राम्रो लाग्छ । त्यसो भए त्यसलाई सिनेमेटोग्राफी भन्ने ?,” उनको प्रश्न छ, “हरेक सर्ट, फ्रेम, कम्पोजिसन र एंगलको आ–आफ्नै अर्थ हुन्छ । सिनेमामा देखाइने सबै कुरा सिनेमेटोग्राफी होइन । कमजोर साहित्य छ अथवा कमजोर कथा छ भने त्यो कमजोरीलाई ढाकछोप गर्न पनि सिनेमामा झकिझकाउ दृश्य र सट राखेर सिनेमेटोग्राफी भन्ने गरिएको छ, जुन आफैँमा गलत हो ।”