काठमाडौं । नेकपा (एमाले) उपाध्यक्ष अष्टलक्ष्मी शाक्य शुक्रबार भएको उपराष्ट्रपति पदमा पराजित भइन् । उनी गठबन्धनबाट उमेदवार बनेका रामसहायप्रसाद यादवसँग पराजित भइन् ।

नेपालमा पहिलो महिला मुख्यमन्त्री बनेर इतिहास लेखेकी शाक्य महिला सशक्तीकरण आन्दोलनबाट खारिएकी नेतृ हुन् । संविधान निर्माणपश्चात् उनको नाम राष्ट्रपतिको रूपमा पनि चर्चा हुने गरेका थियो । तर, पार्टीभित्रको ‘गुटीय राजनीति’बाट पिल्सिएकी उनले यसपटक भने हार्ने निश्चित भएको उपराष्ट्रपति निर्वाचन लड्नुपर्यो ।

शाक्यले गएको मंसिर ४ मा भएको निर्वाचनमा टिकट अस्वीकार गरेकी थिइन् । संसदीय राजनीति नगर्ने अडान लिएकी उनले आज भएको उपराष्ट्रपति निर्वाचन भने लडिन् । तर, सफलता हासिल गर्न भने सकिनन् । यिनै विषयमा शाक्यसँग बाह्रखरीका रोमन आचार्यले गरेको संवादको सम्पादित अंश :-

उपराष्ट्रपतिको निर्वाचनमा पराजय भोग्नुभयो, के छ हजुरको प्रतिक्रिया ?

यो सातदलीय गठबन्धन सत्ता, शक्तिको दुरुपयोग र संविधानको भावनाविपरीत जनआन्दोलनको भावना र मर्मविपरीत उमेदवारी उहाँहरूले दिनुभयो । यो अत्यन्तै आपत्तिजनक छ । संविधानले महिला र पुरुष समान हुन्छन् भनेको छ । एउटा महत्वपूर्ण पद महिला र पुरुष हुनुपर्छ भनेको छ । आन्दोलनको मूलमर्म पनि त्यही हो । यही दलका नेताहरू हुन्, आन्दोलन गर्ने महिलाहरूको भावनासँग जोडेर संविधान लेख्ने ।

तर, आज उहाँहरुको सत्ता टिकाउनका लागि शक्तिको दुरूपयोग गरेर जुन् खालको नतिजा आएको छ, यो त अक्षम्य कुरा हुन् । यसमा माफी नै दिन सकिँदैन नि । यो त अत्यन्तै दुःख लाग्ने कुरा हो ।

पितृसत्ता जबसम्म दिमाग र सोचमा हुन्छ र व्यवहारमा हुन्छ यसले महिलाहरूको अधिकार खोसेको छ । यो महिलाहरूको अधिकार स्थान खोसिएको कुरा हो । महिलाहरू केही होइनन्, जे गरे पनि हुन्छ भन्ने महिलाविरोधी सोचहरूको जित हो । पितृसत्ता सोचविरुद्ध लड्न अझै बाँकी छ ।

हजुरलाई यो नतिजा अपेक्षित हो ? उमेदवारी दर्ताकै समयमा सोच्नुभएको थियो ?

१० दलीय सत्ता गठबन्धन गरेर शक्तिमा बसेको छ । शक्तिको दुरुपयोग गरेर अनेकन खेलहरू खेलेको छ । एक्लै नेकपा (एमाले) लड्दा हामीलाई समस्या त थियो नै । हामीले मुद्दा पनि हाल्यौं । यो असमान व्यवहार स्थगित होला, पुरूष उमेदवारी खारेजी हुन्छ भन्ने पनि लागेको थियो । तर, निर्वाचन आयोगले सशक्त भूमिका खेल्न सकेन । यसले पाँच वर्षसम्म प्रश्न उठाउने भयो ।

संविधान लेख्दा तपाईं पनि संविधानसभा सदस्य हुनुहुन्थ्यो । आफैँले धारा ७० मा ‘वा’ लेख्नुभएको हैन र ?

यो सबै वहाना हो । र, लेखेको भए हुन्थ्यो नि वा किन लेखेको भन्दै शक्तिको दुरुपयोग गर्ने र महिलालाई दबाउने वहाना मात्र हो । अघि पनि भनेँ, यही दलहरू आन्दोलनमा लागेको, संविधान लेख्न पनि बसेको अनि संविधान आन्दोलनको भावनाअनुसार कोरिएको हो ।

विविधता भएको हाम्रो देश महिला पुरुष समान गर्नुपर्छ भनेर समानुपातिक सहभागी, समावेशी देश भनेर संविधान लेखिएको हो नि । अनि अहिले चाहिँ ‘वा’ छ महिलालाई नदिए पनि हुन्छ, महत्वपूर्ण पद महिलालाई किन दिनुपर्यो भन्ने पितृसत्तामक सोचको परिणाम हो । यो वहानावाजीले हुँदैन के । यसरी चाहिँ सरकार चलाउने र सत्ता टिकाउने र संविधान मिच्ने र आन्दोलनको भावना कुल्चिने काम गरिरहे हामी सच्चा लोकतन्त्रवादी हुन् सक्दैनौँ । पाएका उपलब्धिलाई रक्षा गर्न सकेनौं ।

संविधान लेख्दै किन खेल्ने ठाउँ दिएको भन्ने स्वभाविक प्रश्न हैन र ?

यतिबेला आएर प्रश्न उठ्यो । उठेको प्रश्नमा सोचौँला, छलफल गरौँला भन्न सकिन्थ्यो के । तर, छिद्रमा टेकेर माथि पनि पुरुष, तल पनि पुरुष पुर्याउनु गलत हो । संविधानमा यस्तो छ, उस्तो छ भन्दै जे पनि गर्ने स्थितिमा हामी पुग्यौं भने त कहाँ पुग्छौं होला र । मलाई बढो चिन्ता लाग्छ ।

ठिकै छ, संविधानमा कमिकमजोरी छ भने त्यसलाई सच्याउने हो । त्यसैलाई प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने त छैन नि । छलफल गरेर सकारात्मक ढंगबाट जान सकिन्छ नि । ‘वा’ मा टेकेर यस्तो निर्णय गरेर महिला निषेध गर्ने, महत्वपूर्ण पदमा पुरुषै पुरुष आउँदा दुनियाँ कति हाँस्छ होला, के भन्छ होला । हामी कुन परिपाटी बसाउन खोजेको होला हामीले भन्ने लाग्न थालेको छ ।

संविधान बनाउँदा चाहिँ पार्टीमा पनि पुरूष सोच नै हाबी भएको रहेछ भनेर भन्न सकिन्छ ?

महिलाहरु पनि त्यो बेला नलागेको भन्न मिल्दैन । ‘वा’ होइन ‘र’ राख्नुपर्छ भनेर हामी लागेकै हो । मलाई अझै सम्झना छ । यो पनि फरक पर्दैन, महिला, पुरुष लिङ्ग र जातीय हिसाबमा समान छन् । यो भावनाको कुरा हो, यसले सम्बोधन गर्छ भनेर भनियो ।

निर्वाचन आयोगले अपेक्षित निर्णय गरेन भनेर भन्नुभयो । अहिले अदालतमा विषय पुगेको छ, अदालतले पक्षमा फैसला दिन्छ भन्नेमा तपाईं कतिको ढुक्क हुनुहुन्छ ?

अदालतले अब बोल्नुपर्छ । महिलामैत्री समाज निर्माण गर्नुपर्छ । महिलालाई अवसर दिएर अघि बढ्नुपर्छ, महिलाहरूको स्थान खोसिनु हुँदैन, महिलाहरू सक्षम छन् र समान हैसियतमा अघि बढ्नुपर्छ भनेर अदालतले बोल्नुपर्छ भन्ने मेरो चाहना छ । यो घटनाले भएको अवसर पनि महिलाबाट खोसिने डर भयो ।

तपाईंले अब संसदीय राजनीति गर्दिनँ, चुनाव लड्दिनँ भन्नुभएको थियो । अहिले आएर उपराष्ट्रपति निर्वाचन लड्नुभयो । आफ्नै कुरामा अडिग किन हुन नसक्नुभएको ? हार्ने चुनाव लड्ने बाध्यता के आइलाग्यो ?

अहिले व्यक्तिको इच्छा आकांक्षाभन्दा पनि परिस्थितिले यो अवस्था सिर्जना गर्यो । गठबन्धन एकातिर छ हाम्रो पार्टी नेकपा (एमाले) छुट्टै पार्टी एक्लै अघि बढ्यो । यो महत्वपूर्ण निर्वाचन उमेदवार उठाउनुपर्ने आवश्यक्ता पनि बढेको हो । पार्टीले सक्षम व्यक्ति कोही छैन भन्ने पनि बनाउनु भएन नि ।

हामीले जित्नुमात्र ठूलो कुरा होइन र जित्ने चुनावमात्र लड्ने भन्ने पनि सोच्नु हुँदैन । पार्टी निर्माणको दौरान धेरै त्याग गरेका छौं । सबैलाई माथि उठाउन भूमिका खेलेका छौं । त्यसकारण सबै कुरा थाहा छ । पार्टीको सर्वसम्मत निर्णयलाई स्वागत गर्दै ठिकै छ म चुनाव लड्छु भनेर उठेको हो । म नभए पनि कोही न कोही चुनाव त लड्नै पर्थ्यो नि । खाली त राख्न मिल्दैन नि ।

तपाईंको आगामी राजनीतिक यात्रा कसरी अघि बढ्छ ?

मैले संसदीय राजनीति गर्दिनँ भनेर टिकट नै छाडिसकेको हो नि । त्यसैले पार्टीको काम गर्छु, पार्टीको राजनीतिलाई माथि उठाउँछु । पार्टीलाई बलियो बनाउन जरुरी छ । त्यसकारण म यसैका लागि पार्टी राजनीति गर्छु ।

मैले यही पार्टी निर्माणका लागि सबै कुरा छाडेको हो, त्यागेको हो । र, त्यतिखेर आइसकेपछि मलाई यो पार्टीलाई विचारको हिसाबले पनि अझै दह्रो र बलियो बनाउनुपर्छ भन्ने लागेको छ । म मात्रै होइन, ठूलो पंक्ति पार्टी बलियो बनाउन त्यागको राजनीतिमा छन् । इमान्दार राजनीति लाग्नु अहिलेको आवश्यक्ता हो । रुपान्तरणको नेतृत्व गर्नुपर्ने आवश्यक्ताअनुसार मेरो राजनीति अघि बढ्नेछ ।

अन्त्यमा नवनिर्वाचित उपराष्ट्रपतिलाई दिनुपर्ने केही सुझाव छन् ?

सुझाव दिन अलि अप्ठ्यारै लाग्यो । हामीले बनाएको संविधानअनुसार आन्दोलनको भावनालाई नजरअन्दाज नगरियोस् । उपराष्ट्रपति जस्तो गरिमामय पदमा पुगेपछि आन्दोलनको भावनालाई आत्मसाथ गर्न सक्नुपर्छ । नभए दुःख र त्याग गरेको बलिदान दिएर महान् लक्ष्य राखेर अघि बढेका छौं, त्यसमा ध्यान नदिए समाजलाई अघि बढाउन गाह्रो हुन्छ । महिलाहरुलाई पछाडि पारेर समृद्धि आउँछ, समाज रुपान्तरण हुन्छ र यो देशको विकास हुन्छ भन्ने सोचबाट हट्नुपर्छ । देश निर्माणमा महिला साथमा नलिए सफल भइँदैन, यो भावनलाई कमजोर ठान्ने काम गरिनु हुँदैन ।