रसियन राष्ट्रपति भ्यादिमिर पुटिन गत फरबरी ४ मा चीनका राष्ट्रपति सी जिनपिङसँग गठबन्धन देखिने सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेपछि आफूले सन् १९७२ मा भएकाे अमेरिकन राष्ट्रपति रिचर्ड निक्सनकाे ऐतिहासिक बेइजिङ भ्रमण बराबरकाे उपलब्धि हासिल गरेकाे ठानेका देखिन्छन् । परन्तु, सन् १९७२ काे चीन-अमेरिका सहकार्यमा हार्ने एक्लाे साेभियत संघमात्र भएजस्तै पुटिन सी सम्झौताबाट पनि सबैभन्दा ठूलाे हरूवा रुस नै हुनसक्छ । 

निक्सनकाे भ्रमण र माओ त्सेतुङसँगकाे भेट शीतयुद्धकाे इतिहासमा महत्त्वपूर्ण क्षण थियाे । इतिहासमा क्युबाकाे प्रक्षेपास्त्र सङ्कटकाे भन्दा पनि यसले ठूलाे छाप छाडेकाे छ । त्यतिबेला रुस र चीनबीचकाे सम्बन्ध अमेरिकालगायत अधिका‌ंंश विश्वले ठानेकाे भन्दा बढी कटुतापूर्ण भएकाे थियाे ।

दुई ठूला कम्युनिस्ट मुलुकहरूबीचकाे सम्बन्ध सन् २०५६ मा साेभियत कम्युनिस्ट पार्टीकाे २० औं बैठकमा निकिता ख्रुस्चेवले स्टालिनकाे आलाेचना गर्दै वक्तव्य दिएसँगै उल्लेख्यरूपमा बिग्रन थाल्याे । त्याे वक्तव्य र व्यापकरूपमा चालिएकाे स्टालिनकाे प्रभाव मेटउने अभियानले माओलाई उत्तेजित बनायाे । एकदिन आफ्नाे पनि त्यस्तै आलाेचना हुने भयले माओले ख्रुस्चवमाथि संशाेधनवादी भएकाे आराेप लगाए ।

सैद्धान्तिक तथा नीतिगत मत भिन्नताले सन् १९६० पछि सुरु भएकाे राजनीतिक सम्बन्ध विच्छेद चरमसीमातर्फ उन्मुख भयाे । त्यसकाे ९ वर्षपछि मन्चुरिया नजिकैकाे उसुुरी नदीकाे छेउमा रुस र चीनका बीचमा सात महिना लामाे भीषण लडाइँ भएकाे थियाे । मुस्किलले पूर्ण युद्ध हुनबाट राेकिएकाे थियाे ।

चीनतर्फ लाग्दा निक्सनले विश्वका दुई ठूला कम्युनिस्ट मुलुकहरूबीचकाे वैमनस्यकाे लाभ लिन खाेजे । तर, उनी कति सफल हुनेछन् भन्ने अनुमान न निक्सनले न उनका राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार हेनरी किसिन्जरले नै गर्न सकेका थिए । लियाेनिद ब्रेजनेवकाे मन्द र स्थिर क्रेमलिनले चीन शीतयुद्धमा अर्काे पक्षमा लागेकाे देख्याे । 

पश्चिममा उत्तर एटलान्टिक सन्धि संगठन (नाटाे)सँग र पूर्वमा कटुतापूर्ण चीनसँग दुई माेर्चामा युद्धकाे सामना गर्नुपर्ने बिस्मार्कियन सङ्कटमा परेपछि ब्रेझेन्स्कीले अमेरिका र साेभियत संघबीच तनाव शिथिल गर्ने किसिन्जरकाे प्रस्ताव ‘देताँ’ तुरुन्तै स्वीकार गरे ।  उनले हेलसिन्की सम्झौतामा समेत हस्ताक्षर गरे र पश्चिमलाई मानव अधिकारका आधारमा साेभियत अधिनायकवादलाई चुनाैती दिनसक्नेे ठाउँ बनाइदिए ।

यस प्रसङ्गमा किसिन्जरले उनले दाबी गरेजति जस भने पाउँदैनन् । निक्सनले सन् १९६९ मा राष्ट्रपति हुनुभन्दा पहिलेदेखि नै चीनप्रति खुकुलाे नीति अपनाउन आह्वान गर्दै आउका थिए । जे भए पनि पुटिनले अमेरिकाकाे कूटनीतिक काैशल दाेहाेर््याएकाे ठान्न सक्छन् । चीनसँग सम्बन्ध गहिराे बनाएर पश्चिमसँगकाे आफ्नाे संघर्षमा मूल्यवान् सहयाेगी फेला पारेकाे पुटिनले ठानेकाे देखिन्छ । 

परन्तु, चीनकाे अमेरिकासँगकाे मनमुटाव एक दशकअघि नै सुरु भएकाे थियाे भने अमेरिकाका पूर्वराष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले झन् चर्काए । तर राष्ट्रपति जाे बाइडेनले पनि तनाव कम गर्न केही गरेनन् । पश्चिमप्रतिकाे वितृष्णा बढ्दै गरेका बेला रुसले नभएर चीनले मित्रता बढाउन चाहेकाे थियाे तर समान हैसियतकाे मित्रका रूपमा हाेइन ।

राष्ट्रिय सार्वभाैमसत्ता र भाैगाेलिक अखण्डता महत्त्वपूर्ण हाे भन्दै आए पनि चीनले युक्रेनकाे सीमामा पुटिनले खडा गरेकाे सैनिक संरचनाकाे समर्थन गरेकाे छ । यसैगरी पश्चिमले रुसकाे ‘सुरक्षा चिन्ता’लाई गम्भीरतापूर्वक लिनुपर्छ भन्दै चीनले नाटाेकाे विस्तारप्रति पनि असन्तुष्टि प्रकट गरेकाे छ । परन्तु, यसकाे अर्थ रुसकाे अमेरिका वा नाटाेसँग कुनै भिडन्त भयाे भने चीनले सघाउँछ नै भन्ने चाहिँ हाेइन ।

बरू सीले त रुसलाई घेरामा राख्न रैतीजसरी चीनमाथी निर्भर बनाए । र, सीसँगकाे साझेदारीले पश्चिमसँगकाे द्वन्द्वमा मद्दत पुग्ने ठानेर पुटिनले साेझै धरापमा पर्ने बाटो राेजे । 

रुसी अर्थतन्त्रकाे सम्बन्ध पश्चिमबाट पूर्णतः टुट्नुभन्दा चीनका लागि उत्तम अरू के हुनसक्छ र ? पश्चिमतर्फ जाने प्राकृतिक ग्यास अब ऊर्जा अभाव रहेकाे चीनतर्फ जानेछ । उपयोगका लागि पश्चिमकाे प्रविधि र लगानी चाहिने साइबेरियाकाे सबै खनिज सम्पदा चीनले पाउनेछ भने रुसमा ठूला नयाँ भाैतिक संरचनाका परियाेजना चीनका हुनेछन् ।

रुस एक्लिएपछि सीले गर्ने शाेषणका समब्न्धमा कुनै सन्देह भए सीका पूर्ववर्तीहरू हु जिन्ताओ र जियाङ जेमिनकाे व्यवहार हेरे पुग्छ । पहिले त सम्बन्ध न्यानाे देखिन्छ । पुटिनले २००१ मा चीनसँग मैत्री सन्धिमा हस्ताक्षर गरे । आर्थिकरूपमा एक्लिएकाे रुसलाई चीनले २००४ मा रुसकाे सरकारी स्वामित्वकाे कम्पनी राेसनेफ्टले युकाेस आयल कम्पनी ( पुटिन सरकारले सन् २००६ मा टाट पल्टनबाट जाेगाएकाे )काे सबैभन्दा ठूलाे उत्पादन एकाइ खरिद गर्नका लागि ६ अर्ब डलर ऋण दियाे ।

सन् २००५ मा चीनले क्रेमलिनलाई दुई देशका बीच विवाद भएकाे जमिनमध्ये अरूमा दाबी छाड्ने भन्दै ३३७ वर्ग किलाेमिटर भूमि चीनलाई सुम्पन बाध्य गरायाे । याे सम्झौताकाे युकाेस ऋणसँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध भएकाे ठानिन्छ । परन्तु, पुटिनले चिनियाँ नेता र जनताले रुसलाई उन्नाइसाैं शताब्दीमा अरू कसैले भन्दा धेरै चिनियाँ भूभाग हडप्ने दुष्ट मुलुकका रूपमा तिरस्कार गर्छन् भन्ने यथार्थलाई उपेक्षा गरेजस्ताे देखियाे ।

दुई वर्ष पहिलेमात्रै रुसकाे ब्लागाेभेसचेन्कसबाट डुङ्गाबाट चीनकाे सानाे सहर हेइहे गएका बेला मैले याे तिरस्कार प्रत्यक्ष अनुभव गरेकाे थिएँ । स्थानीय चिनियाँ व्यापारीहरू रसियनहरू सस्ताे फोन र नक्कली भुवादारी किन्नेहरू हुन् भनेर गिल्ला गर्थे । 

चीनले रुसकाे सुरक्षाका खातिर आफ्नाे समृद्धि जाेखिममा पारेर न अमेरिकालाई प्रत्यक्ष चुनाैती दिनेछ न युक्रेन आक्रमणका कारण पश्चिमले लगाएकाे प्रतिबन्धकाे असरबाट मुक्त हुन चाहिने जति रकम रुसमा लगानी नै गर्नेछ । बरू, आफूले खडा गरेकाे रणनीतिक चुनाैतीबाट पश्चिमकाे ध्यान हटाउन रुसलाई जसाेतसाे द्वन्द्व जारी राख्नमात्र सक्नेमात्र बनाइराख्नेछ । त्याे न्यूनतम चिनियाँ सहायता पुटिनकाे सत्ता क्रमेलिनमा कायम राख्नसम्म पुग्नसक्छ । चीनकाे चासाे पनि त्यत्तिमात्र हाे । उता, क्रेमलिनका शासकले भने रुसी अर्थतन्त्रमा रगतकाे अन्तिम थाेपा रहुन्जेल पनि चुस्न छाड्नेछैनन् । 

( द न्यु स्कुलमा अन्तर्राष्ट्रिय मामिला विषयकी प्राध्यापक )

 Copyright: Project Syndicate, 2022.