काठमाडौं । मस्तिष्कघात भन्न बित्तिकै जो कोहीले पनि मस्तिष्कको नसाको शल्यक्रिया सम्झनु स्वाभाविक हो । टाउकोका विभिन्न भागमा शल्यक्रिया गरी लामो समय लगाएर मस्तिष्कसम्बन्धी समस्याको उपचर गर्ने पद्धति अझैपनि धेरै मुलुकमा प्रयोगमा छन् ।

तर, पछिल्लो समय नेपालमा पनि विनाशल्यक्रिया मस्तिष्कघातको उपचार भइसकेको छ । जसलाई 'इन्टरभेन्सनल न्युरो रेडियोलोजी अर्थात् इन्टरभेन्सन सेवा' भनिन्छ ।

के हो न्युरो इनटरभेन्सन विधि ?
व्यक्तिको खुट्टाको नसाबाट तार, जसलाई क्लिनिकल भाषामा 'क्याथेटर' भनिन्छ । यही क्याथेटर छिराएर मस्तिष्कको नसासम्म पुर्‍याएर तारमार्फत् नसामा भएको समस्याको उपचार गरिने पद्धतिलाई न्युरो इन्टरभेन्सन विधि भनिन्छ ।

विभिन्न कारणले मस्तिष्कघात भएका व्यक्तिहरूको उपचारमा यो विधि प्रयोग गरिन्छ । इन्टरभेनसन विधि मस्तिष्कसम्म रक्तसञ्चार गर्ने नसाहरूमा आइपर्ने समस्याको उपचारका लागि प्रयोग गरिन्छ । जसमा रक्तनलीमा रगत जमेर हुने मस्तिष्कघात (इस्किमिक स्ट्रोक), नसा फुलेर वा नसामा रगत जमेर हुने समस्याको उपचार गरिन्छ । नसामार्फत् मस्तिष्कमा पुर्‍याइएको क्याथेटरले व्यक्तिको समस्याअनुसार फरक फरक कामहरू गर्दछ ।

नेपालमा यो उपचार पद्धति सन् २०१९ बाट सुरु भएको थियो । बाँसबारीस्थित उपेन्द्र देवकोटा मेमोरियल न्युरो अस्पतालबाट मात्रै हालसम्म ७०० जनाले इन्टरभेन्सन सेवामार्फत् उपचार पाइसकेको अस्पतालका डाइग्नोस्टिक एन्ड इन्टरभेन्सनल न्युरो रोडियोलोजिष्ट डा. सुवास फुयाँल बताउँछन् । 

न्युरो इन्टरभेन्सन विधि मस्तिष्कसम्बन्धी अन्य शल्यक्रियाको विकल्प हो ? 
न्युरोइन्टरभेन्सन विधि मस्तिष्कसम्बन्धी समस्याको उपचारमा प्रयोग भइरहेको सबैभन्दा पछिल्लो प्रविधि हो । यसभित्र पनि विभिन्न पाँचवटा विधि हुन्छन् । व्यक्तिको समस्या हेरेर यी विधिहरूको प्रयोगबाट उपचार गरिन्छ ।

तर, मस्तिष्कघात वा मस्तिकको नसासम्बन्धी सबै समस्यामा यो विधिमात्रै प्रयोग नहुने अस्पतालका न्युरो सर्जन डा. शिखर श्रेष्ठ बताउँछन् । "कहिलेकाहीँ बिरामीको अवस्था हेरेर टाउकोको शल्यक्रिया गर्नैपर्ने अवस्था पनि आउँछ । त्यस्तो इन्टरभेन्सनसँगै शल्यक्रिया पनि गर्नुपर्ने हुन्छ । कहिलेकाहीँ हाइब्रिड उपाय पनि अपनाउनुपर्ने हुन्छ । यी सबै कुरा बिरामीको अवस्थामा भर पर्दछ । उहाँहरू कस्तो समस्या लिएर र समस्या देखिएको कति समयभित्र अस्पताल आइपुग्नुहुन्छ भन्ने कुरा हो," डा. श्रेष्ठले भने ।

कति खर्चिलो छ ?
न्युरो इन्टरभेन्सन विधि अन्य शलयक्रियाको तुलनामा भरपर्दो तर महँगो उपचार विधि हो । यो उपचार विधिबाट बन्द भएको नसा खोल्न दुई लाखदेखि पाँच लाख रुपैयाँसम्म खर्च हुन्छ । यो बिरामीको अवस्थामा भर पर्ने डा. फुयाँल बताउँछन् । त्यस्तै, नसा सुन्निएर फुटेको अवस्थामा  दुईदेखि दस लाखसम्म खर्च हुनसक्छ ।

इन्टरभेन्सन विधिबाट उपचार गर्नुको फाइदा के ? 
मस्तिष्कघात विश्वभर हुने मृत्युको तेस्रो कारण हो भने अपांगताको पहिलो कारण हो । सामान्यतः मस्तिष्कघात भएको २४ घण्टाभित्र उपचार नपाए व्यक्तिमा कुनै न कुन अंगको पक्षघात हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।

तर, इन्टरभेन्सन विधिबाट गरिएको उपचारमा व्यक्ति २४ घण्टापछि उपचारमा आइपुग्दा पनि मृत्यु हुने र अपांगता हुने दुवै सम्भावनाबाट टाढा रहने डा. फुयाँलको अनुभव छ । जुन सम्भावना यसअघिका औषधीय र अन्य शल्यक्रियमा बढी रहेको पाइन्थ्यो । तर, नेपालको हकमा मस्तिष्कघातको पहिचान नै ढिलो हुने भएकाले अपांगता र मृत्यु बढी हुने गरेको पाइएको छ ।

उपेन्द्र देवकोटा मेमोरियल न्युरो अस्पतालकै तथ्यांक हेर्ने हो भने मस्तिष्कघातसम्बन्धी समस्या लिएर आउनेमध्ये ७ देखि १० प्रतिशत बिरामीको मृत्यु हुने गरेको अस्पतालको न्युरोसर्जन श्रेष्ठ बताउँछन् ।

कसरी जोगिने मस्तिष्कघातबाट ?
मस्तिष्कमा रगत पुर्‍याउने रक्तनलीमा विभिन्न कारणले अवरोध भए वा रक्तनली फुट्न पुगेमा मस्तिष्कघात हुन्छ । यसरी हुने रक्तसञ्चारको अवरोधले गर्दा प्रत्येक २ मिनेटमा २० लाख कोषिका मर्ने गर्छन् । यसै हिसाबले २४ घण्टासम्म उपचार नपाए सबै कोसिकाहरू मर्ने गर्दछन् । परिणामस्वरूप व्यक्तिको मृत्यु वा अपांगता हुनसक्छ । तर, २४ घण्टाभित्र उपचार पाएका अधिकांश व्यक्तिको उपचार सम्भव हुने विशेषज्ञहरू बताउँछन् ।

सामान्यतः मस्तिष्कघातका लक्षणहरू केही ढिलो थाहा हुने प्रकारका हुन्छन् । तर, यीमध्ये कुनैपनि लक्षण देखापरे बिरामीलाई तुरुन्त उपचारमा लैजान विशेषज्ञहरू सुझाउँछन् ।

– शरीर सन्तुलन नुहनु, रिंगटा लाग्नु,

– एक्कासी आँखा धमिलो देख्नु,

– अनुहारका विभिन्न भागहरू बांगिनु,

– हातखुट्टा लुलो हुनु,

– बोली लरबराउनु ।

यीमध्ये कुनैपनि लक्ष्ण ५० वर्ष नाघेका, उच्च रक्तचाप भएका, तनावपूर्ण जीवनशैली जिउने व्यक्ति, परिवारमा मस्तिष्कघात भएका मधुमेहका बिरामी, धुम्रपान मद्यपान सेवन गर्ने व्यक्ति लगायत जो कोहीलाई पनि हुनसक्छ । मस्तिष्कघातमा जति चाँडो उपचार त्यति नै राम्रो परिणाम आउने गर्दछ । त्यसैले भन्ने गरिन्छ, 'टाइम इज ब्रेन' ।