नेपाली कांग्रेसको १४औं महाधिवेशन भोलि २४ गते शुक्रवार राजधानी काठमाडौंमा आरम्भ हुने भएको छ । घोषित मिति बारम्बार परिवर्तन गरेको कांग्रेसले अब भने महाधिवेशनको मिति नसार्ने देखिएको छ । अकल्पनीय खण्डखातिर बेग्लै कुरा भयो । 

क्रियाशील राजनीतिक दलहरुमा सबैभन्दा अग्रज एवं सैद्धान्तिक मान्यतामा सधैं अडिग छवि बनाएको कांग्रेस कस्तो हुनुपर्नेमा भयो कस्तो ? योे बहस यतिबेला विभिन्न कोणबाट उठे, उठाइएका छन् । पार्टीमा आन्तरिकसमेत, चासो राख्ने वाह्य समाज पनि कांग्रेसलक्षित बहसमा सहभागी छ । नजिकैका आँखा र अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टि पनि छ । 

सात दशक लामो सक्रिय ऐतिहासिक यात्रामा सदा झैँ यसपटक पनि महाधिवेशन सम्मुख आएका विचार र व्यक्त सामाजिक अपेक्षालाई वर्तमान कांग्रेस नेतृत्वले कसरी ग्रहण गरेको छ ? बुझ्न सहज छैन । बुझ्ने विचार र प्रदर्शित व्यवहारले हो । त्यो अहिले ३६ को आँकडाको आकारजस्तो छ । 

नेतृत्व तहका सबैको बुझाइ र गराइमा छत्तीसको आँकडा छ भन्न नमिल्ला । नेतृत्व पंक्तिमा सामेल तर थप माथि जाने नेतृत्व आकांक्षी ऊर्जाशील पुस्ताका प्रतिनिधिले आफ्नो पार्टीको विषयमा आएका विचार र बहसलाई गम्भीर हेराइमा राखेको हुनसक्छ । विचार र व्यवहारमा समन्वय, सन्तुलन राख्नुपर्ने प्रेरणा ग्रहण गरेको पनि हुनसक्छ, जसको प्रमाण आगामी दिनमा पाइनेछ । 

यही प्रसंगमा नेताका अभिव्यक्ति र क्रियाबीच तादात्म्य कस्तो देखिन्छ भन्ने प्रश्नको तुलनात्मक अनुभव सान्दर्भिक लाग्छ । कुनै पनि नेताले अभिव्यक्ति सकभर सुन्दर नै दिने कोसिस गरेको सुनिन्छ । कतिपय सन्दर्भमा आफ्नै अनुभव उद्धरण गर्दा नेताका भाषण र विचार सुन्दा आल्हादित भइएको छ । तर, नजिकबाट व्यवहारको स्वाद चाख्दा भने उल्टो र तीतो अनुभूति भएको छ ।       
कांग्रेस महाधिवेशनको विषय रहेकाले अन्य दलको किन कुरा गर्ने ? तिनीहरु पनि त्यस्तै, अझ तल्लो दर्जाका छन् भन्न मिल्छ । कांग्रेसका सबै हैन सान्निध्य पाएकामध्ये केही नेताको सार्वजनिक भाषण वा विचारमा कार्यकर्तालाई गुटमा नलाग्न आग्रह गरेको सुनिन्छ । खासगरी पार्टी सम्बद्ध कार्यक्रममा राम्रोलाई राम्रो भन्ने र खराबलाई आलोचना गर्ने खरो एवं निडर कार्यकर्ता हुनुपर्छ भनिन्छ । 

भाषणमा असल आचरणको शिक्षा सुनाइन्छ र पार्टीमा तेरो, मेरो होइन, हाम्रोभन्दा राम्रो कार्यकर्तालाई जिम्मेवारी दिनुपर्ने मान्यता व्यक्त गरिन्छ । कार्यकर्ताको मूल्यांकन हुने ढाढस दिइन्छ । कसैले पनि पार्टी सम्बद्ध आन्तरिक कार्यक्रममा व्यक्त नेताको मन्तव्य सुन्ने सहभागीले यसभन्दा विपरीत वा अर्को प्रकारको स्वर बिरलै सुनेका होलान् । 

गुञ्जिएको यति मीठो स्वरले उत्तेजित त्यहाँका स्रोता ताली पिट्न जुरुक जुरुक देखिन्छन् । तर, अब फर्कौं केही त्यस्ता नेताको भनाइ पछिको भोगाइको व्यथा व्यक्त गर्नेहरुको गथासोतर्फ । भोक्ताहरु भन्छन्– ‘नेताहरु भन्छन् एकथोक, गर्छन् अर्कै थोक । लेख्छन्, बोल्छन् एकथरी काम गर्छन् अर्कैथरी ।’ राजनीति र नेताप्रतिको अविश्वासको पहिलो जड यही भनाइ र गराइमा भिन्नता वा उल्टो पाइनु र देखिनुबाट नै हो । 

नेपाली नेतामा यस्ता उदाहरण बग्रेल्ती पाइन्छन् । तिनको विचार पढौँ, सुनौ । व्यवहार हेरौँ, बुझौँ र भोगौँ । आफैं छर्लङ्ग होइन्छ । विद्यार्थीलाई दिइने ‘फरक छुट्याऊ’ भन्ने तरिकाको प्रश्नोत्तर बोध गर्न सकिन्छ, एक प्रकारको बुद्धत्व । 

व्यक्ति केन्द्रित, पदासीन नेताका नाममा गुट, उपगुट र भुरे गुटहरु किन जन्मिए ? गुटहरु केन्द्रमा पनि छन् र स्थानीय तहमा पनि छन् । स्थानीय पदासीन नेताको नाममा पनि गुट बनाइएको छ । जहाँ सक्यो त्यहीँ गुट जन्माइएको छ ।  किन यस्तो भयो ? के ती नेताले दिएको आदर्श भाषणको अनुसरणले गुट भएका हुन् ? कि तिनै नेताको व्यवहारको कारण व्यक्ति केन्द्रित गुटहरुको जगजगी बढेको हो ? तेरो, मेरोको पक्षपात र अन्याय गर्ने नेताकै व्यवहारका कारण गुटहरुको लाम लागेको हो । 

विचार समूह होइन, व्यक्ति गुट जन्माइएका छन् । नेताहरु आफैँलाई विचार ठान्न थालेका छन् । विचार र आफूबीचको भिन्नता उनीहरुलाई ‘भालुको के रौँ, के आँखी भौँ’जस्तै बोध हुन थालेको आभास हुन्छ । ब्रह्मास्मि अहङ्कारले नेतृत्वको गुरुत्व धान्न सकेको छैन । फलतः देशको राजनीति विकृतिको पेटारो भएको छ । 

सम्झनाबाट एउटा घटना उधिन्दा – कार्यक्रम थियो प्रजातान्त्रिक विचार समाजको । प्रमुख अथितिदेखि अथिति सबै नेपाली कांग्रेसका शीर्ष नेता । स्रोता अधिक प्रजातन्त्र समर्थक, स्वतन्त्रता प्रेमीहरु । सामाजिक भाषामा बुद्धिजीवी भनिने धेरै । भीषण भाषण चल्यो, अर्ति उपदेशका कुरा, तर्कको बौछार र उन्नत संस्कारको अभिव्यक्तिले सभाहल गद्गद् उठ्यो ।

कार्यक्रम समापन भयो । बिहानी भोजनको बेला, भाषणमा उचाइ सगरमाथाकै दिने नेता । शालीन लाग्ने र केही खुल्नसक्ने भएर मैले उनैलाई सोधेँ – दाइ तपाईँले अघि दिएको भाषण जस्तै मैले वा कसैले व्यवहार निर्धक्क गरे के तपाईँ क्षमा दिनुहुन्छ ? विनापक्षपात सँगै समेट्नु हुन्छ ? उत्तर शब्दमा पाइन, केबल मृदु मुस्कान । तेरो, मेरोबीच उनको व्यवहार हेरिरहेको छु र स्वच्छ सगरमाथा झैं चम्किने भाषण अझै सुनिरहेको छु । यस्तै छ नेपाली नेताको चारित्र, व्यवहार । 

नेताहरुले गुट, उपगुट र भुरे टाकुरे गुटहरुमा छियाछिया पारेको नेपाली कांग्रेसमा अर्को समूह विभाजन गरिँदैछ । त्यो स्वाभाविक लागे पनि अस्वाभाविक परिणामदायी हुनसक्छ । तरुनो र बूढो समूह विभाजन । यस्तो विभाजनले तरुनोप्रति इष्र्या र बूढोप्रति घृणाभाव बढाउने जोखिम देखिएको छ । 

नेपाली कांग्रेसको महाधिवेशनसँगै अत्यन्त चर्चामा आएको छ यो समूह विभाजनको बहस । बहस ठीक तर शैलीे बेठीक । केही माग्छन् नेतृत्वमा पुस्तान्तरण, केही भन्छन् रुपान्तरण । तर, भनेको सुनिदैन –‘पुस्ता संयोजन र विचार संयोजन वा सम्मिलन ।’ 
 ‘अनुभव र ऊर्जाको लगनगाँठो कसौँ’ भनेको कतै घन्किँदैन । घर, परिवार, संस्था, संगठन सबैमा हुन्छ यस्तो लगनगाँठो अर्थात् वयको सिलसिला । स्वाभाविक विषयलाई अस्वाभाविक बनाइनु हुँदैन । पुस्तान्तरण कसैले रोक्न वा छेक्न सक्छ ? त्यो त पानी बगेजस्तो न हो, गतिको भिन्नता हुन्छ, लय हुन्छ । लयमा प्रयत्न हुनुपर्छ । बस् । 

कांग्रेसमा पुस्तान्तरणलाई चिनौ त । नेतृत्वको तह वा लहर भर्याड.्को सिँढी वा किताबको खातजस्तो लहरै देखिन्छ । माथिदेखि तल, तलदेखि माथि । उदाहरणमा हेरौँ त गगन थापाको कोही अरु नेता, अरुलाई उनै गगन नेता । होइन त ? 

रुपान्तरणलाई पो बल गर्न मिल्छ, धक्का दिन सकिन्छ । विचारले रुपान्तरण, विचारमा रुपान्तरण र व्यवहारमा परिष्कारबाट थोत्रो शैली फाल्न सकिन्छ । कांग्रेस पुस्ता, विचार र व्यवहारको संयोजन हो । यसका लागि ऊर्जा चाहिन्छ । ऊर्जा युवामा बढी हुन्छ, जीवन पनि । ठूलो मुढो पनि बाल्ने, सल्काउने त झिँजाले न हो । 

गुट उपगुटले थिच्दै लगेको राजनीतिलाई खर्चिलो चुनावी तरिकाले थप बोझिलो बनाएको छ । गुट भत्काउन र मितव्ययी निर्वाचन मतदान प्रक्रियाको लागि वैकल्पिक तरिका अपनाउन सकिन्छ कि ? यसपटक नभए पनि आगामी दिनलाई ? समूह विभाजन कटुतामा होइन, मित्रतामा भन्ने सन्देश दिन सकिन्थ्यो कि ?     

नेपाली कांग्रेसको महाधिवेशनमा यी, यस्ता विषयमा चर्चा हुनुपथ्र्यो । देशमा थपिँदा समस्याको निदान र समाधानका उपाय खोजिनु पथ्र्यो, संस्थागत भाषा बोलिनु पथ्र्यो । तर यसपटक ‘हलुवामा बालुवा’ मिसिएजस्तै देखिएको छ कांग्रेसको हविगत । 
गाउँगाउँबाट आएका कार्यकर्ताले कांग्रेस विचार सुन्न नपाउने । नीति बुझ्न नपाउने र आफ्नो जिज्ञासा जस्ताको तस्तै झोला बोकेर घर फर्कनुपर्ने । विचारको खुराक छैन । महाधिवेशन प्रतिनिधि आऊ । दाल, भात, तरकारी, मासु, अचार खाऊ । नेताहरुको तामझाम हेर । हात जोड, जय नेपाल भन । तिमी कार्यकर्ता हौ, दोस्रो दर्जाको ।   

कस्तो हुनुपर्ने कांग्रेस? कस्तो भयो ? यो सबै नेतालाई जिम्मा लगाऊ । उम्मेदवारलाई भोट खन्याऊ । जय नेपाल । घर फर्क जाऊ । अरु किन जान्नु पर्यो र ? यही हो नेपाली कांग्रेस? राजधानी उपत्यका घुम हेर । यात्रा सदुपयोग गर । महाधिवेशनमा आएका कार्यकर्ताले बुझ्ने यत्ति हो ? भिडमा बुझिने कांग्रेस कस्तो ? 

हिजो विचारको सर्जक र प्रसारक, नेपाली कांग्रेसको महाधिवेशनमा आएका प्रतिनिधिले अहिले इतिहासको  फरक छुट्याऊ, अतीतको भेउ पाऊ र भावी दिनको तर्कना गर । यत्ति भए गनिमत !