“दाजु, यो केन्द्रमा एमफिल वा पीएचडीको अनुसन्धान गर्न आउने विद्यार्थीहरूलाई कसरी सहयोग हुन्छ?” मैले एक दिन महावीर पुनलाई अन्तर्वार्ताको क्रममा सोधेको थिएँ। उनको कुरा प्रष्ट थियो - “अनुसन्धान गरेर शोधपत्र लेखेरमात्र नहुँदो रहेछ। त्यसका लागि त विश्वविद्यालयका अनुसन्धान केन्द्र, विभागहरू छँदैछन् नि ! हामी त्यस्ता विद्यार्थीलाई प्राथमिकतामा राख्दैनौ । यहाँ त अनुसन्धान गर्ने, सामान उत्पादन गर्ने र बजारमा पुऱ्याउने उद्देश्य लिएको छ भने कुनै पनि युवालाई उत्पादन एकाइ र बजारीकरणको लागिसमेत हामी सहयोग गर्छौँ ।”

अध्ययन गर्ने र कर्मचारीतन्त्रको चुकुल लगाएर जीवन बिताउने शैलीको स्पष्ट विरोधमा उत्रिएका छन् उनी । उनलाई लाग्दैन कतै कुनै उपाधि वा पदोन्नतिका लागि गरिने अनुसन्धानले जीवन सबल बन्छ । अनुसन्धानले जीवनका महत्त्वपूर्ण प्रश्नसँग जोडिनुपर्छ भन्ने उनी मान्छन् । आफ्नो प्रविधिको विकासमा उनी तल्लीन छन् । उनी जोडले भनिरहेका छन् - सेल पकाउन मेसिन चाहिन्छ ।

तातो तेलमा हात पऱ्यो भने पोल्छ । प्राज्ञिक अनुसन्धान थ्रीडी प्रिन्टिङ प्रविधिको प्रारूप बनाउँछ । विश्वमा भएको विकासलाई हेर्छ र जिल्ल पर्छ । देशबाहिर अनुसन्धानमा राम्रो “स्कोप” देख्छ । जीवनबाट अझै टाढिन्छ ।

पछिल्लो पटक म राष्ट्रिय आविष्कार केन्द्रमा पुग्दा केही अन्वेषकहरू सेल पकाउँदै थिए । तातो तेलमा स्वचालित यन्त्रबाट पिठो खसालिरहेका थिए। कुनै सेल ठीक बन्थे भने कुनै डढ्थे । तर उनीहरू सफ्टवयेरबाट मेसिनको पीठो बोक्ने हिस्साको गति नियन्त्रण गरेर परीक्षणमा व्यस्त देखिन्थे । अर्को खण्डमा रकेट बनाएर राखिएको थियो । एक युवाले जानकारी गराए - “केही दिनमा हामी यो रकेट परीक्षण गर्छौँ ।” उनको आँखामा अलग किसिमको उमंग थियो । यी उत्साही युवा जीवनको समस्यालाई सहज बनाउने विधिको खोजी गरिरहेका थिए। मानिसको जीवन सहज हुने उत्तम विकल्पमाथि विचारमग्न थिए ।

विदेशमा श्रम बेचेर आर्जित वस्तु र सेवाको चरम उपभोग गरिरहेको समाजलाई महावीर पुनले झड्का दिइरहेका छन् । उनी समाजलाई होसमा ल्याउने प्रयत्न गरिरहेका छन् । कहिले झड्का अलिकति लाग्छ – यसको मस्तिष्क अलिकति हल्लिन्छ ।

कहिलेकाहीँ झड्का हान्न खोज्दा विद्युतको मात्रा पुग्दैन । कतै पनि तरंग उठ्दैन । यद्यपि आविष्कार केन्द्रमा निरन्तर काम भइरहेछ । 

उनको सन्देश घाम झैँ छर्लंग छ – उपभोगमा आधारित समाजले सधैँ आयातमा भर पर्नुपर्छ । आफ्नो उत्पादन नहुने समाज कमजोर हुन्छ र पतनका बाटामा हुन्छ । उद्योगको विस्तारले मात्र व्यनपक उत्पादन र वितरण संभव हुन्छ । प्रविधिको विकासले मात्र हाम्रो समृद्धि सम्भव छ । हामीले आफूलाईलाई सबल बनाउने हो भने हामीलाई धान्ने उत्पादन आफैँले गर्नुपर्छ । त्यसभन्दा बढी भयो भने विश्व बजारमा बेच्ने हो ।

तयारी अवस्थामा आफ्नो प्लेटमा खसेको वस्तुको उपभोग गर्ने बानी परेको समाज यो कुरा सुन्छ, बुझ्छ, र बेवास्ता गर्छ । उसलाई लाग्छ – पुनले राम्रो कुरा गरिरहेछ तर यो कुरा असंभव छ। पुन राम्रो मानिस हो तर उसले गर्न खोजेको कुरा पूरा हुन धेरै वर्ष लाग्छ । पुन एउटा सामाजिक अभियन्ता हो तर उसले लिएको बाटो अलि असान्दर्भिक छ । वर्तमान अवस्था जटिल छ भनी पुनले बुझ्नुपर्छ । सायद, यस्तै सोच्छ उपभोक्तावाद ।

हाम्रो समाजको वर्तमान द्वन्द्वमा पुन र उपभोक्तवादी सोच दुईवटा विपरीत ध्रुव हुन् । आफ्नै मौलिक औद्योगिक उत्पादनको मोर्चाको अग्रभागमा पुन छन् । उनी उत्पादन बढाउने जुक्ति सोच्छन्। जीवनको सेवा गर्ने छोटो बाटो प्रविधिमा देख्छन् ।

काठमाडौंको मध्यम वर्ग उपभोक्तावादको झन्डा बोक्छ । मध्यम वर्गमा कहिले पनि मन नभरिने आनन्दको लालच छ। जसको पिँधमा पुँजीवाद बसेको छ । त्यसले नै नाफाघाटाको हिसाब गर्छ । जसले नाफा दिन्छ त्यसलाई प्रोत्साहित गर्छ । यसरी नै मध्यम वर्ग चलायमान रहेको छ । त्यही तर्कले विश्व श्रमबजारमा नेपाली युवा जनशक्तिलाई लगेर भर्ना गर्छ । 

तर पुन भन्छन् - जीवन सजिलो छ । अलिकति इमानदार बन्नुपर्छ । आफूले उत्पादन गरे उपभोग गर्ने हो । उत्पादन छैन भने उपलब्ध साधन र हाम्रो आवश्यकताले केही समय सम्झौता गर्नु पर्छ । आफ्ना आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न प्रविधि निर्माण गर्ने हो । हाम्रो प्रविधि जुन स्तरमा पुग्छ त्यस्तैलाई बिस्तारै समाजमा अनुकूलन गर्दै अगाडि बढ्ने हो ।

उनको आवाजले मौजुदा सोचलाई चुनौती दिन्छ । हेक्का राख्नुपर्ने कुरा के हो भने सबैभन्दा जटिल कार्य जीवनमा विकल्पहरू हुन्छन् भनी स्वीकार गर्नु हो । जसले चल्तीको संरचनाबाट लाभ आर्जन गर्न सकेको छैन उसले स्वाभाविक रूपमा नै वितरणमा समस्या देख्छ र न्यायको लागि आवाज उठाउँछ । तर जसले हाल कायम व्यवस्थाबाट लाभ लिइरहेका छन् उनीहरूले प्रचलनलाई नै संरक्षण गर्न खोज्छन्। उनीहरू राम्ररी जान्दछन् - परिवर्तनको मूल्य उनीहरूले चुकाउनुपर्छ । 

महावीर पुन वर्तमान जीवन शैली र सोचमाथि प्रहार हो । उनले चुनौती दिएका छन् हाम्रो चिन्तनलाई । उनी भन्छन्, - हेर, दक्षिण कोरियालाई । तिनीहरूले हिजोसम्म आफ्नो पुँजी राम्ररी निर्माण गर्न सकेका थिएनन् । तिनीहरूले विज्ञानलाई पछ्याए, अनुसन्धानलाई जीवनसँग जोडे । तिनीहरूले प्रविधि बनाए । तिनीहरू आफ्ना गाडी चढ्छन् । आफ्ना कम्प्युटर प्रयोग गर्छन् ।

पचाससाठी वर्षअगाडिका सामान्य पसलेहरू अहिले विश्वका भीमकाय पुँजीपति बनेर उभिएका छन् । हो, तिनीहरू हिँडेको बाटो हिँड्नुपर्छ हामी पनि ।

तर, कोरियाको श्रमबजारबाट राम्रो आर्जन गर्न पल्केको मध्यम वर्ग पुनको कुरो पत्याउँदैन । पुन त्यसलाई बेवास्ता गर्छन् । यो युगमा विज्ञानले मात्र सङ्कट मोचन गर्छ भन्ने उनको अन्तर्यले भनेको छ । उनी त्यही कुरालाई पछ्याउँछन् । आफ्ना अन्वेषकहरूसँगै रमाउँछन्, उनीहरूलाई प्रोत्साहन, प्रेरणा दिन्छन् । 

मैले अन्तर्वार्ताको क्रममा उनलाई सोधेको थिएँ - “यी अन्वेषकहरूलाई कति पैसा दिनु हुन्छ ?” उनले बताएका थिए - “यति नै भन्ने त छैन । कसैलाई कोठा भाडा पनि दिनुपर्छ । कसैले अवस्था हेरेर अझै बढी दिनु पनि पर्छ । कसैलाई मोटरसाइकलमा तेल हालिदिए पुग्छ ।” उनले आफ्नो समूह बाँधेका छन् । युवाको विश्वास जितेका छन् । उनको काम मन पराउनेले स्वेच्छिक सहयोग गरेका छन् । खासमा उनले आफूलाई एउटा सबल माध्यमको रूपमा रूपान्तरण गरेका छन् । विज्ञान र आशाको केन्द्रमा आफूलाई स्थापित गरेका छन् ।

काठमाडौंले सिंगापुरबाट मगाएर उमाल्ने कफी कतै यहीँको पहाडबाट ल्याएर रोस्ट गर्नु भनेर कसिनु जोखिमको कुरा हो । राजनीतिक नेतृत्व कमजोर भएको देशमा शृजनशील मस्तिष्कलाई प्रायः अप्ठेरो त पर्छ नै । राज्य प्रणाली नै गुटहरूको स्वार्थको कब्जामा परेको अवस्थामा अनुसन्धानको प्रश्न भनेको भिरमा फलेको फर्सी नै हुन्छ । देख्दा राम्रो तर टिप्न जादाँ जीवन नै जोखिममा पर्ने खतरा । तर, उनलाई न भिरले फरक पारेको छ न त राजनीतिक प्रणालीको संस्थागत असहयोगले । उनी एकोहोरो भनिरहेका छन् - हुन्छ। किन हुन्न? विज्ञानले जीवनको प्रश्नको हल दिन्छ । जीवनलाई सहज बनाउँछ । हामीले गर्ने हो । हाम्रो आफ्नै पद्धति बनाउने हो । त्यसले नै हाम्रो आवश्यकता परिपूर्ति गर्छ ।

यही जोखिम उठाउन सक्ने क्षमताले नै उनले थुप्रै मानिसको मन जितेका हुन् । उनले देखाएको बाटोमा हिँड्न युवा राजी भएका छन् । मानिसहरू उनको सपनालाई सहयोग गर्न तयार छन् । यही नै त उनको ऊर्जाको स्रोत हो । उनको लगनको फल हो ।

उनको सपनाको मार्ग हो । आफूले देखेको सपना उनले समाजलाई देखाएका छन् । सामान्य जीवनबाट उठेर राष्ट्रिय अन्तरार्ष्ट्रिय मञ्चमा आफूले उठाएको एजेन्डा स्थापित गराएका छन् । 

अति सामान्य तरिकाले जीवन बाँच्ने र मौजुदा सामाजिक संरचनालाई चुनौती कसरी दिने भन्ने कुरा उनले हामीलाई सिकाएका छन् । उपभोक्तावादको चंगुलबाट बच्नका लागि उनले हामीलाई हान्ने नाफाको अस्त्रले हामीले उसैलाई प्रहार गर्नुपर्छ भनिरहेका छन् । खासमा उनी भन्छन् - फराकिलो सोच । प्रविधिको विकास गर । उत्पादन बढाऊ । हामीलाई यो सुन्दा रमाइलो लाग्छ, रोमाञ्चक सपनाजस्तो । तर, मूल प्रश्न हामीतिरै सोझिन्छ – हामी तयार छौँ त ?