लोकतान्त्रिक पार्टीमा विधि र नीतिका आधारमा निर्णय हुन्छ । ती निर्णयहरु विधिअनुरूपका प्रक्रियाका आधारमा पारदर्शीरूपमा कार्यान्वयनमा आउँछन् । लोकतान्त्रिक पार्टी नेतृत्वको हैकमबाट होइन सामूहिक भावनाका आधारमा हुने निर्णयबाट संचालन हुन्छ । गुटको दलदलमा दल फस्ने होइन, विचार समूहको बहसका आधारमा अवसरहरुको न्यायोचित वितरण हुन्छ । 

तर, नेपाली कांग्रेसमा अहिले पनि ४८ साल देखि अवसर पाउँदै आएकाहरू नै मन्त्री बन्दैछन् । एकपटक बन्नु दुइपटकका लागि अवसर, दुईपटक बन्नु तीन पटकका लागि अनि तीन पटक बन्नु चारपटकका लागि अवसर बन्ने चक्र चलिरहेको छ । जिम्मेवारी पाएर पदमा रहँदा ‘डेलिभरी’ शून्य छ, कार्यसम्पादन निराशाजनक छ, त्यही निराशा बाँडेबापत उसैलाई प्रोत्साह दिने काम पार्टीमा भइरहेको छ । नागरिकमा निराशा बाँडेबापत बारम्बार अवसर पाउने कारण के हो ? के कांग्रेस नेतृत्व नागरिकको विश्वासबाट चुडिन लागेको हो ? संसारको कुनै पनि लोकतन्त्रमा यस्तो हुँदैन । प्रजातान्त्रिक मुलुकमा यस्तो कुरा कतै पनि अभ्यास भएको पाइँदैन । तर, हाम्रोमा खुलेयाम भइरहेको छ । 

अर्को कुरा हाम्रो पार्टी लोकतान्त्रिक पार्टी हो तर पार्टी नेतृतव र गुटको हैकमबाट चलिरहेको छ । जो पार्टीका मूल नेता हुन्छन् उनैको हैकममा पार्टी चल्दैछ । प्रजातन्त्रले हैकमलाई वर्जित गरेको हुन्छ÷निषेध गरेको हुन्छ । प्रजातान्त्रिक प्रणालीमा नेतृत्वले हैकमले होइन संस्थालाई सरोकार राख्ने व्यक्तिहरूको सल्लाह, सुझाव र सहभागितामा मात्र पार्टी संचालन हुन्छ । लोकतन्त्रमा देश सरोकारवाला सहभागितामा चल्नुपर्छ । प्रजातन्त्रमा विश्वास राख्ने पार्टी पनि यसरी नै चल्नुपर्छ । तर, नेपाली कांग्रेसमा यी कुराको अभाव देखिएको छ । हाम्रो लोकतन्त्र मुठ्ठीभर मान्छे (कठपुतलीहरू) बाट चलिरहेको छ । 

बेलायतका प्रधानमन्त्री टोनी व्लेयरले सन् १९९४ मा आफू शक्तिमा आइसकेपछि प्रजातन्त्रलाई ‘सरोकारवालाको प्रजातन्त्र’ भने । सरोकारवाला सबैको स्वामित्व रहने प्रजातन्त्र भन्न उनले त्यो शबदावली प्रयोगमा ल्याए र अभ्यास गराए । सरोकारी लोकतन्त्रले सीमित व्यक्तिका लागि मात्र अवसर दिने कुरा वर्जित गर्छ । सहकारिताको भावनामा चल्ने प्रजातन्त्र हो सरोकारी प्रजातन्त्र । यसले देशलाई र पार्टीलाई बलियो बनाउँछ । 

तर, हाम्रो पार्टी सरोकारी लोकतन्त्रसहितको पार्टी बन्न सकेन । नेताको मनोगत आकांक्षामा चल्ने पार्टी बन्यो । गुटमा पनि गुटकै नेताको मनोगत चाहनाबाट चल्यो, समग्र पार्टीमा पनि नेताले गुटबाट माथि उठ्ने हैसियत नै देखाएनन् । मनोगत चाहना र गुटगत स्वार्थले पार्टीलाई कार्यकर्ताको अपनत्वबाट टाढा पुर्‍याउँछ । यो भासमा डुबेपछि पार्टी पार्टीकै रूपमा रहिरहन मुस्किल हुन्छ । यस्तो पार्टीलाई लोकतन्त्रिक भनिदैन । अलिकतिमात्रै पनि विवेक भएका मान्छेले यो विकृति विसंगति औल्याउँछन् । औल्याउनेहरू विकृति विसंगतिमा सुधार नभए त्यहाँको आबद्धताबाट निस्क्रिय बन्न सक्छन् । 

बीपीले नै भन्नुभएको छ – पार्टीभित्र जसले मनोगत चाहना र स्वेच्छाचारिताको खुलेर विरोध गर्छ उही नै असली कार्यकर्ता हो, पार्टीको सच्चा सदस्य हो । हामीले देखेका कुरा औँल्याएनौ भने हामी पनि सच्चा कार्यकर्ता रहँदैनौ । नेपाली कांग्रेसभित्र यो कुराको महसुस गरेकाहरूले संगठित रुपमा आवाज उठाउने हो भने यो प्रवृत्तिको अन्त्य पनि असम्भव छैन । यो प्रवृत्तिको अन्त्य भएर नेपाली कांग्रेस नीतिअनुरूप चल्यो भने साँच्चैको लोकतान्त्रिक पार्टी बन्छ । त्यसो हुन सकेन भने पार्टीभित्र मौलाएको स्वेच्छाचारिता अझ झांगिन्छ र फेरि पनि लोकतन्त्रले अधोगति हुँदै पतनको बाटो समाउँछ । त्यसो भयो भने लोकतन्त्रको भविष्य जोखिममा पर्छ । प्रतिक्रान्तिको जोखिम बढ्दै जान्छ र गैरलोकतान्त्रिक शासन प्रणालीको उदय हुन्छ । लोकतन्त्रलाई स्वेच्छाचारिताले थिच्यो, नेताहरुको स्वेच्छाचारिताले लोकतन्त्रका मूल्य मान्यतालाई प्रहार गर््यो र त्यसलाई रोक्न सकिएन भने प्रतिक्रान्ति अवश्यम्भावी हुन्छ र गैरलोकतान्त्रिक शक्तिको उदय हुन्छ । 

नेपालमा विरोधी शक्तिहरूको प्रहारबाट लोकतन्त्र जति खतरामा छ त्यसभन्दा बढी लोकतान्त्रमाथि लोकतान्त्रिक पार्टीका नेताहरूको स्वेच्छाचारिताबाट खतरा छ । हाम्रा गतिविधि जस्ता छन्, हाम्रो निर्णय प्रक्रिया जस्तो छ यी कुराबाट लोकतन्त्र विरोधीहरूबाट भन्दा बढी असुरक्षित बन्दैछ । लोकतन्त्रका पक्षधरहरु गैरजिम्मेवार हुँदा लोकतन्त्र विरोधी स्वतः बलिया हुन्छन् । अझ लोकतान्त्रिक शक्तिको नेतृत्व अलोकतान्त्रिक हुनुे अलोकतान्त्रिक शक्तिलाई बढी उर्जा दिने काम (फ्युलिङ) गर्नु हो । हामीले गलत गर्दै जाने र हाम्रा खरावी बढ्दै जाने हो भने त लोकतन्त्रवादीमाथि जनताको आस्था पनि घटेर जान्छ । परिणाम, सिंगो लोकतन्त्र धरापमा पर्छ । त्यसैले लोकतन्त्रको भविष्य कस्तो रहन्छ भन्ने निर्धारक हाम्रै गतिविधि हुन् । हाम्रो क्रियाकलापले लोकतन्त्रलाई केन्द्रमा राख्न सकेन र जनताका सवालमा नजरअन्दाज गरियो भने लोकतन्त्रको भविष्य अनिश्चित हुन्छ । 

लोकतन्त्रमा मैले वा उसले जित्ने कुरा महत्त्वको विषय हुन सक्दैन । लोकतन्त्रमा व्यक्ति गौण हो, पद्धति प्रमुख हो । लोकतान्त्रिक पार्टीमा एउटा गुट बलियो र अर्को गुट कमजोर हुँदा खुसी हुने जुन प्रवृत्ति देखिँदैछ, यहीँ लोकतन्त्रमा खतरा देखिदैछ । 

सबैको योगदानले पार्टी यहाँसम्म आएको हो । सबैको योगदानबाट पार्टी यहाँसम्म आएको हो भने सबैको स्थान पनि त सुरक्षित हुनुपर्छ । चरम निस्क्रियता, अयोग्यता वा अकमण्यता र अलोकप्रियताको प्रभाव छ भने मूल्यांकन हुन्छ र त्यस्ता व्यक्तिहरु आफै विस्थापित हुन्छन् । तर, पार्टीमा सक्रिय, पार्टीलाई निरन्तर योगदान दिइरहेका व्यक्तिलाई नै भित्तैमा घचेट्न र धकेल्न खोजिन्छ वा एउटा समूहका खास मान्छेहरूको थिचोमिचो र प्रभूत्व बढाइन्छ भने त्यो लोकतन्त्र बाँच्दैन । 

लोकतन्त्रमा प्रतिपक्षी शक्तिको महत्वपूर्ण स्थान रहन्छ । संसद्मा मात्र होइन, पार्टीहरूमा पनि यसको महत्त्वपूर्ण स्थान हुन्छ ।

प्रतिपक्षका जायज र नाजायज कुरा छुट्याइदिनसक्ने नेतृत्व चाहिन्छ र प्रतिपक्ष पनि जिम्मेवार र रचनात्मक हुनुपर्छ । यसको सन्तुलन बिग्रियो भने पनि लोकतन्त्र कमजोर हुन्छ । तर, हाम्रोमा नेतृत्व र प्रतिपक्षको सन्तुलन भताभुङ्ग अवस्थामा छ ।

पार्टी गलत बाटोमा गएको छ वा सही बाटोमा हिडिरहेको छ ? यसको मूल्यांकन गर्ने काम पार्टीकै कार्यकर्ताको हो । पार्टीका नेता÷कार्यकर्ताको प्रत्यक्ष सहभागिताबाट नै पार्टीले नीति निर्माण गरेको हुन्छ र आफ्ना लक्ष्य निर्धारण गरेको हुन्छ । पार्टीका सदस्यहरूले नै पार्टी गलत बाटोमा गइरहेको छ भने सच्याउने र सही दिशानिर्देश गर्ने हो । पार्टीका सदस्य पार्टीभित्रका बेथिति र यावत विकृतिमा मौन बसे भने त्यो पार्टी र लोकतन्त्र दुवैको भविष्य जोखिममा पर्छ । लोकतन्त्रको मर्मविपरीतका कार्य भइरहँदा पनि पार्टीका कार्यकर्ता मौन बस्छन् भने त्यस्तो पार्टीको आन्तरिक लोकतन्त्रमात्र होइन लोकतान्त्रिक प्राणाली नै असुरक्षामा रहनपुग्छ । लोकतन्त्र असुरक्षित भइहाल्यो भने पनि त्यसबला त्यस्ता नेता/कार्यकर्तालाई आँसु बगाउने अधिकार बाँकी रहँदैन । 

नेपाली कांग्रेस ठूलो उद्देश्यका लागि राष्ट्रलाई र जनतालाई केन्द्रमा राखेर गठन भएको दल हो । विभिन्न जातका निरंकुशतावादी, सामन्तवादी र अप्रजातान्त्रिक सोचलाई निराकरण गरेर सिमान्तमा रहेका जनतालाई यो देश मेरो पनि हो भन्ने भावना जगाएर सबल राष्ट्र निर्माण गर्ने माध्यम हो राजनीतिक पार्टी । यसको प्रमुख काम सीमान्त जनताका भावनालाई मुखरित गर्ने हो ।

त्यसलाई सतहमा पुर्‍याएर सामाधानको खोजी गराउने काम लोकतान्त्रिक पार्टीको हो । पार्टी धेरै मानिस संगठित भएको एउटा बृहत् परिवार हो । पार्टीका हरेक क्रियाकलापमा सबै सदस्यको सहभागिता र सरोकार रहन्छ । राम्रो काम गर्दा सबै सदस्य उत्साहित रहन्छ भने गलत काम भएमा त्यसले सबैलाई दुःखी बनाउँछ । त्यसैले पार्टीका कार्यकर्ताहरू सामूहिकरूपमा सच्याउन लाग्छन् । 

कांग्रेसमा यो कुरा पनि ठीकसँग कार्यान्वन भइरहेको छैन । संघर्षमा पार्टीको सबै सदस्य साझेदार र सहभागी छन् । गलत ‘ट्रयाक’मा गएको देशलाई सही बाटामा ल्याउन आन्दोलन र संघर्ष गर्छन् । तर, उपलब्धिमा निश्चित समूहले तर मार्ने काम गरिरहेको छ । परिणामस्वरूप संघर्षमा रगत पसिना बगाएकाहरू मूकदर्शक/रमिते बन्नुपर्ने अवस्था छ । यो वर्तमानको सबैभन्दा ठूलो अवगुणमात्र होइन लोकतन्त्रका लागि  त्रासद अवस्था पनि हो । 

दुनियाँका फस्टाएका लोकतन्त्रमा यस्तो कहिँ पनि हुँदैन । तुलनात्मक रूपमा छिमेकी मुलुक भारतमै पनि लोकतन्त्र फस्टाएको छ । रीति, थिति, परंपरा र परिपाटीको हाम्रोमा भन्दा धेरै परिपालना भएको छ । सन् १९४७ मा भारत स्वतन्त्र भए यता र १९४९ मा संविधान जारी भए यता ७२ वर्षमा भारतको लोकतन्त्र खासै संकटमा परेन । त्यहाँ सरकारहरू संकटमा परे, पार्टीहरू पनि संकटमा परे तर लोकतन्त्र नै संकटमा परेको छैन । किनभने त्यहाँ विधि र प्रक्रियामा चल्ने प्रणाली स्थापित गरियो । त्यसले आफैँ काम गर्न थाल्यो । 

अमेरिका सन् १७७६ मा स्वतन्त्र भयो । त्यसपछि त्यहाँ लोकतन्त्र संकटमा परेको छैन । स्वतन्त्रता प्राप्तिपछि अमेरिककामा ‘सिभिल वार’ भयो । काला र गोराका बीचमा संघर्ष पनि भयो । तर, लोकतन्त्र नै संकटमा चाहिँ परेको छैन । पछिल्लोपटक त डोनाल्ट ट्रम्पले राष्ट्रपतिमा बहाल रहँदै निर्वाचनकोे परिणाम अस्वीकार गर्नेजस्तो अलोकतान्त्रिक र गैरराजनीतिक हठ लिएर ज्यादती गर्न खोजे पनि लोकतन्त्रलाई संकट पार्न सकेनन् । त्यहाँको लोकतन्त्र यस्तो दह्रोसँग स्थापित भएको रहेछ कि अमेरिकाको सबभन्दा शक्तिशाली पदमा बहाल रहेको दुनियाँकै शक्तिशाली मान्छेले पनि संकट ल्याउन सकेन । निर्वाचनको परिणाम उल्टाउने प्रयासलाई त्यहाँको पद्धतिले असफल बनाइदियो । 

हाम्रोमा लोकतन्त्र बारम्बार जानेआउने भइरहेको छ । हाम्रोमा पद्धतिलाई बलियोसँग स्थापित नगर्दाको परिणाम हो यो । यहाँ त पद्धति बसाल्नै सकिएन, सायद चाहिएन । पूर्णप्रजातान्त्रिक सोच, पूर्णप्रजातान्त्रिक चरित्र र पूर्णप्रजातान्त्रिक प्रतिबद्धता भएका व्यक्ति शासनमा नपुग्दा हाम्रोमा यो हालत भएको हो । त्यसबाहेक हाम्रोमा अलिकति फरक अवस्था कम्युनिस्टहरू प्रभावशाली हुनुले पनि आएको छ । हाम्रोमा लोकतन्त्रलाई सङ्लिन नदिन र वातावरण बिथोल्ने काम कम्युनिस्टहरूबाट भएको छ । पुराना शक्ति (जो अलोकतान्त्रिक भएकै कारण राजपाट गुमाए) उनीहरूभन्दा जनमतमा धेरै बलिया देखिएका कम्युनिस्टले प्रजातन्त्रको यात्रामा अवरोध उत्पन्न गरे । लोकतन्त्र उनीहरूको धेय नहुँदा राजपाट सम्हाल्दा कम्युनिस्टहरूले लोकतन्त्रलाई ध्येय बनाउने कुरै भएन । बरू जनतामा स्थापित लोकतन्त्रप्रतिका धारणा बदल्ने र अराजकता उत्पन्न गरेर आफ्नो अस्तित्व निरन्तर राख्ने तिनको लक्ष्य बन्यो । 

हामी कांग्रेसीहरूले पनि लोकतन्त्रको मर्मअनुसार, मूल सिद्धान्त र आचरणअनुसार लोकतन्त्र र व्यवस्थालाई अघि नबढाएर त्यसको मतियार बनेका छौँ । हामीमा पनि पुराना व्यवस्थाका मानिसहरूको चारित्रिक बिरासतमा आयो । कम्युनिस्टहरूका पनि केही खराबी हामीमा आए । त्यसैले लोकतन्त्र पटकपटक गुम्न पुग्यो । 

कुनैपनि लोकतान्त्रिक पार्टीको जीवन उसको आन्तरिक लोकतन्त्रमा भर पर्छ । आन्तरिक लोकतन्त्र भनेको मूलत सरोकारी हुनुपर्छ । विधिको निष्ठापूर्वक अभ्यास हुनुपर्छ । हामीले गरेको निर्णय पारदर्शी हुनुपर्छ । निर्णय प्रक्रियामा सरोकारवालाको सहभागिता हुनुपर्छ । अवसरको न्यायोचित वितरण हुनुपर्छ ।

तर, हुनपर्ने कुरा कांग्रेसमा भइरहेको छैन । पार्टीमा मूल नेताको प्रभुत्व र पार्टीभित्रका गुटमा गुटकै नेताको प्रभुत्व छ । मनोगत चाहनाअनुसार पार्टी र गुट चल्ने, विधि र पद्धतिको उपहास हुने काम भइरहेकै छ । अवसरको वितरणमा पनि भेदभाव नै देखिन्छ ।  दलभित्र अवसरको वितरण गुटका आधारमा हुने, गुटको पनि आफ्ना आज्ञाकारीलाई मात्र अवसर उपलब्ध गराउने अभ्यास भइरहेकै छ । संघर्षमा सबै साझेदार हुने तर अवसरमा चाहिँ तमासे भएर हेर्नुपर्ने अवस्था छ  । यो लोकतान्त्रिक पार्टीको चरित्र हुँदैहोइन । हाम्रो पार्टी यीनै प्रवृत्तिहरुबाट शिकार भएको छ । 

कांग्रेसमा पुस्तान्तरण र रुपान्तरणको बहस चलिरहेको छ । पार्टी जसरी चल्नुपर्ने हो केन्द्रदेखि वडासम्म त्यसरी चलिरहेको छैन । अहिलेको लागि पार्टीको रुपान्तरण भनेको पार्टीलाई केन्द्रदेखि वडा तहसम्म सहीरूपमा चल्ने परिपाटी निर्माण गर्नु हो । 

पार्टीका सदस्यहरूले कस्तो पार्टी खोजेको छन् भन्नेमा पनि ध्यान पुग्नु अवश्यक छ । पार्टीका कार्यकर्ताले खोजेको – नेताको बोलीमा विश्वसनीयता होस् । नेतृत्वमा प्रभावकारिता होस् र नेतामा प्रतिस्पर्धी क्षमता पनि होस् । नेताको जीवनशैली सरल होस् र  पारदर्शी पनि बन्न सकोस् । आफूले मान्ने नेता बेदाग होस् । नेता विनम्र भइदियोस्, कार्यकर्ताका लागि सहजै उपलब्ध पनि होस् । पार्टीको केन्द्रदेखि वडासम्मका कार्यालय अन्य संस्थाका कार्यालयजस्तै नियमितरूपमा चल्न सकुन् । पार्टीभित्रको ठूलो संख्याका सदस्यले क्षमताका आधारमा जिल्मेवारी पाउन् । उनीहरुले क्षमताका आधारमा पार्टीबाट ‘फेबर’ खोजेका छन् भने पाउन् । 

पार्टीमा सदस्यका लागि दण्ड र पुरस्कारको नीति लागू होस् । राम्रो काम गर्ने जुनसुकै तहको व्यक्ति किन नहोस्, उसले प्रोत्साहन पाओस् । नराम्रो काम गर्ने कोही छ भने जु्नसुकै तहको होस् उसलाई दण्ड दिने व्यवस्था गरियोस् । अनुशासनको परिपालनाका लागि कडा नीति अख्तियार गरियोस् ।

अहिले त गुटका आधारमा अवसरको वितरण हुन्छ । पाएका अवसर पनि गुटले न्यायोचित वितरण गर्दैन । पार्टीले त झन् गर्दै गर्दैन । यी गलत प्रवृत्तिमा बदलाव होस् । सकारात्मक परिवर्तनतर्फ कांग्रेस जाओस् यही त हो नि कार्यकर्ताले हेर्न खोजेको कांग्रेस । यस्तो कांग्रेस बन्यो भने जनताका सवालमा अथाह काम गर्न सक्छ । व्यक्तिगत लाभ र गुटगत स्वार्थमा नेताहरु चुर्लुम्म डुवेका बारण कार्यकर्ताले नेतामाथि नै विश्वास गर्न नसक्ने र पार्टीमाथि जनताले विश्वास गर्न नसक्ने अवस्था निर्माण भएको छ । 

अरू पार्टीको अवस्था यसभन्दा पनि खराब छ तर लामो राजनीतिक यात्रा र अनन्त भविष्यसम्मको राजनीतिक मियो बन्ने कांग्रेस अरूका खराबीमा आफ्नो सुरक्षा खोज्ने पार्टी बनेर बस्न सक्तैन । अरूभन्दा हामी कम खराब छाैँ भनेर होइन हामी असल छाैँ, जनताका सवालमा हामी चुक्दैनौ भन्न सक्नुपर्छ । जनअपेक्षालाई उपेक्षा गरेर होइन जनअपेक्षाभन्दा एक कदम अघि बढेर जनता र देशका आवश्यकता यी हुन् भन्न सक्ने कांग्रेस बनाउनु रूपान्तरणका पक्षधरको जिम्मेवारी हो ।

यो जिम्मेवारी कांग्रेसको महाधिवेशनमा एक जना सभापतिको चयनका समयमा चिन्ता गरेर पुरा हुँदैन । यो जिम्मेवारी त प्रत्येक कांग्रेसीले आचरण सुधारको प्रतिबद्धताबाट सुरु हुन्छ । त्यसको अभिमत वडा तहमा नेतृत्व र प्रतिनिधि छनोटमा सुरु गरेर केन्द्रीय महाधिवेशनको केन्द्रीय नेतृत्व चयनमा गएर टुंगिने हो । अहिले वडा अधिवेशन भएका स्थानमा कार्यकर्ताले यो अभियान थालेका छन् भन्ने मेरो विश्वास छ । वडा अधिवेशन बाँकी रहेका स्थानमा आफूलाई सुधार्दै संगठन र पार्टीमा सुधार ल्याउने प्रतिबद्धता नेता कार्यकर्तामा हुँदै होला । त्यो प्रतिबद्धताले कांग्रेसको १४ औं महाधिवेशनमा आफ्नो अमूल्य मतमार्फत एउटा अभिव्यक्ति दिनेछ । जुन कांग्रेस पार्टीको अनन्त भविष्यका लागि बलियो जग बन्नेछ ।  (कुराकानीमा आधारित)
घिमिरे नेपाली कांग्रेसका केन्द्रीय सदस्य हुन् ।