नेपाली कांग्रेस चौधौं महाधिवेशनको चटारोमा छ ।  महाधिवेशनको कार्यतालिका बारम्बारको परिवर्तनले यो चटारो शिथिल र अनिश्चय आशंकामा पनि रुमलिएको छ । मुलुकमा क्रियाशील सशक्त दलहरुमध्येको अग्रज नेपाली कांग्रेसलाई एकमात्र लोकतान्त्रिक दल मान्नु नेपालको राजनीतिक यथार्थ हो ।

थप सरकारको नेतृत्वमा रहेको जेठो दलको महाधिवेशनप्रति राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय चासो रहनु स्वाभाविकै हो । महाधिवेशन तयारीको चुनावी गतिविधिमा देखिएको सक्रियताजस्तै सैद्धान्तिक बहसमा हुन नसकेको स्मरणीय टिप्पणीहरु मननयोग्य समेत छन् । 

कांग्रेस महाधिवेशन नेतृत्व चयनको कार्यक्रमसमेत भए पनि यही बेला सैद्धान्तिक र कार्यक्रमिक चिन्तनको अपेक्षा राखिन्छ ।

कांग्रेसका युवा नेताबाट यस्तो बहस अपेक्षित छ । कांग्रेसमा अग्रज शीर्ष पदाधिकारी सैद्धान्तिक चिन्तनमा उदासीन देखिएकाले पनि युवा नेतासँग अपेक्षा बढेको हो । 

सैद्धान्तिक नेतृत्व लिन चुकेको पदासीन नेतृत्वले आफैँलाई नीति र सिद्धान्तको प्रतीक ठान्ने अति आत्ममूल्यांकनले सैद्धान्तिक बहसलाई ओझेलमा पारेको हो । महाधिवेशन तयारीको सन्दर्भमा भावी नीति र कार्यक्रम निर्धारण गर्ने बहसको लागि कुनै संस्थागत प्रयत्न भएको छैन । 

नीतिगत छलफलको लागि कथित भितर, इतरबाट औपचारिक, अनौपचारिक कुनै समिति वा टोली बनाइएको पनि छैन । जुन आवश्यक र सम्भव छ । नीतिगत तदारुकतामा उदासीनताको यसभन्दा अर्को उदाहरण आवश्यक छैन । नेतृत्व वा पदको दावा गर्ने भने लहर नै चलेको छ । प्रजातान्त्रिक राजनीतिलाई सिद्धान्त र व्यवहारको सन्तुलनमा प्रस्तुत गर्ने परिमार्जन सामयिक आवश्यकता हो । 

साध्य निश्चित छ तर त्यो साध्य पाउने साधनमा परिमार्जन आवश्यक छ । नेपाली कांग्रेसको साध्य जनता र राष्ट्रहित केन्द्रित हो ।

नागरिकको सर्वतोमुखी हित र देशको पक्षमा प्रयुक्त हुने फलदायी साधन के के हुन् तिनको पहिचान र परिमार्जनले समयलाई सम्बोधन गर्ने  नीतिगत बहस नै अहिलेको माग हो । 

राष्ट्रियता, लोकतन्त्र र समाजवादले कांग्रेसको साध्य लक्ष्यलाई बोलेको छ । साथै जय नेपाल र ‘सबै अट्ने देश, सबैलाई समेट्ने कांग्रेस’को मान्यताले आफ्नो साध्यप्रति थप प्रकाश पारेको छ । मूलभूत यिनै अवधारणामा जनहित केन्द्रित साध्य पाउने साधनको सामयिक परिमार्जन नै अहिलेको सैद्धान्तिक वा नीतिगत र कार्यक्रम योजना आवश्यक देखिएको हो । 

साधनको  विषयमा आधारित बहस गर्न सकिन्छ । निष्कर्ष दिन सकिन्छ । यसले राजनीतिमा जनविश्वास बढोत्तरी गर्नेछ । यही खाँचो पूर्तिका लागि कांग्रेसको वैचारिक युवा पुस्ता अग्रसर हुनुपर्ने देखियो । वैचारिक बहस र निष्कर्ष दिन युवापुस्तामा सक्षम व्यक्ति पनि छन् । बाँकी इच्छाशक्ति हुनुपर्यो, उदासीनता मेट्नु पर्यो । गुटलाई संरक्षण दिइरहेको व्यक्ति नेतृत्व रिसाउँला कि भन्ने भयबाट युवा नेतृत्व मुक्त हुनु पर्यो । 

सैद्धान्तिक लक्ष्य प्राप्तिको साधन पहिचान गर्न वैचारिक पुस्ता अघि सर्ने बन्ने हो भने राजनीतिक चिन्तक, विश्लेषकहरु पनि विषय बहसमा आकर्षित हुने सम्भावना प्रशस्त छ । त्यस्तो सम्भावना उद्घाटित पनि गर्नुपर्यो र आह्वान पनि । चाहने हो भने यसको लागि वर्तमान ‘डिजिटल’ युगमा साधन र माध्यमको कमी छैन । प्रिन्ट (छापा)को प्रभावकारिता पनि निर्मूल भएको छैन । 

सैद्धान्तिक बहस जडसूत्रीय हुनु भने हँुदैन । सिद्धान्त र व्यवहारको प्रयोगात्मक सन्तुलन मिल्ने गरी बहससँगै निष्कर्ष आउनुपर्छ । सिद्धान्तको एकोहोरो प्रलाप जडसूत्रीय हुन जान्छ । व्यवहारको एकपक्षीय दाबा तानाशाहीको बाटो हुन्छ । यसकारण आवश्यक छ, सिद्धान्त र व्यवहारबीच सन्तुलित समन्वय । 

बीपी कोइरालाले भन्नुभएजस्तै ‘व्यवहार र सिद्धान्तबीच सन्तुलन राख्नु प्रजातन्त्रवादी नेपाली कांग्रेसको  कार्य प्रणाली हो ।

सिद्धान्तको एकोहोरो दुहाइले जडसूत्रीय कम्युनिस्ट र व्यवहारको रुखो दावाले पञ्चायती तानाशाहजस्तै होइन्छ । प्रजातन्त्रवादी कांग्रेस यीभन्दा अलग सिद्धान्त र व्यवहारको समन्वयकारी प्रयोक्ता हो ।’ सैद्धान्तिक बहसमा बीपीको यो मान्यता अनुकरणीय छ । 

बीपीले त्यसबेला कम्युनिस्ट विचारको जडतामाथि  गर्नुभएको टिप्पणीलाई यतिबेला सोझै बुझ्नु हुदैन, त्यस्तो पनि छैन । तर कम्युनिस्टहरुमा त्यस्तो जडताको भग्नावशेष  चांिहँ छ र पनि यतिबेला तिनीहरुको प्राथमिक पहिचान सिद्धान्तहीनता र स्खलन हो । ढुलमुले कम्युनिस्टहरु प्रायः सरकार, सत्ताको आयव्ययको व्यवहारमा केन्द्रित पञ्चायती अवशेष वाहक भएका छन् । राजा संरक्षित पञ्चायती व्यवस्था त सदाको लागि असान्दर्भिक भइसक्यो । अवशेष चाहिँ बाँकी । 

यिनीहरुको ढुलमुललाई कम्युनिस्ट पहिचान पनि दाबा गर्ने र सँगै लोकतन्त्रको पगरी पनि गुथ्न चाहने विरोधाभाषी कुराले बुझन् सकिन्छ । अधिनायकवादी चिन्तन केन्द्रित कम्युनिस्ट मान्यता र स्वतन्त्रता प्रत्याभूत गर्ने प्रजातान्त्रिक दर्शन स्थापित दुई भिन्न राजनीतिक मत हुन् । यी दुई मान्यतालाई सँगसँगै हिँडाउन सकिँदैन । कि त समूल सैद्धान्तिक रुपान्तरण जरुरी हुन्छ, कम्युनिस्ट चिन्तनमा । नेपाली गीतको बोल छ नि– ‘हामी नदीका दुई किनारा,हाम्रो मिलन असम्भव छ’ । कम्युनिस्ट चिन्तन र प्रजातान्त्रिक दर्शन नदीका दुई भिन्न किनाराजस्तै । राजनीतिक नदीका दुई भिन्न किनारा ।                   

राजनीतिक दर्शनले सिद्धान्तको मार्गचित्र देखाउँछ । ढुलमुल सिद्धान्त होइन । सैद्धान्तिक धरातल कमजोर पर्दा कुनै पनि दलभित्र व्यक्ति नेतृत्वको गुट, उपगुट र फुटको स्थिति बन्छ । नेतृत्व प्रधान, नीति गौण । गुटहरुको अस्वस्थ स्पर्धाले कार्यकर्तामा वैमनस्य पनि थप्छ र राजनीति भट्किन जान्छ । नेपाली राजनीतिको यथार्थ अहिले यही छ । 

दलमा गुट हुन्छन् तर गुट व्यक्ति नेतृत्व होइन विचारको बहसमा केन्द्रित हुनुपर्छ । विचारको स्खलनले कांग्रेसमा व्यक्ति केन्द्रित गुटहरु भरमार भएका हुन्, नैतिक समूह कमजोर ।  वैचारिक गुटले वाद, प्रतिवाद र संवाद गर्छ अनि  निष्कर्षमा पुग्छ, त्यहाँ मिलनविन्दु भेटिन्छ । तर, नेतृत्व केन्द्रित गुटबाजीले नीतिहीन वैमनस्य बढाएर कार्यकर्ताबीच फाटो पार्छ । त्यही भइरहेछ ।   

नेता केन्द्रित गुटगत प्रक्रिया अन्त्य गर्ने चिन्ता छ भने सिद्धान्त केन्द्रित बहससमूह निर्माणले त्यो चिन्ता हटाउन मद्दत गर्ने छ ।

नेपाली कांग्रेसको लागि महाधिवेशनको यो बेला बहसको उपयुक्त समय हो । को पदाधिकारी बन्ने, बनाउने अधिक चर्चाले समयमात्र खेर जान्छ । 

नेपाली कांग्रेसका केही युवा नेताले कतिपय सामयिक विषयमा सामूहिक रायलाई एउटै वक्तव्यमार्फत सार्वजनिक  गरेका छन् ।

पार्टीको आन्तरिक विषयमा  सामूहिक राय लिखित पत्रमार्फत सभापतिलाई पनि दिएका छन् । यो तरिका वाञ्छनीय नै हो । 

तिनै युवा नेता महाधिवेशनको बेला सामूहिक सैद्धान्तिक बहस गर्न किन तयार भएनन् ? साध्य प्राप्तिको साधन पहिचान र परिमार्जन गर्न किन ती जुटी रहेका छैनन् ? यसमा व्यक्तिगत प्रयत्न पनि ठीकै हो तर कतै यो आत्मश्लाघाको द्योतक हुने र सामूहिक प्रयत्नलाई ठोस आकार दिन बाधित गर्ने कारण बन्छ कि ? ध्यान जाओस् । 

र, अब ढिला नगरी कांग्रेस युवा नेतृत्वले नीति, सिद्धान्त, कार्ययोजना र कार्यसूची (एजेन्डा)माथि सामूहिक बहसलाई एकीकृत आकार देओस् । आफ्नो सामूहिक सान्दर्भिकता पनि यिनले स्थापित गरुन् । सक्षम युवा पुस्ताले एउटै मञ्चबाट सैद्धान्तिक मार्ग निर्धारणलाई नेतृत्व दिऊन् र संगठनमा नेतृत्व पनि लिऊन् । शुभेच्छा ।