नेपाली राजनीतिमा बलको प्रभुत्वप्रति चिन्ता र चिन्तन सुरु भएको छ । प्रभावशाली दलहरूको महाधिवेशन र सम्मेलनको अहिलेको परिवेशमा यस्तो चिन्ता व्यापक हुन थालेको हो । बलको प्रभुत्वले राजनीतिमा पारेको प्रभावको विषयमा एकातिर चिन्ता छ अर्कोतिर चिन्तन पनि । 

राजनीतिमा बलको वर्चस्व किन बढ्यो र यसको कारक पात्र को हुन् ? चिन्ता र चिन्तन यही विषयमा केन्द्रित छ । चिन्ता जनआधारित बलप्रति गरिएको होइन, सिद्धान्तको बलप्रति पनि छैन । चिन्ता र चिन्तन धन (मनी) र पाखुरे (मसल) बलको प्रभावप्रति गरिँदै छ ।

सैद्धान्तिक जानकारी पनि नराख्ने र राख्न उत्सुक पनि  नहुने वर्ग, राजनीतिक योगदान र निरन्तरता प्रायः शून्य तर धन बल र उमेरको दावा गरेर राजनीतिमा प्रभावी हुन घुसपैठ गरेको मूढपेलहरूप्रति दलका निष्ठावान् राजनीतिकर्मीबाट चिन्ता र चिन्तन सुनिन थालेको हो ।

दलहरूले स्थानीय तहदेखि राजनीतिमा कुनै पनि तहको जिम्मेवारी पाउन सदस्य हुनैपर्ने बाध्यकारी सीमा तोकेको कारण जस्ताले पनि कुनै न कुनै दलमा घुस्नैपर्ने बनायो । राजनीतिक अवसरमा पदासीन हुन चाहनेहरू कुनै एक दलको सदस्यता लिन बाध्य भए । राजनीतिमा स्वतन्त्र चिन्तकको ठाउँ अत्यन्त संकुचित बनाइयो । क्रमशः भ्रष्ट मनोवृत्ति व्यापक भयो । यही नै राजनीतिक प्रवृत्ति बन्न थाल्यो ।

स्वतन्त्र चिन्तक वा विषयविज्ञलाई भनिएका ठाउँ पनि दलकै कार्यकर्ताले भरिन थाले । फलतः राजनीतिमा स्वतन्त्र चिन्तकको लागि अवसर शून्य समान भयो । कुनै पनि नियुक्तिमा समेत सम्बद्ध विधाका विज्ञभन्दा राजनीतिक दलको व्यक्ति नै रोजाइमा पारिने भयो । सबै अवसरलाई राजनीतिले गाँजेपछि जस्ता मानिस पनि राजनीतिमै गाँजिनुपर्ने स्थिति बन्यो ।

स्वःस्फूर्त चिन्तनले राजनीति र दलसँग जोडिनु जति स्वाभाविक मानिन्छ त्यति नै अस्वाभाविक हो बाध्यकारी अवस्था । नेपालका दलहरूले नै बाध्यकारी (कु)नीति बनाए । राजनीतिमा लाग्दिन भन्न पाइन्छ, सकिन्छ तर इमान र क्षमता भए पनि यस्ताले चुलोचौकोबाहेक देशहितमा राजनीतिक जिम्मेवारी पाउन असम्भव प्रायः छ ।

हालै कुनै एक क्याम्पसमा प्राध्यापनको अवसर पाएका भाइ भन्दै थिए, ‘मलाई कुनै राजनीतिक दलसँग लगाव थिएन, तर कुनै सिद्धान्तप्रति आस्थावान् मानेर नै मैले अवसर पाएँ । अहिले बुझ्दै छु, कुनै दलसँग चिनिएको नाता नबनाए सुरक्षा पाउनै मुस्किल पर्ने रहेछ, क्षमताले मात्रै काम गर्ने रहेनछ ।’

त्यसो त कुनै दलसँगको पहिचानले सुरक्षा पाइन्छ, तर त्यही पहिचानविपरीतको दल शक्तिमा रहे असुरक्षित पनि बनाइन्छ, दुःखसमेत दिइन्छ । त्यहाँ क्षमता, इमान र व्यावसायिकताको मर्यादा राखिँदैन । नेपाली राजनीतिमा अनुदार संस्कारको अर्को पाटो हो यो – अति दलीयकरण ।

राजनीतिमा सबै वर्ग, व्यवसाय र पेसाका जिज्ञासु र विज्ञको प्रवेश नराम्रो पनि होइन । बरु स्वागतयोग्य हो । राजनीतिमा स्वःस्फूर्त प्रवेशको आकर्षण दलहरूले बनाउने हो, राजनीतिलाई स्वच्छ, स्वस्थ बनाएर । अवसरको प्रलोभनमा दल प्रवेशलाई बाध्यात्मक बनाउने विधि स्वीकार्य नहुनुपर्ने बरु तिरस्कृत हुनुपर्ने । बाध्यकारी राजनीति स्वस्थ, स्वच्छ बन्न सक्दैन । यो विधिले दल, नेता र राजनीतिकर्मीप्रति विश्वास, सम्मान र आकर्षण पैदा हुन पनि सक्दैन ।

सामान्य ज्ञानमा निजी अनुभवले राजनीतिको सतही वा गहिरो विश्लेषण गर्दै पत्रकारितामा प्रशिक्षित भइयो । जति भइयो व्यावहारिक कम, बढी सैद्धान्तिक रह्यो भन्दा फरक पर्दैन । यसपटकचाहिँ व्यावहारिक रूपमै राजनीति कर्मलाई स्वआस्थाको सेरोफेरोमा साक्षात्कार हुने अवसर जुरेको छ । यही अवसरले जुरायो राजनीतिमा अवसर खोज्नेहरूसँग जम्काभेट ।

थोरै नै होउन् तर त्यागी, तपस्वी जसका कारण अझै पनि राजनीतिमा धुकधुकी छ त्यस्तासँग पनि यो अवसरले नजिकैबाट भेटायो । यो मौका प्रयोग गर्दा जसले इमानले राजनीतिमा जीवन लगाए त्यस्ता आदर्शसँग पनि मिलायो । यिनै आस्थाका प्रतीकलाई फाल्नुपर्ने, व्यक्त्याउनुपर्ने, बाहिर घच्टेनुपर्ने मनी, मसलको धाकधम्कीको दाबा पनि सुनायो, देखायो, चिनायो, दम्भ बुझायो ।

आफ्नो बखान्ने, अरूको अमूल्य योगप्रति उल्टी छाद्नेहरू पनि सुनिए, सुनिनैपर्ने भए । हिजो बढी सुनेर, देखेर बुझायो । योपटक भान्छामा भोगेरसमेत बुझायो । यही अवसरले छर्लंग जुरायो राजनीतिमा छलबलको प्रभुत्वप्रति चिन्ता, चिन्तनसँग ।

चिन्ता तिनैले पनि गरेको सुनिँदै छ जसले दलको संगठन, संरचनामा अनपेक्षित, अस्वाभाविक, अमर्यादित र भ्रष्ट चरित्र भित्र्याउन नेतृत्व गरे वा सहभागी रहे । राजनीतिलाई नै भ्रष्ट ठेक्कापटा र क्रयविक्रयको व्यवसाय बनाए । त्यसले आफैँलाई खान थालेपछि तिनमा पनि चिन्ता मुखरित हुन थालेको छ । चिन्तन गर्नेचाहिँ यीभन्दा फरक राजनीतिलाई स्वच्छ, स्वस्थ र मर्यादित देख्न चाहनेहरू हुन् ।

राजनीतिमा पैसाको बल प्रभावी भएको, सैद्धान्तिक निष्ठा र प्रशिक्षण शून्य प्रायः भएको चिन्ता व्याप्त छ । पदको व्यापारको कथा सुनिन्छ । पद वा त्यसको टिकट किनबेच हुने, खरिदबिक्री गर्न सक्नेहरू नै राजनीतिमा प्रभावशाली हुँदैरहेको चिन्ता निकै सुनियो, नजिकैको भोगाइले पनि देखिएको हो, देखायो पनि ।

राजनीतिमा, दलहरूमा ठेक्कापट्टा फस्टाएको र दलाली मौलाएको चिन्ता बढेको छ । पदले पैसा प्राप्तिको भ्रष्ट द्वार खोलेको छ । मर्यादाहीन हुँदैगर्दा  राजनीतिलाई मर्यादाहीन अपसंस्कारले गाँजेको छ । महामना बीपी भन्नुहुन्छ, ‘प्रजातन्त्र प्राप्तिपछि राजनीतिमा हावी हुने भुइँफुट्टाहरूसँग निष्ठावान् राजनीतिकर्मीले पुनः संघर्ष गर्नुपर्छ ।’ शब्द उहाँका छन् भनाइको अर्थ यही हो ।

बीपीले उहिल्यै देखेको चित्र यति बेला नेपाली राजनीतिको यथार्थ भएको छ । यो अवस्था, चिन्ता र चिन्तनको उत्पादक कार्यकारक को हो ? सोझो र छोटो उत्तर छ– दल र तिनका नेता, जसले राजनीतिक अवसरलाई खरिदबिक्रीको व्यापार, व्यवसाय बनाए वा यस प्रवृत्तिको साक्षी बसे । कोही चोखा प्रायः होलान्, भए केही होलान् । यस्तो व्यापारमा नलाग्ने ती कतै नगण्य नहोउन् ।

राजनीतिको सर्वांगमा बल व्याप्त भएको छ । धन बल, छल बल र भ्रष्ट बल । यस्तै बल व्याप्त रहँदा गठजोडले सांसदको झन्डै दुईतिहाइमा बनेको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा)को सरकार पतन भयो । कम्युनिस्टका नेता तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली नेतृत्वको दम्भी, स्वेच्छाचारी, तानाशाही प्रवृत्तिवाहक र अन्त्यमा अवैध बलमा पदासीन त्यो सरकार ढल्नु थियो, ढल्यो ।

विकल्पमा बन्यो पाँच दलको गठजोड सरकार । यसका पनि आन्तरिक कठिनाइ छन् । अवसरका मित्रहरूबीच भित्रभित्रै कथा, व्यथा छन् । तर, यो सरकार प्रजातन्त्र र संविधानको रक्षा गर्ने नारा उद्घोष गरेर बने, बनाइएको हो । सरकारी बल प्रयोगका केही नमिठा उदाहरण भने यसपटक पनि बनिसकेका छन् । बलको अनपेक्षित प्रयोग नहुनुपर्ने अपेक्षा हो ।

अरू किन ? हालै नेपालगन्जबाट बीस दिन पैदलयात्रा गरेर न्याय खोज्न आएको महिलाको समूहप्रति सरकारले देखाएको अनुदार, असहिष्णु प्रदर्शन नै पर्याप्त उदाहरण हो । लामो यात्राले तिनका गोडा घायल देखिए, गोडा सुन्निएका चित्र सञ्चारमाध्यममा पर्दामा कुदिए ।

ठूलाबडाले ‘हामी यहाँ छौँ’ भन्दै सगर्व पलेँटी–धर्ना निर्वाध बसेको ठाउँ माइतीघर मण्डलाबाट न्याय माग्ने ती थकित, गलित महिलालाई प्रहरीले निर्मम प्रक्रियो रे । अनपेक्षित बल प्रयोग सुन्दै मानवीय मन घायल हुने । न्याय पनि माग्नु पर्ने हो र ? पाउनुपर्ने होइन र ?

प्रजातान्त्रिक मन भएर होला, ती न्याय खोज्ने महिलालाई सरकारले पक्रिएको होइन होला, नियन्त्रणमा लिएर कतै उपचारको लागि लाने होला भन्ठाने सुरुमा । सरकारमा पदासीनले जस्तै ‘लक्जरिएस, फाइभस्टार’ होटेल नभए पनि धर्मशालामै सही उपचारसहित पुर्‍याइएला र सरकार भनिने संस्थाले तिनको न्यायको आवाज सुन्ला भन्ने लाग्यो । तर, केही बेरमै प्रष्ट भयो यो त फगत सदिच्छा रहेछ । हाय ! मेरो मुलुकको प्रजातन्त्र, ती महिलाजस्तै घायल । बोध भयो, स्वयं प्रजातन्त्र यो मुलुकमा न्याय खोज्दै छ ।

बीस दिन कठोर यात्रा, तिनीहरूको रहर कि बाध्यता ? बाँके, नेपालगन्जकै प्रहरी प्रशासनले चित्तबुझ्दो गरी अनुसन्धान र न्यायको अनुभूति दिन्थ्यो भने के ती यहाँसम्म पैदल धाउँथे ? तिनको दोष के थियो र ? बाँकेकी नन्कुन्नी धोबी आफ्नै घरमा मृत भेटिएकी र परस्पुरकी निर्मला कुर्मी हराएको घटनाको अनुसन्धानमा स्थानीय प्रहरी प्रशासनले गम्भीर वा जिम्मेवार अनुसन्धान नगरेको गुनासो उनीहरूको थियो ।

आधुनिक यातायात प्राप्त हुने सुविधा प्रयोग नगरी न्याय पाइने अपेक्षाले पैदलै राजधानी आउने ती महिलाले माग गरेको अनुसन्धान र न्यायको पुकारप्रति जनताको सरकार संवेदनशील हुनुपर्ने । सरकार लज्जित र क्षमाशील मुद्रामा देखिनुपर्नेमा उल्टै सत्ताको बल प्रयोग गर्ने ? गिरफ्तार गर्ने ? सरकारमा आसीनहरूले के ठानेका छन् कुन्नि, तर प्रजातन्त्र नै लज्जित भएको यो घटना सुन्ने, जान्ने जनता दुःखी छन् ।

राज्यको अंगप्रत्यंगमा अनपेक्षित, अवैध, असीमित र अमर्यादित बल प्रयोगको निरन्तरता जब्बर छ । राजनीति र दलका संगठन, संरचना र संस्कारमा यस्तै दुष्चरित्रको बोलबाल प्रभावी हुँदै छ, तिनैको निर्णय प्रभावकारी । सिद्धान्तको मिठो धून छैन, चरित्र कुरूप भएको, बनाइएको छ । कुरूप, कर्कश चरित्रले भट्ट्याउने सिद्धान्तको राग धून होइन, अन्नमा लागेको घुनजस्तै हो । अमर्यादित बलको शासनले समाजको गन्तव्य कस्तो होला ?