लैनसिंह वाङ्देल

“नेपाल कलाको देश भैकन पनि नेपालमा कलाप्रति त्यतिको अभिरुचि र प्रेम जागेको छैन । फलस्वरुप कलाको अवहेलना भइराखेको छ– यो एउटा दुःखको कुरो हो । तर मलाई लाग्छ आजका नवयुवक र युवतीहरु यसप्रति बढी जागरुक भइराखेका छन् । आज कला र कलाकारहरुले प्रोत्साहन पाएनन् भने तिनीहरु भोलि त्यसै मरेर जान्छन् । निर्माणतर्फ लम्केको देशमा संस्कृति र कलाको विकास भएन भने देशको विकास कार्य सन्तुलन हुँदैन । अहो ! मैले लामो कुरा भने क्यार ।” भन्दै श्री वाङ्देलले आफ्नो कुरा टक्क रोक्नुभयो । 

लैनसिंह वाङ्देलको ‘मुलुक बाहिर’ नै मेरो उहाँसँगको मानसिक परिचयको प्रथम स्रोत थियो । धेरै वर्षअगाडिको कुरो हो– ‘मुलुक बाहिर’ र उहाँको सम्पादनमा निस्कने मासिक ‘प्रभात’ पढ्दा वाङ्देलज्यूलाई आफैंले भेट्न पाए कस्तो रमाइलो हुने थियो होला भनी उहाँबारे अनेक किसिमको कल्पना गर्दथेँ । र, पछि मेरो त्यो कल्पना साकार हुने खुसीको दिन पनि आयो । त्यो दिन आजै थियो । 

थ्याप्चो अनुहार, ठीकैको नाक, अनि आँखा पनि त्यही खालको, गहुँगोरो अनुहार, पुड्के खालको नेपाली स्तरको उचाइ गालाका घाउको दाग आदि चिह्नाङ्कित मङ्गोली टाइपको पुरुषको सामुन्ने मैले आफूलाई पाएँ ।

औपचारिक परिचयपछि मैले जिज्ञासा प्रकट गर्दै भनेँ– “म यहाँको बारेमा केही जान्न भनेर आएको । कसरी तपाईं साहित्य र कला क्षेत्रतर्फ लम्कनुभयो ? कुन धारणाको आधारमा लेख्नुहुन्छ ? इत्यादि कुराहरु म थाहा पाउन सक्छु ?”

“ओ, किन नसक्नु ?” उही दार्जलिङे नरम मिजास थियो– “हेर्नुस, केटाकेटीदेखि नै म साहित्यतर्फ झुकेको हुनाले आफ्नो भविष्य पनि साहित्य र कलातर्फ मोडेँ । आफैं पनि मध्यम वर्गको भएकोले साहित्य र कलामा पनि त्यही माध्यम नै प्रयोग गर्दछु । मलाई लाग्छ, यदि मैले माथिल्लो श्रेणीको चित्रण गर्न थालेँ भने त्यो मेरो अनाधिकार चेष्टा मात्र हुनेछ र हुन सक्छ असफल पनि हुनेछु ।”

माघको चिसो महिना, त्यसमाथि कुपण्डोलको खुला ठाउँ वाग्मतीको स्याँठ, बिहानीको तुषारो–यी सबैले हाम्रो जिउ कमाउन सहयोग दिइरहेका थिए । यस्तैमा मेरो मुखबाट ‘धन्यवाद’ शब्द निस्क्यो । मेरो अगाडि तातो बाफ आइरहेको चियाको कप थियो– श्रीमती वाङ्देलको सौजन्यताको प्रतीक ।
“यहाँको विवाह ?” बीचैमा रोकिनुपर्यो– वाङ्देलज्यूले मेरो प्रश्नको मतलब बुझिसक्नुभएछ । 

भन्न थाल्नुभयो– “ओ ! विवाह । हाम्रो विवाहको घटना रमाइलो छ । सन् १९४९ मा दार्जलिङबाट प्रकाशित हुने ‘खोजी’ नामक पत्रिकामा मेरो र मनकुमारीको कविता सँगसँगै छापियो । यो आकस्मिकतापूर्वको छपाइद्वारा ‘खोजी’ –ले हामी दुवैको पारस्परिक खोज गरिदियो भनौं न । प्रकाशित कविताको आधारमा पत्रव्यवहार सुरु भयो र पछि सन् १९५३ मा प्यारिसमा हाम्रो विवाह भएर पत्रव्यवहारको सुखद अन्त्य भयो । “गुडबाई डार्लिङ ।” श्रीमती वाङ्देल सायद अस्पतालतिर लाग्नुभयो । मौकाको फाइदा उठाउँदै म आफ्नो शङ्का समाधान गर्नतिर लागेँ– “अहिले पनि यहाँको पारिवारिक जीवन सुखी छ त ? कलाकारसँग धेरैजसो पत्नीको जीवन दुःखलाग्दो हुन्छ भन्छन् नि ?” प्रेम विवाहपछिको पारिवारिक जीवन दुःखपूर्ण हुन्छ भन्छन् भन्ने कुरो भने मैले व्यक्त गरिनँ । अशिष्ट साबित हुँला भन्ने डरले यसलाई मनैमा राखेँ ।

मेरो यो प्रश्न सुनेर वाङ्देलजी अचानक भावनामा बग्न थाल्नुभयो । भावुक भई उहाँले व्यक्त गर्नुभएको प्रत्येक शब्दमा प्रेमको आगो सल्केको भान हुन्थ्यो– “ओ ! नो, सी इज भेरी इन्स्पायरिङ एन्ड ह्याज डन ए ग्रेट स्याक्रिफाइस फर मी । हाम्रो दाम्पत्य जीवन असाध्यै सुखी छ ।”

कोठामा सुकुल ओछ्याइएको थियो । त्यसमाथि पुरानो रुमालले ढाकिएको पुरानो टेबुल–दुईतिरको पुरानो मेचमा हामी आमनेसामने । ठाडै सोध्न शिष्टाचारले अनुमति नदिने भएकाले अलि हिचकिचाइकनै भए पनि सोधेँ– “यहाँको आर्थिक स्थिति त राम्रै छ क्यार ?”

मेरो यो सोधाइप्रति अलिकति पनि सङ्कोच नमानी उहाँले जवाफ दिनुभयो– “म जस्तो चाहन्छु, हाललाई मेरो आर्थिक अवस्था त्यस्तै छ । मैले आफ्नो जीवनमा केही बुझ्न सकेदेखि नै सङ्घर्ष परेको थियो र यो ‘थियो’ मात्र नभई ‘छ’ पनि भएको छ । प्यारिस र लन्डनमा पनि आफनो अस्तित्व बचाउन सङ्घर्ष नै गरिरहनुपर्‍यो । एकातिर म आफ्नो चित्र बेचेर केही समस्या सुल्झाउँदै थिएँ भने अर्कोतिर मनकुमारी नर्स भएकीले अस्पतालमा काम गरेर बाँकी समस्या सुल्झाउन सहयोग गर्थिन् । पहिलोपल्ट आफ्नो स्वप्नभूमि नेपाल आएर पनि हामीले सङ्घर्षमै जीवन बिताउन परिरहेछ । मलाई यस्तो सङ्घर्षमै सन्तोष छ किनभने म सङ्घर्ष नै जीवन हो भन्ने पक्षमा छु । यो कुरा मलाई भ्यानगोगले सिकाएका हुन् भने पनि हुन्छ ।”

“अँ, साँच्चि, तपाईंले आफ्नो अध्ययन युरोपमा नै पूरा गर्नुभएको हो कि ? मध्यमवर्ग जस्तो सङ्घर्षरत् जीवनमा हुर्केको तपाईं कसरी युरोपमा अध्ययन गर्न पाउनुभयो ?” म प्रश्नमाथि प्रश्न थप्दै थिएँ । 

करिब १५–१६ दिन मात्रको एउटा चकचके छाउरोलाई टोकरीमा पल्टाएपछि ढोकामा उभिएका एक नवागन्तुकलाई एकछिन कुर्नको लागि अनुरोध गरी श्री वाङ्देल आफ्नो पहिलेकै ठाउँमा फेरि आरामपूर्वक बस्नुभयो । हामी बसेको कोठालाई दुई टुक्रा पारी खडा भएको कठबारको उतापट्टिबाट बलिरहेको स्टोभको आवाज आइरहेको थियो– सायद त्यो भान्साघर थियो । भात पाक्दै होला । 

कुराको सिलसिला कायम गर्दै श्री वाङ्देल भन्न थाल्नुभयो–“युरोप ! हो  मैले आफ्नो कला अध्ययनको अन्तिम चरण यूरोपको विभिन्न भागमा पूरा गरेँ । युरोप जानुभन्दा अघि म कलकत्तास्थित एक ब्रिटिस विज्ञापन फर्ममा काम गर्थें । वर्तमान विश्वविख्यात फिल्म निर्देशक सत्यजीत राय पनि त्यहीँ काम गर्नुहुन्थ्यो । हामी दुवै पाँच वर्षसम्म सँगसँगै काम गर्‍यौं । उहाँको प्रेरणाद्वारा कलाको विस्तृत अध्ययन गर्न म प्यारिसतिर लागेँ । कसरी त्यहाँ पुगेँ भन्ने कुरो ज्यादै लामो छ । त्यहाँ पुग्न अनेक बाधा र समस्याको सामना गर्नुपर्‍यो । तर सङ्घर्ष मेरा लागि नौलो कुरो नभएकाले सबै बाधाहरु हटाई आफ्नो चिरस्वप्न पूरा गरी छोडेँ ।’’ 

“त्यहाँ आफ्ना दुई आदर्श व्यक्ति पिकासो र ब्राकलाई भेटेर आफ्नो चित्र पनि देखाएँ । उहाँहरुबाट प्रोत्साहन पाउनका साथै जीवनोपयोगी शिक्षा पनि पाएँ । मेरो अर्का आदर्श पुरुष न्युट ह्यामसन पनि हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई पनि भेट्ने ठूलो इच्छा सँगालेको थिए मनमा । तर म जहाजमा छँदैमा उहाँको मृत्यु हुनाको कारण यो इच्छा पूरा हुन सकेन ।”

“पिकासो र ब्राकलाई तपाईंको चित्र कस्तो लागेछ ?” म एकोहोरो प्रश्न गर्दै थिएँ । 
“राम्रै लागेछ । खास गरेर त ब्राक मेरो रङ्गको प्रयोग गर्ने तरिकाबाट ज्यादै प्रभावित हुनुभएको थियो,” बिना बडप्पनको सीधा उत्तर पाएँ । 

घाम तेजिलो हुँदै आइरहेको थियो । अब त बाहिर सडकमा मोटरको आवाज पनि निकै सुनिन थालिसकेका थिए । 

“अब तपाईंको के गर्ने विचार छ ?” उहाँको भविष्यबारे केही जान्न म निकै उत्सुक थिएँ । 

“साहित्यिक बन्धुहरुको भनाइअनुसार अब मैले ‘मुलुकभित्र’ लेख्नुपरेको छ । मुलुकको भ्रमण गरेपछि लेख्ने विचारमा पनि छु । अहिले भ्रमणको बारेमा म एक किताब लेख्दैछु । आफूलाई मन परेको कुनै जीवित या मृत नायकको जीवनी लेख्ने विचार पनि गरेको छु । अनि कला र कलाकारको बारेमा एक बृहत् पुस्तक पनि लेख्ने विचारमा छु । यदि यसो गर्न सकेँ भने आफूले कला र साहित्य क्षेत्रमा केही योगदान दिन सकेँ भनी ठान्नेछु । अनि मेरो अर्को यौटा सपना छ– नेपालमा चित्रकलाको न्यासनल ग्यालरी खोल्ने । हामीले कला र साहित्यको विकास गर्नुछ र त्यसको निमित्त अहिले राम्रो समय छ । कोसिस गरे यस युगलाई ‘सुनौलो युग’ बनाउन सक्छौं । किनभने हाम्रा राष्ट्रनायक नै कला र साहित्यका प्रेमी होइबक्सन्छ साथै संरक्षक पनि ।” यति जवाफ नै मेरो लागि प्रशस्त थियो ।

“वाङ्देलज्यू, तपाईंको मन परेका साहित्यकार, नेपाली साहित्यको गति अनि साहित्य केको निमित्त आदिआदि बारेमा पनि तपाईंको विचार सुनिहालौं न ?” समय धेरै भइसकेकाले मैले एकैपटक खिचडी जस्तो प्रश्न सोधेँ । 

“विदेशीमा तुर्गनेभ, न्युट ह्यामसन, सिग्रिङ अनसेत, आन्द्रे मुखा र शरत्चन्द्र र स्वदेशीमा स्वर्गीय देवकोटाजीको ‘मुना मदन’ले ज्यादै प्रभावित भएको छु । साहित्यमा कला र सामाजको द्विपक्षीय चित्रण गरिनुका साथै देशको प्रतिनिधित्व गरिएको हुनुपर्दछ । अहिले हामी कुनै वाद विशेषमा लाग्ने समय छैन ।” यो उहाँको समन्वयवादी उत्तर थियो । उहाँ भन्दै हुनुहुन्थ्यो–“नेपाली साहित्यको पद्य पक्ष त ठीकै छ, तर गद्य पक्ष भने ज्यादै कमजोर छ । राष्ट्रलाई नै जागृत गराउन सक्ने खालको लेखकको ज्यादै खाँचो छ । हामीले त्यस्तै नवयुवक लेखकलाई पर्खिरहेर बस्नुपरेको छ । सायद चाँडै नै यस अभावको पनि पूर्ति होला कि ?”
“कलालाई भन्दा पैसालाई तपाईं बढ्ता महत्व दिनुहुन्छ भनेर बाहिर गाइँगुइँ सुनिन्छ । के तपाईं यसमा सहमत हुनुहुन्छ ?” मेरो आखिरी र अलि अप्रिय सवाल थियो यो ।

घुँईई–घच्च– बाहिर सडकमा झण्डैले दुई मोटर जुधेका ! यता कोठामा छाउरो फेरि काइँकुइँ गर्न थाल्यो–अनि ढोकामा मेरो रिक्सावाला अबेर भयो भनेर कराउन लाग्यो । 

दुवैको उजुरलाई चित्त बुझाउन या सामसुम पार्न खोजेझैं श्री वाङ्देलले गम्भीर हाँसोको अनौठो मिश्रणमा भन्न थाल्नुभयो– “हेर्नुस्, मेरो कला सित्तै चाहनेको निमित्त म आफ्नो तर्फबाट तल ओर्लन सक्तिनँ । राष्ट्रसेवा नै मेरो प्रमुख लक्ष्य भएकोले म पैसालाई बढी महत्व दिन्नँ । तर यसको यो मतलब होइन सबैलाई म मेरो आफ्नो कलाकृति सित्तैमा बाँड्दै जाऊँ । पैसा नै मेरो निम्ति सर्वोपरि भएको भए म नेपाल आउने थिइनँ नि ! यी सबै खुट्टा तान्ने प्रवृत्तिवालाको हल्ला मत्र हो । घडी हेरेँ, पौने ११ भैसकेछ । साँढे आठ बजे आएको अहो ! यत्तिका बेर ! “अमूल्य समय दिनुभएकोमा धन्यवाद” भन्दै मुलुकबाहिरबाट भित्र पसेका साहित्यकार र कलाकारलाई नमस्ते गर्दै ढोका बाहिर निस्केँ । 

(उत्तम कुवँरको ‘स्रष्टा र साहित्य’ पुस्तकबाट)