काठमाडौं । आधी अनुहारले रमाइलो, कल्कलाउँदो बैंसको संकेत गरिरहेको छ भने आधी अनुहारले बैंसका रहरहरू सबै थाती राखेर निराश बुढेसकाललाई संकेत गरिरहेको छ ।
उनी कहिले वर्तमानको एक्लोपनमा हराउँछिन् भने कहिले विगतका जवानीमा डुबुल्की मार्छिन् ।

पुरु लम्सालको लेखन र निर्देशनमा बनेको नाटक ‘देउकाशी’ को यो पोस्टरले नाटककी मुख्य पात्र ‘कासी’ लाई प्रतिनिधित्व गरिरहेको छ ।

नाटकले एक अधबैंसे महिलाको एक्लोपनको मनोदशा र समयमात्रै नभई थुप्रै सपना रहर बोकेको उत्साहपूर्ण जवानीको समय पनि प्रस्तुत गर्न खोजेको छ है भन्ने कुरा पोस्टरबाट पनि हामी अनुमान लगाउन सक्छौं ।

लम्सालले पोस्टरका लागि थुपै आकृतिहरूको परिकल्पना गरे । तर, अन्तत: उनी यो अनुहारमा आएर अडिए जुन उनको हिसाबमा कथालाई पोस्टरले औचित्य पक्कै प्रदान गर्नेछ ।
००० 
लम्साल केही दितयता आफ्नै लेखन रहेको नाटक ‘देउकाशी’ को निर्देशनमा व्यस्त छन् ।

नाटककै लागि अध्ययनको शिलशिलामा घाँटुको यात्रामा गएका उनको सो यात्राको दौरान बीचबाटोमै जम्काभेट भएका एक पात्रबाट जन्मेको हो ‘देउकाशी’ ।

एक अधबैंसे आईमाईलाई आमा भनेर सम्बोधन गरेपछिको उसको आक्रोशबाट जन्मिएको ‘देउकाशी’ मा उनीसँग ठोक्किएका अरू ३ पात्रहरू पनि छन् ।
६० वर्ष भइसकेकी उक्त आइमाईको मनोभावनलाई नाटक ‘देउकाशी’ ले चित्रण गर्न खोजेको छ ।

हामी उमेर हुँदा आफ्नो खुट्टामा आफैं उभिन सक्दा परनिर्रभर हुन नपर्दा बिहेको आवश्यकता महसुस गर्दैनौं ।

तर, जब दिउँसोसम्म झलमल्ल लागिरहेको पारिलो घाँम डाँडाले बिस्तारै छोप्‍न खोज्छ तब त्यो घाम पनि मधुरो हुन थाल्छ ।

ठिक यसै गरी उमेर छिप्पिँदै गएसँगै शरीर शिथिल हुन थाल्छ । मनको कुरा गर्नलाई सँगै कोही हुँदैन । तब विवाहको रहर हुन्छ तब विवाहको महत्त्वको भान हुन्छ । तर समयले नेटो काटिसकेको हुन्छ । 

यस्तै एक्लोपन र पछुतोमा बाँचिरहेकी छन् ६० वर्षीय काशी गुरुङ ।

काशीको जीवनभरि एक्लै बस्‍ने निर्णयका कारण नाटकले संस्कारको विरोधाभासलाई निकै रोमाञ्चक शैलीमा उठाउन खोजेको छ ।

गुरुङ जातिमा फुपूचेला र मामाचेलीमा विवाह गर्न मिल्ने चलन छ । कासीले पनि आफ्नै फुपूको छोरासँग विवाह गर्ने सपना बुनेकी थिइन् ।

बाहुनसँग फुपू गइन् । गुरुङ जातिमा पो मामा र फुपू चेला विवाह गर्न मिल्छ । तर, बाहुन जातिमा यो परम्परा छैन ।

आफ्नो मनखाने सोल्टीसँग विवाह गर्न नपाएपछि कासीले अन्ततः आजीवन विवाह नगर्ने निधोमा पुगिन् ।

अहिले काशीलाई विवाहित महिलाको अनुभव कस्तो हुन्छ भन्ने महसुस गर्ने इच्छा हुन्छ, आफ्नो अपुरो इच्छा भर्खरै विवाह गरेर गएकी २०, २१ वर्षीय भदैनीमार्फत् पूरा गर्न खोज्छिन् । 

सांस्कृतिक विचलन
२१ औँ शताब्दीले प्रविधि, रहनसहन, चालचलमा मात्रै नभई सांस्कृतिक कुरामा पनि समयसँगै परिवर्तन खोजिरहेको छ ।

अहिले हामी अन्तर्जातीय विवाहलाई प्रोत्साहन गर्छौं । तर, त्यसले निम्त्याउने सांस्कृतिक विचलनलाई बेवास्ता गरिरहेका छौँ भन्ने कुरा नाटकले जीवन्तरूपमा चित्रण गर्न खोजेको लम्साल बताउँछन् ।

त्यो साँस्कृतिक विचलनको एकाध उदाहरण भनेको ‘काशी’ नै हुन् । जो आजीवन विवाह नगरी बस्‍ने निर्णयमा पुगिन् । आफ्नो इच्छा पूरा नभएको जोसमा काशी आपराधिक सोचमा पनि मुछिने प्रबल सम्भावना नभएको होइन ।

अर्को भनेको अन्तर्जातिय विवाहमार्फत् गएकी महिलाले न त आफ्नो पहिलेको संस्कृति पूर्णरूपमा छोड्न सक्छिन् न त विवाह गरेर गएपछि कै नयाँ संस्कृति पूर्णरूपमा आत्मसात गर्न सक्छिन् । 

श्रीमान् पक्षको परिवारले पनि उसलाई पूर्णरूपमा भने कहिले स्वीकार्न सक्दैन । जसले गर्दा ती महिला यी दुईको कसमकसमा सधैँ जेलिरहन्छिन् ।

काशी
नाटककी मुख्य पात्र हुन ‘काशी’ जो आफ्नो मनपरेको सोल्टीसँग विवाह नभएर आजीवन एक्लै बस्‍ने निधो गरिन् । 

उनी अन्तर्जातीय विवाहले ल्याएको विचलनको सिकार बनेकी छन् भन्दा फरक नपर्ला । किनभने गुरुङ समुदायमा जन्मिएकी उनकी फुपू बाहुनसँग विवाह गरेर गएकै कारण हो कासीले बैंस छँदा यति ठूलो निर्णय लिइन् ।

तर, उमेर ढल्किदै गएसँगै एक्लोपनले उनलाई यसरी जकडेको छ कि उनी अतीत सम्झन विवश भएकी छन् ।

‘काशी’ एक बोल्ड क्यारेक्टर हुन् नाटकको । जुन भूमिका निभाउँदै छिन् टिपिकल बाहुन परिवारमा जन्मिएकी सरस्वती अधिकारी ।

गुरुङ परिवारकी हक्की, आँटिली छोरी काशीको कति कुरा आफूसँग मिल्ने भएरै उनी यो भूमिकाका लागि राजी भइन् । सँगै ‘काशी’ को भूमिकाको गहिराइले पनि उनलाई नाटकमा तानेको हो ।

तर, योबाहेक उनले चुनौती पनि मोलेकी छन् । आफ्नो उमेरभन्दा डबल उमेर, नाक चुच्चो ठूलो बाहुन जस्तो अनुहारले गुरुङ महिलालाई प्रतिनिधित्व गर्नुपर्ने अनि फरक लवज उनका लागि अर्को चुनौतीका रूपमा खडा भएको छ । तर, उनी अभिनय नै आफ्नो पेसा भएकै कारण यो चुनौतीसँग पनि लडेर आफूमा टिपिकल ‘काशी’ ल्याउन प्रयासरत छन् ।
उनका अनुसार उनले नाटकबाट पाएको भनेकै जात हो जुन वास्तविक जिन्दगीमा उनले जिउने सम्भव नै छैन ।

मुस्लिम महिलाबाट सुरु भएको उनको नाटकको यात्रा अहिले गुरुङ महिलासम्म पुगेको छ । “कलाकारले फरक जीवन बाँच्‍न पाउँछन् भन्छन् म पनि हरेक नाटकमा फरक–फरक जीवन बाँचिरहेकी छु” उनले भनिन् ।

सन्तवीर 
६५ वर्ष भारतीय सैनिकबाट अवकाश प्राप्त अधबैंसे पुरुष हुन् उनी । मामाको छोरा भएकै कारण काशीसँग विवाह गर्ने हक सन्तवीरलाई पनि थियो । परिवारको अनुमतिमा उसले आफ्नै सोल्टिनीलाई तान्न गएका पनि थिए । तर, आँटिली स्वभावकी काशीले खुकुरी लिएर लखेटिन् । किनभने काशीको मन फुपूको छोरामा गइसकेको थियो ।

सन्तवीर भूमिकालाई न्याय दिन कहिले युट्युब त कहिले ऐना हेरेर दिनरात तयारी गरिरहेका छन् सुसिलसिंह ठकुरी । उनको अनुहारले साथ दिए पनि उनको परिवेश, लवज र अनुभव अनि उमेरको हिसाबले भने चुनौती नै छ ।

एक कलाकारको हिसाबले उनका लागि यो चुनौती र अवसर दुवै मान्छन् । नाटक हेरेपछि दर्शकले तपाईं कताको गुरुङ भनेर सोध्नु नै उनको यो भूमिकाको उपलब्धी हुने उनी बताउँछन् ।
सन्तवीर आफ्नो बुवाको विरासत थाम्नुपर्छ भनेर १८, १९ को उमेरमै विदेशी भूमिमा गए । तर, अहिले भने उनी आफ्नै भूमिमा मर्न चाहन्छन् ।

सन्तवीरको छोरा पनि उनको विरासत थाम्न लाहुर गए । तर, उनी आफू जस्तो छोरा उमेर छँदा आफ्नै देशमै बसेर पसिना बगाउन भन्ने इच्छा गरिरहेका छन् । 

अझै पनि हाम्रो समाजमा मास्टरको छोरो मास्टर नै हुनुपर्छ भन्ने सोचमा छन् । तर, त्यसले के असर गर्छ भन्ने कुरालाई ध्यान दिइँदैन । सन्तवीरसँग पेन्सन छ, गरिखाने जग्गाजमिन पनि छ तर सन्तान छैनन् ।

जमुना
२५ वर्षीय जमुनाले अहिलेका पुस्ताहरूलाई प्रतिनिधित्व गरिरहेकी छन् । जो भविष्यभन्दा वर्तमान र परिवारभन्दा आफ्नो व्यक्तिगत खुसीमा रमाउँछिन् । उनी आफ्नो आमाबुबाको विनाअनुमति भागेर गएकी हुन्छिन् । 

जसलाई भाषा, कला, संस्कृति केहीको पनि मतलब छैन । आफूमात्रै भए पुग्छ । आफू कसरी खुसी हुने भन्ने कुरामा मात्रै ध्यान हुन्छ ।जमुनालाई प्रतिनिधित्व गर्दै रोसनी स्याङ्गबो तयारीमा जुटिरहेकी छन् ।

प्रदीप
गुरुङ समुदायको सांस्कृतिक कुराहरूको अध्ययन, अनुसन्धानका लागि त्यो गाउँ गएका थिए । तर, गन्तव्यमा नपुग्दै रात परेपछि उनको भेट काशीसँग भयो । जो बिनाकारण उसलाई बाहुन, बाहुन भन्दै गाली अनि आक्रोश पोखिरेहकी छन् । तर, प्रदीपले त्यो गालीमा रिस नभई उत्सुक्ता देखायो । ऊ किन पहिलोचोटि भेटेको व्यक्तिप्रति एक वृद्ध आमाले यसरी आक्रोश पोखिरहेकी छन् ऊ अनविज्ञ छ । यही अनविज्ञतालाई उसले काशीकै मुखबाट सुन्न खोजिरहेको छ ।

निर्देशक तथा लेखक पुरु लम्साल आफ्नो अर्को एउटा नेपाली संस्कृति झल्कने नाटक ‘देउकाशी’ मञ्चनका लागि बंगलादेश जाँदै छन् । २६ देखि ३१ डिसेम्बरसम्म चल्ने ‘शब्दबोली थिएटर फेस्टिबल २०१९’ मा नेपालबाट उनको नाटक ‘देउकाशी’ छानिएको हो ।