पुरानो नेपाल, नयाँ नेपाल भएको करिब डेढ दशक पुग्नै लागेको छ । नयाँ नेपालसँगै धेरै संस्थाहरुका नाम पनि नयाँ नै बनाइएको छ । त्यसो गर्न थालेका पनि दशक नाघिसक्यो । ‘शाही नेपाल वायु सेवा निगम’ले नयाँ नाम पाएको पनि वर्षौं भयो । तर समयमा नउड्ने पुरानो र स्थापित पहिचान भने कायमै रहेछ । मङ्सिर पहिलो साता मुम्बईका लागि उड्दै गर्दा विमानस्थलमै २ घण्टा पर्खनुपरेको थियो । मुम्बईमा रहेका नेपाली समुदायसँग अन्तक्र्रिया गर्ने, महाराष्ट्रका धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थलको घुमघाम गर्ने उद्देश्यका साथ नोभेम्बर २२ तारिखदखि हाम्रो यात्रा आरम्भ भएको थियो ।  

जे होस्, मुम्बई यात्रा आफ्नै ध्वजाबाहक प्रयोग गर्दै सुरु गर्न पाउँदा भने हाम्रो टेली खुसी थियो । करिब साढे २ घण्टाको उडानपछि महाराष्ट्रको आकाशमा हामी सवार विमानले कावा खायो । करिब ३२०० मिटरको उचाईबाट देखियो भव्य मुम्बई । निलो लमतन्न समुद्र, धर्सो तानेजस्ता बाटाहरु, गगनचुम्बी महलहरु । मुम्बइको सम्पन्नता उसका पूर्वाधारले नै प्रदर्शित गरिरहेको थियो । 

२ घण्टा ४० मिनेटको उडानपछि हाम्रो विमान अवतरण ग¥यो, छत्रपति शिवाजी अन्तरराष्ट्रिय विमानस्थलमा । अब पालो आयो, धर्तीबाटै मुम्बईलाई नियाल्ने । नगएको ठाउँ पहिलोपटक पुग्दा त्यहाँका बारेमा चासो स्वाभाविक हुने नै भयो । १७ औं शताब्दीका महान मराठा शासक छत्रपतिको नामबाट नामकरण गरिएको रहेछ विमानस्थलको । १४५० एकड क्षेत्रफलमा फैलिएको भव्य र व्यवस्थित विमानस्थलमा घरेलु र वाह्य उडानका लागि छुट्टाछुट्टै टर्मिनल छन् । विमानस्थलमा पुग्दा नै महाराष्ट्रको परिचय मिलिसक्छ । नेपालबाट सीमाछेउका गाउँ हेरेर भारत उस्तै त होला ठान्नेहरु त्यहाँ पुग्दा अचम्मित हुने रहेछन् ।  रुपैडिया र सीतामढी हेरेर भारतप्रति बनेको मेरो दृष्टिकोणमा पनि त्यस्तै भयो ।
 
मैले मुम्बईको जमिन पहिलो पटक टेकेको थिएँ । तर यस महानगरीबारे मस्तिष्कमा बाल्यकालदेखि नै बनेका केही बिम्बहरु सल्बलाइरहेका थिए । सिन्धुपाल्चोकमा त ५० को दशकमा बम्बैका रुपमा चिनेको हो मैले अहिलेको मुम्बईलाई । नेपाल–भारतबीच जति पुरानो सम्बन्ध हो, सायद सिन्धुपाल्चोक र बम्बै सहरबीचको जानपहिचान पनि उति नै पुरानै हुनुपर्छ । आफ्नो भूमिका चेलीहरु बेचिने त्यही बम्बैको यात्राले कौतूहलता थियो मनमा । 

विमानस्थलबाट निस्कनै लाग्दा हामी अल्मलियौं केहीबेर । टोलीका सबै मुम्बईबारे नयाँ नै थियौं । नयाँ सहर पुग्दा कौतूहलता पनि अनेक हुने । ट्याक्सी ड्राइभर हाम्रा लागि महाराष्ट्रका दूत थिए । उनैले दिए महाराष्ट्रको परिचय । महाराष्ट्र पुग्दा  शिवसेनाका अध्यक्ष स्व. बालसाहब ठाकरेको चर्चा त हुने नै भयो । 

चालकसँग बालठाकरेका बारेमा केही सोध्ने हाम्रो योजना थियो । चालक उनका समर्थक नै परेछन् । भनिहाले, नेता हुनु त बाल ठाकरेजस्तो अडान भएको  । उसो त, हिन्दू अतिवादीका रुपमा पनि कतिपयले ठाकरेको आलोचना गर्छन् । पाँच दिन महाराष्ट्र बसाइमा भेटिएका मानिसबाट भने उनको आलोचना सुनिएन । हामी मुम्बई पुग्दा कसको सरकार बन्ने ? 

रस्साकसी सुरु भएको रहेछ । शिवसेनालाई बाहिर राख्ने गरी गठनबन्धन तयार भएको गाइँगुइँ सुनियो । शिवसेनाले आफ्ना सबै सांसदलाई एकै ठाउँमा राखेको थियो, अरुले खरिद गर्न नसकून् भनेर । त्यो सुन्दा मन पुनः नेपाल बत्तियो । सांसद खरिद–बिक्रीको त्रास त नेपालमै जस्तो रहेछ । चर्चामा बालासाहबका नाति ३० वर्षमुनिका आदित्य ठाकरेको नाम पनि मुख्यमन्त्रीका रुपमा सुनियो । तर उनले चलाउन सक्दैनन् भन्नेमा महाराष्ट्रका बासिन्दा देखिन्थे । पछि उनका पिता उद्धव ठाकरे मुख्यमन्त्री बने । 

मुम्बईमा आधा शताब्दी अघिदेखि बस्दै आएको नेपाली समुदायसँग भेट्ने कार्यक्रम तय भयो । मीरा रोडमा रहेको मनकामना फाउन्डेसनको आफ्नै बिल्डिङ रहेछ । जहाँ दसैं, तिहार र तीज आउँदा नेपाली समुदाय सामूहिक रुपमा पर्व मनाउने गरेको सुनाए फाउन्डेसनका अध्यक्ष मोतिलाल न्यौपानेले । चार दशक अघिदेखि मुम्बईमा बस्दै आएका रहेछन् अधिकांश । हिन्दी लवजमै तिनका सन्तानले नेपालीमा कुरा गरे । झलक्क हेर्दा त नेपाली भनेरै चिन्न नसकिने भइसकेछन् । उतै जन्मेर, उतै हुर्किएका नेपालीहरु हामीलाई देख्दा आफन्तै आएजस्तो ठान्ने रहेछन् । उनीहरु भन्दै थिए– जहाँ बसे पनि यो मन त मेरो नेपाली हो । मुम्बईमा कति नेपाली छन् त ? एकिन तथ्याङ्क भने भेटिएन । मुम्बईमा रहेर ‘नेपाल न्युज’ दैनिक चलाइरहेका पत्रकार प्रकाश पौडेलले करिब लाख नेपाली रहेको सुनाए । धेरैजसो स्याङ्जा, अछाम, अर्घाखाँचीका मानिसहरु रहेछन् । 

मुम्बईमा रहेका नेपालीहरुले महाराष्ट्रमा रहँदा आफूहरुलाई पेशा, व्यवसाय गर्न कुनै कठिनाइ नरहेको सुनाए । धेरै नेपालीले प्रगति गरेका रहेछन् । रवि भट्टराई बालाजी टेलिफिल्म्सका महत्वपुर्ण भूमिकामा रहेछन् । उनीसँग भेट भयो र बुझियो भारतीय टेलिसिरियलका बारेमा । अमेरिकामा रहेकाले उदितनारायण झासँग भेट्ने प्रयासले आकार पाएन । 

भ्रमणको पाँच दिनमा हाम्रो टोलीले महाराष्ट्रका आर्थिक, सामाजिक, धार्मिक र पर्यटकीय रुपमा महत्वपूर्ण स्थल घुम्यो । आम्दानगर, राहुरी, सिरडी साइबाबा, पुणे प्रतिबालाजी, गेट वे अफ इन्डिया, नासिक, इगातपुरी, पुणे पुरन्धर, बैङ्कटेश्वर पुग्यौं । धार्मिक क्षेत्रमा पुग्दा देखिएको सरसफाइ, व्यवस्थापन, सुरक्षा सतर्कता र संरक्षण लोभ लाग्दो लाग्यो । मानसपटलमा झुल्कियो, चप्पल, जुत्ता हराउला भनेर हतारहतार दर्शन गरेर फर्किनुपर्दाका क्षणहरु । मन्दिरै मन्दिरको देश नेपालले भारतमा धार्मिक स्थानको व्यवस्थापन र संरक्षणबाट धेरै कुरा सिक्न सक्छ । 

हिन्दूहरुका आराध्यदेव पशुपतिनाथ र मुक्तिनाथ भएको देश । गौतम बुद्ध जन्मिएको सुन्दर लुम्बिनी भएको नेपाल हिन्दू र बौद्ध दुवैका लागि पवित्र स्थल हो । घुम्न आएका धार्मिक पर्यटकलाई मन्दिर दर्शनको सहज व्यवस्थापन गर्न सके सिरडी धाम र प्रतिबालाजीको भन्दा सयौं गुणा लामो पर्यटकको लाइन त नेपालमै लाग्ने थियो । मनमनै सोचेँ, ती स्थान व्यवस्थापनका लागि बनेका क्षेत्र विकास कोषहरु र तिनका पदाधिकारीलाई ल्याएर व्यवस्थापन के हो ? सिकाउन पाए पनि हुन्थ्यो । भ्रमणको संयोजन गरेको स्वतन्त्र युवा प्रजातान्त्रिक सङ्घतर्फ लक्षित गर्दै एक मित्रले थपी हाले– लौन ! ती क्षेत्र विकास कोषका पदाधिकारीहरुलाई पनि ल्याएर देखाऊँ धार्मिक स्थलको व्यवस्थापन । 

कृषि प्रधान देशको नागरिक भएकाले नेपालीका लागि कृषिको पकेट क्षेत्र घुम्नु अर्को आकर्षण रह्यो, महाराष्ट्रमा । नासिक अनार र प्याजका लागि चर्चित रहेछ । त्यहाँ सरकारले कृषकलाई अनुदान दिएर प्रोत्साहित गर्दोरहेछ । नेपालजस्तै लाग्ने सानासाना पहाडले घेरिएका फाँटहरु बाँझो थिएनन् । उखु, कपास खेती पनि राम्रै हुने रहेछ । आफ्नो परम्परालाई समेत राम्ररी जोगाएका रहेछन् किसानले । त्यसको सानो उदाहरण देखियो, सिरडीबाट पुणे फर्कंदा । १०-२० हजारमा उखुको जुस निकाल्ने मेसिन किन्न पाइन्छ । तर अझै पनि महाराष्ट्रका किसानले ग्रामीण इलाकामा गोरुमार्फत् उखु पेलेर आफ्नो परम्परा जोगाउने काम गरेका रहेछन् । 

मुम्बई २४ घण्टा ब्युँझने सहर । व्यापार-व्यवसाय पनि व्यवस्थित । रात्रि जीवन पनि निक्कै मस्त । ‘कटिङ चाय’को स्वाद लिन बेलुकी पनि निस्क्यो हाम्रो टोली । राति ११ बजे बाहिर घुमघाम गर्दा पनि असुरक्षाको कुनै अनुभूति भएन । युवायुवती दिउँसोजस्तै मस्त हिँडडुल गरिरहेका भेटिए राति पनि । सीसी क्यामेराको व्यवस्था पोलपोलमा गरिएको रहेछ । निगरानी त्यसैले गरिरहेको थियो सायद । सडकमा प्रहरीहरु पनि कमै देखिए । भ्रमण वर्ष २०२० मनाउने तयारीमा छ नेपाल । विदेश घुम्न जाने धार्मिक पर्यटकको फरक कुरा रह्यो । तर अन्य पर्यटकको चासो आफू घुमेको सहरको ‘नाइट लाइफ’ को हुन्छ नै । 

निर्धक्क राति हिँडिरहेका पर्यटक देख्दा आफ्नै काठमाडौं याद आयो । बेलुकी ७ बजे ठमेल छिर्दा सञ्चयकोष भवनअगाडि हुने चेकिङ, १० नबज्दै पसल बन्द गर भन्ने उर्दी ! ओहो, त्यसरी त कसरी पो रमाउलान् पर्यटक । २० लाख पर्यटक नेपाल सम्साँझै सुत्नकै लागि आउलान् त ? आफैंले आफैंसँग सोधेँ । अरुलाई असर नपर्ने गरी उपयुक्त प्रबन्ध गरेर ‘नाइट लाइफ’ त खोल्नैपर्ने देखियो । 

फास्ट ट्र्याकको चर्चा सुनेको धेरै भयो नेपालमा । मुम्बई भ्रमणका क्रममा फास्ट ट्र्याकमा हिँड्ने अवसर जुर्‍यो । ठिक्कका पहाडको काखैकाख त कतै पहाडै छेडेर बनाइएका सुरुङ । ५ लेनको फास्टट्रयाकमा १ सय २० को स्पिडमा कतै लागेन ब्रेक । गफकै फास्ट ट्र्याकले त धेरै किलोमिटर नापिइसक्यो नेपालमा । थानकोटको सास्ती मेटाउने काठमाडौं–निजगढ ७६ किलोमिटरको दूरी कहिले नापिएला ? टोलीको कोही बोल्यो ।  सडकका फ्लाइओभर, तल रेल, माथि गाडी गुडेको दृश्य पनि मोहक थियो । यस्सो हेर्दा टोपी खस्लाजस्ता घर त नेपालमै पुरानो भइसके । 

तालमा राराताल र फेवातालसम्म हो देखेको । विशाल अरबियन सी र जुहुबीच पुग्दा गज्जब लाग्यो । अरबियन सीको छेउमै खडा छ ‘गेट वे अफ इन्डिया’, ताज महल दरबार र टावर होटल । मुम्बई पुग्ने पर्यटकका लागि लोभ लाग्दो गन्तव्य रहेछ । भारतमा उपनिवेश जमाएको ब्रिटिसहरु यहीँबाट पसेका रहेछन् । सन् १९११ मा ब्रिटिस महाराज जर्ज भी र महारानी मेरी आएका रहेछन् । तर त्यतिबेला अहिलेको गेट बनिसकेको रहेनछ । मुम्बई बम्बै नै थियो । सन् १९४८ मा ब्रिटिस सेनाको अन्तिम टोली यही गेट भएर फर्किएको रहेछ । त्यसैले गेट वे अफ इन्डियालाई ‘विजय र उपनिवेश’ को साङ्केतिक अर्थमा समेत हेरिँदोरहेछ भारतमा । जुहुबीचमा जलविहारको मज्जा लिइयो । ओहो ! कस्तो नुनिलो समुद्रको पानी । पहिलो पटक स्वाद चाखियो । 

भारतका सिनेमा हुन् वा टेलिसिरियल नेपालमा निकै लोकप्रिय छन् । मुम्बई बलिउडका स्टारहरुको बासस्थान मात्र होइन फिल्म सिटीकै रुपमा विकसित रहेछ । मुम्बई पुग्दा नेपाली टोलीले फिल्म स्टुडियोको पनि भ्रमण गर्‍यो । फिल्म स्टुडियो जाँदै गर्दा विदेशीहरुका लागि शुल्क लाग्ने रहेछ । नेपालीलाई विदेशी नै मानिँदो रहेनछ त्यहाँ । हामी कुनै शुल्क नतिरी भित्र छिर्‍यौं मुम्बई फिल्म स्टुडियोको । बालाजी टेलिफिल्म्सका उनै भट्टराईले त्यहाँ घुमघामको प्रबन्ध गरिदिए । बालाजीकै एक स्टाफले हामीलाई घुमाए स्टुडियो । ठूलो क्षेत्रफलमा फैलिएको रहेछ फिल्म स्टुडियो । विभिन्न सिनेमा र टेलिफिल्मका दर्जनौं सेटहरु थिए । खरिढुङ्गामा बन्ने भनेको नेपाली फिल्म सिटी झल्याँस्स सम्झिएँ । ओहो, हाम्रो देशमा कहिले बन्ला यस्तो स्टुडियो !