थरीथरीका रवीन्द्र्रहरूसँग गरिएको संगतबाट एउटा कुरा प्रष्ट भयो – ती पञ्च महाभूतबाट नै बनेका हुँदा रहेछन् – काम, क्रोध, लोभ, मोहबाट अलग पनि नहुने । यो लेख त्यस्तै केही रवीन्द्रहरूप्रति समर्पित र उनैउपर केन्द्रित हुनेछ । 

अलिअघि एक स्नेही बहिनीले घरमा खाना खान बोलाइन् । सप्रेम खाना खाइयो र एक दिव्य ज्ञानसमेत लिएर फर्किइयो । त्यस  ज्ञानले पलपल मेरो दिमागलाई झन्का दिइरहेछ । कुरैकुरामा बहिनीले सहजै भनिन् – दाइ, म जुन पेसामा छु, त्यहाँ विशाल विगत भएका, भौतिकरुपमा क्लान्त तर मानसिक रुपमा देदीप्यमान पुस्तासँग अनवरत हिमचिम गर्न पाउँछु । ती भर्खरका कुरा भुल्छन् । अरु त अरु औषधि खानसमेत बिर्सन्छन् तर जब विगतको प्रसंग उप्किन्छ ती आफ्ना स्मृतिका तरेलीमा फर्किन्छन्, आँखामा तेज फर्किन्छ र काँपेका ओठबाट कथा सुनाउन थाल्छन् ।  मलाइ त लाग्छ दाइ, जीवनको पटाक्षेप सुखद स्मृतिबाट गर्ने हो । भाग दौडको वर्तमानमा आज सक्दो तिनै सुखद दिनको संग्रह गर्ने हो, । जब शरीरले संग्रह गर्ने समय कटाउँछ, अनि पोल्टोमा लुकाएका भुटेका मकै भटमास झिक्दै कुटुकुटु खाएजस्तै आफ्ना सुखद् स्मृति खाने हो । हो त, त्यसमाथि अझ एकजना दाजुले थपिदिनुभयो – त्यतिमात्र होइन, केही हदसम्म त किस्ता किस्तामा केही विगत सम्झेर, केही आगत कल्पेर आजलाई अत्यधिक रमणीय बनाउने र त्यो रम्यता पुँजीकृत गर्ने हो । म यी दिव्यज्ञान भित्र मेरा लेखका नायक रवीन्द्र्रजीहरु खोज्ने धृष्टता गर्दैछु । 

मैले जानेदेखि म जन्मेको टोल कोपुन्डोलमा एक हजाम परिवारको दबदबा रह्यो । सायद त्यो परिवारको पहिलो सदस्य विहारको कुनै गाउँबाट सन् ५० को दशकमा नै काठमाडाैं उक्लियो । र, त्रिपुरेश्वरको कालमोचन घाट झर्ने छेडोको मुखैमा, त्रिपुरेश्वर मन्दिर ( प्रचलित शब्दमा बहाल?) बाहिर एउटा काठको बाकस र सुकुल लिएर बस्यो र हजामतको आफ्नो साम्राज्यको बीजारोपण गर्यो । आज त्यो साम्राज्य घटीमा पनि जावलाखेलसम्म फैलिएको छ । त्यस्तै बाक्सामाथि बसेर त्यही ठाउँमा मावली हजुरआमाको औँला समातेर गएर कपाल काटेको धुमिल सम्झना छ । सायद विक्रमको ३० को सुरुका वर्षहरूको कुरा हो त्यो । तीसको दशकको अन्त्यतिर आउँदा तिनै हजाम परिवारका एक धरोहर पारस ठाकुरको जगजगी कोपुण्डोल क्षेत्रमा व्याप्त भइसकेको थियो – पारस हेयर सलुनको नाममा । पारस एन्ड मुन्ना हेयर ड्रेसर्स वा सैलुन नाममा कोपुन्डोलमा ती पारस अझै  जीवित छन् – देहान्त भएको भने विक्रमको ५० को शुरुतिर नै होला ।  ती बूढा पारस ठाकुर हाम्रो घरमा आउँथे, बिहारी नेपालीमा कुरा गर्थे, तिहार लागेपछि बिहार जान्थे छठ सकेरमात्र फर्किन्थे । हरेक पल्ट मेरा बाबाको ‘कहिले आयौ ठाकुर?’ को जवाफ एकै थियो उनको – म भोलि आएछु हजुर । पारस बूढा हिन्दीको कलले शायद आजन्म प्रताडित बने । उनलाई हिजो र भोलिको भेद खुट्याउने न फुर्सद थियो न रहर । तिनै पारसका जेठा छोरा हुन् रवीन्द्र्र । रवीन्द्र्र ठाकुर !  आफुलाई कोपुन्डोले भन्न रुचाउने मेरो पुस्ताका वयस्कको टाउकोमा यी रवीन्द्रको हात परेको छ । मैले धेरै बयान गर्नु बेकार छ – यी रवीन्द्र दाइले कपाल काटीकाटी छोराछोरी पढाए । कुनै छलछाम गरेनन् । इमान बेचेनन् । एकपल्ट म नेपाल आउने खबर पाएछन् र एउटा मेसिन ल्याइदिन मेरा बाबामार्फत अनुरोध पठाए । मैले लगिदिएँ, खुसी भए ।  ‘‘बाबु, कति परेको हो ? मैले पैसा तिर्छु नि ! ’’ भनेका थिए, मैले – ‘‘दाई, तिम्रो हजुरबुवादेखि तिम्रो परिवारले मेरो सेवा गरेको छ, स्नेह दिएको छ, त्यसको बदला यो जाबो मेसिनले तिर्न त सक्तैन तर यसलाई कोसेली मानेर राखे !’’ भयो त्यस्तै । चालु गराउनै सकेनन् त्यो वोल्टेजको तलमाथिले । विशाल बजारको शिवम इन्टरप्राइजले कन्भर्टर बेच्छ त्यहाँ सोध्नुसम्म पनि भने । सोधे, सोधेनन् थाहा भएन । प्रसंग किन आएको भने ती मेरा रवीन्द्र दाइ इमानदार छन्, प्रमाणित गरे । बाबु पैसा तिर्छु भने । उनलाई थाहा थियो – मैले लिनेछैन तर त्यो भन्नु उनको कर्तव्य थियो ।

अर्काे रवीन्द्रले पनि मेरो निजी जीवनमा निकै गहिरो छाप पारेको छ । ऊ पनि कोपुन्डोलमै जन्मियो, हुर्कियो, सँगसँगै स्कुल गयो । काठमाडौंको रैथाने उसको बाबाका समेत रोमाञ्चक कथाहरु छन् । न्युरोड टिमका पुराना फुटबल खेलाडी उसका बाका बारेमा उसैले अनुमति दिएमा र कुनैदिन प्रसंग निस्किएमा लेखुँला । मेरो रवीन्द्र कला, साहित्य र संगीतमा बेजोड रुचि राख्थ्यो । किशोरावस्थामा हामीले चिल्मार कापीभर कविता लेखेका थियौँ । चित्र बनाएका थियौँ र पुल्चोक क्याम्पसको उत्तर फर्केको पाखोमा बसेर काठमाडौं हेर्दै नारायण गोपालका गीत गाएका थियौँ एसएलसी अघि । पछि उसले नचाहँदा नचाहँदै चिकित्साशास्त्र पढ्यो, रहर उसको मेरो जस्तै वास्तुकला पढ्ने थियो । जब म बेलारुसबाट फर्केँ डिग्री लिएर, ऊसँग भेट्न गएँ बागबजारमा, जहाँ ऊ कार्यरत थियो । क्या मिठो सम्झना छ त्यो मित्रमिलनको । भन्थ्यो – तिमी पनि कलाको पारखी, म पनि । तिमी मान्छेको घर सुन्दर बनाऊ, म मान्छेको हाँसो सुन्दर बनाउँछु । मैले त मान्छेको घर सुन्दर बनाउने बाटो त्यागेँ रवीन्द्र्र अझै मान्छेको हाँसो सुन्दर बनाउँदै छ । पैतृक पेसाभन्दा बाहिर निस्केर, त्यो वैभवलाई पाखामा अड्याएर, रवीन्द्रले जुन पेसागत उचाइ लियो त्यसबाट लिन सकिने सिख छ – पुर्खाले हिँडेको बाटो हिँडे पनि गन्तव्य त पुगिएला, स्वाद नआउला, आफैँ घुँडोचिउँडो एक गरिएला, आत्मगौरव होला । सहज बाटो हिँड्ने औसतहरुले हो, अब्बलहरु भिरभिर हिड्न डराउदैनन् र शिखर चुम्छन् ।  सफलता सापेक्षित हुन्छ, रवीन्द्र आफूलाई सफल मान्छ, मान्दैन, पृथक कुरा, मेरो मानकमा यो रवीन्द्र सफल हो किनभने उ खुसी छ । र खुसी बाँड्न सफल छ ।

थप केही रवि र रवीन्द्र छन् चर्चाका शिखरमा । तीमध्ये एक रविका निजी जीवन उदाङ्गिएको देखेपछि एक  प्रसङ्गमा यति लेखेँ – समस्या रविमा पनि होला, निशामा पनि । त्यसभन्दा बढी समस्या भिडले बनाइदिने विम्बमा छ । निजी र पेसागत जीवनमा इमानदार व्यक्तिहरुमात्र लामो यात्रा तय गर्न सफल हुन्छन् । आजको युग, जीवनको भागदौडमा फसेका हामीजस्तै, भिडले बनाइदिने बिम्वमा अभ्यस्त छ । हिजो महानायक बनाइएका कुनै एकलाई स्वार्थवश खराब बनाइदिन्छ भिडले, हामी पत्याउछौँ । र भुल्छौँ, मान्छेभित्र नै देव पनि छ दानव पनि । स्वार्थानुरूप, भिड कहिले देवको पत्तो फर्काउँछ कहिले दानवको । निशा र रविको सम्बन्ध मानवीय रहेको हुनुपर्छ जहाँ काम, क्रोध, लोभ, मोह सबै एक सन्तुलनमा थियो, जब त्यो सन्तुलन भत्कियो, अनि यी समस्या मुखर भए । जब नाम, दाम र कामको गुलाम हुन्छ मान्छे मान्छे रहँदैन, मेसिन हुन्छ – बिल्कुल यान्त्रिक । अनि जब यान्त्रिक हुन्छ, उसले संवेदना, सम्झौता, सौम्य र सन्तुलनजस्ता कुरा भत्काउँछ, अर्कालाई नंग्याउने लोभमा आफू स्वयं दिगम्बर हुन्छ । 

मैले उधिन्न र देख्न चाहेको रवीन्द्र्रको बारेमा लेख लेख्छु भन्ने सोचेको मात्र थिएँ अर्का रवीन्द्र्रले उछिने । पोहोर यसैताक तिनका निला स्वेटरवाला स्मित मुस्कानसहितका विद्युतीय पर्चा खुब देखियो सामाजिक सञ्जालमा । हो न हो, के के न उल्कै हुने भोजस्तो गरी एक प्रकारको बाढी आयो फेसबुकमा । मताधिकार समेत नभएका, नागरिकता समेत तिलाञ्जली दिइसकेका रगतले नेपालीका प्रोफाइल पिक्चर देख्दा लाग्थ्यो – फेरि बनायो भिडले एक नायक, यिनको जयजयकार छ आज । कुन दिन सर्वथा खराब बनाइदिन्छ भिडले, हामी पत्याउछौँ । विडम्बना, जे नहोस भन्यो, ठीक त्यस्तै हुन्छ । यी रवीन्द्र अर्कालाई हप्काउदै त्यहाँ पुगे ( ती फलाना अर्कालाई छप्काउँदै त्यहाँ पुगे ) भन्दै । भिडले नायककै विकल्पमा पत्यायो । अब भिडले केही पृथक पढ्छ र नितान्त बेग्लै धारणा बनाउनेछ । यिनको समस्या के रह्यो भने यी जुन पेसामा थिए त्यसबाट सिर्फ एक लेन्सले समाज देखिन्थ्यो । जुन पहलमानी अखाडामा उनि उत्रिए त्यहाँ सहश्र लेन्सले उनैलाई कुपित गर्न सक्छन् भन्ने बुझेनन् ।  

मभन्दा ठीक २ वर्ष २ महिना २ दिनअघि कास्की भरतपोखरीमा जन्मेका रहेछन् यस लेखका मेरा अर्का नायक रवीन्द्र । उनको आधिकारिक वेबसाइट पढ्दा देखिन्छ यी आफ्नो परिश्रमले बनेका इस्पाती राजनीतिज्ञ हुन्  समकालीन नेपालको । जब यिनी उनको राजनीतिक दलको विद्यार्थी मोर्चा सम्हाल्दै थिए, मैले प्राध्यापन सुरु गरिसकेको थिएँ । जब यिनी कास्की जिल्ला सचिव बने, म त्रिभुवन विश्वविद्यालयको आंगिक क्याम्पसको क्याम्पस प्रमुख भइसकेको थिएँ । लेखमा मैले आफ्नो उचाइ उनीसँग दाँज्ने धृष्टता गरेको होइन । उनी हरेक कोणबाट मभन्दा अब्बल साबित भए हिजोपर्यन्त । वाइड बडी पछि मेरो धारणामा जुन परिवर्तन आयो त्यसले यिनलाई ‘बेनेफिट अफ डाउट‘ अर्थात् शंकाको सुबिधामात्र दिन बाध्य बनायो ।  विसं २०६० सालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयले अधिराज्यव्यापी क्याम्पस प्रमुखहरुको भेला गर्योे । नयाँ उपकूलपति, रेक्टर, रजिस्ट्रारको परिचय पनि गराउने, क्याम्पस प्रमुखहरुको कुरा पनि सुन्ने उद्देश्यसाथ आयोजित उक्त भेलामा मैले माइक मागेर कड्केर भने – यो विश्वविद्यालयको नियम अत्यन्त कडा र अनुगमन फितलो छ । यसले प्रत्येक क्याम्पस प्रमुखलाई भ्रष्टाचारी देख्छ, तर भ्रष्टाचार भए नभएको अनुगमन गर्दैन । नीति निर्माताहरुले कृपया नियम परिवर्तन गरिदिनुहोस्, हामी ‘एक्जेक्युटिव’ मात्र हौँ । तर, विद्यार्थी, प्राध्यापक, कर्मचारी, अभिभावक, समाजका लागि हामी विश्वविद्यालयको चड्काउने गाला भयौँ । थपडी खुब बजे, हाकिमले हाकिमी तजबिज छोडेनन् । नियम परिवर्तन भएन, क्यामपस प्रमुख रहिरहने ‘मुड‘ भने सहजै परिवर्तन भयो ।

जुन नियमले सय वर्षमा समेत विकास हुन दिँदैन, त्यही नियमका धारा, उपधाराका रौँ चिरा पैल्यायो, राजनीतिका नाममा अर्कालाई खुइल्यायो, आफूले भेटे गुपचुप, नभेटे हुलमुल गर्यो । सम्भवतः २०४६ पछिको पुस्तालाई त्यही सिकाइयो । त्यो परिपाटी र पद्धतिमा समाहित हुन्न भन्यो कि त्यसलाई झुक्यायो, मुक्यायो, आफूले तर मार्यो, अर्कालाई पोल लायो (सायद मेरा पछिल्ला रवीन्द्र्र त्यसभन्दा पृथक बाटो हिँड्न कस्सिएका थिए, मैले त उहिल्यै त्यो बाटो नहिँड्ने गरी खुट्टा कँपाएको हुँ ।  ६२/६३ पछि त अझ ‘चहमति ल चहकाल्य’ को अतिव्यवहारवादी दर्शनको प्रभुत्व भयो । सबै सहमत हौँ, राष्ट्रिय ढुकुटीमा दाह्रा गाडौँ । यो सिद्धान्त भन्दा बेगल उठ्लान भन्ने लाग्थ्यो मेरा यी नायक !  कसैले सुनायो उनी पोखराको वा कीर्तिपुरको स्ववियु सभापति हुँदा केमात्रै ताण्डव गरेनन् सार्वजनिक सम्पत्तिमा ? मैले भने – गरेनन् म भन्न सक्तिन, किनभने त्यति नगरी त्यहाँ पुग्न दुरुह छ । यद्यपि, विद्यार्थी नेता हुनु एक कुरा, राष्ट्रिय छवि बनाउँदै गर्दाका बखत अर्कै हुनुपर्छ भन्ने मान्यता म राख्थेँ । यतिखेर सबै मिली एक ‘एक्जेक्युटिव’को हुर्मत काढ्न लागेका बेला मलाई लाग्थ्यो यी नायक पृथक उभिनेछन् र भन्ने छन् सगर्व – मैले भ्रष्टाचार गरेको छैन र जहाज खरिदमा भएको भनिएको अनिमियतता अड्कलबाजी र लाञ्छनामात्र हो जस्तो लाग्छ । काम गर्न ढंग पुगेन होला, नियतमा शंका नगरौँ । जसरी एक निवृत्त राष्ट्र सेवकले यो कुरा  प्रखर रुपमा बोल्न, लेख्न सक्छन्, त्यही कुरा सार्वजनिक जिम्मेवारी लिएका मेरा यी नायक किन भन्न सक्दैनन् ? देश बदल्ने फिलिंगो बोकेर हिँडेको म त देशै छोडेर हिँडे, लाग्थ्यो, राजनीतिमा रवीन्द्र्रहरू छन्, तिनले जीर्ण पद्धति भत्काउछन्, नवनिर्माण गर्ने छन् । नैतिक जिम्मेवारी लिनेछन्, सपनामा समृद्ध नेपाल देख्ने हाम्रो बहुलठ्ठी मगजमा आशाका संचार गरिदिनेछन् । लचिलो नियम र कडा अनुगमनको पद्धति बसाइदिनेछन् । 

सुगतरत्न त मोहोरा बने, कुनैदिन काजि भीम मल्ल नबनुन् । तर, त्यसको लागि, शंकाको सुविधा दिँदादिँदै एउटा कुरा लेख्छु – सायद यी मेरा नायक रवीन्द्रका  पछुवाहरुलाई यो तर्क बिझ्ला । उनले दुई कारणले राजीनामा गर्नुपर्ने थियो – १. उनले संसदीय समितिमा आएर ढाँटे भन्ने आरोपको प्रतिवाद गरेनन् । २. उनले पदमा रहेर छानबिनमा सहयोग गर्छु भनेर अमिल्दो कुरो गरे । रवीन्द्रले भ्रष्टाचार गरे गरेनन्, त्यो गौण कुरो भयो, प्रधान त ढाँटे, ढाँटेनन्मा अल्झियो । कि उनले ढाँटेनन् भन्ने प्रमाणित हुनुपर्यो कि उनले यो प्रकरणको पटाक्षेपका लागि पदबाट पन्छिनु पर्यो । उनैले नदेखाएको नैतिकता कुन पुस्ताले कहिले देखाउने ? उनैले स्वीकारेका छन्, मन्त्री पद क्षणिक हो । एकपल्ट २०४५ सालतिर रंगशाला काण्डमा नैतिकता देखाएको भजाएर केशरबहादुर विष्ट अझै राजनीतिक परिदृश्यमा यदाकदा आइरहन्छन् । नैतिकता गहना हो र त्यसैले पुनः भिड बटुल्न सक्थ्यो । भिडकै मोह हो भने पनि !  

अन्त्यमा, मैले उल्लेख गरेका हरेक रवीन्द्रले अहिलेदेखि नै सुखद दिनको संग्रह गरुन् । अनि पोल्टोबाट भुटेका मकै भटमास झिके झैँ कुटुकुटु आफ्ना सुखद् स्मृति खाउन् । ठाकुर रवीन्द्र वा डाक्टर रवीन्द्र, त्यो मामिलामा कर्मवीर ठहरिएलान् । अन्यका हकमा यसै भन्न सकिएन । किनभने जो त्यो मेलोमा अघिलागेका छन् ती आफूलाई अजम्बरी बनाउन अहोरात्र लागेजस्ता देखिन्छन् । 

(अन्य थुप्रै रवीन्द्रहरू छन् संगत गरेका, तिनलाई भुलेको छैन । अहिले आज सम्झेको भनेको एक फाँकी झिकेर कुटुकुटु खाएकै ठहरिएछ भने पनि सहुँला, बुझाउँला !)
जनवरी १२, २०१९