साहित्यिक कृतिको आश्वादन र अध्ययनबाट समाजमा जुन मानसिक प्रभाव पर्दछ, त्यही नै कृतिगत प्रभावको सामाजिकता हो । सामाजिक विषयवस्तु र सामाजिक पर्यावरणका चापबाट प्राप्त अनुभव प्रकट गरिएको साहित्यिक कृति प्रकाशित हुनासाथ सार्वजनिक वस्तु बन्दछ ।

१८ वटा कथाहरूले संरचित ‘अपरिचित अनुहार’ संग्रहभित्रका कथाले दिने प्रभावको पाटो भनेको देशको सामाजिक र सांस्कृतिक अनुहार हो, जुन अनुहार कतै नेपथ्यमा छ, कतै किनारामा छ, कतै पीडाभित्र छ त कतै कसैले कुल्चिएर घाइते बनाइदिएको छ ।

हुन त गुरुप्रसाद मैनाली, विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला, पारिजात, रमेश विकल, भवानी भिक्षु, गोविन्द गोठाले, मनु ब्राजाकी, इन्द्रबहादुर राईलगायत समकालीन नेपाली कथाकारका कथामा नेपाली समाज र संस्कृतिको अनुहार नआएको भने होइन । यही बाटोका यात्री हुन् महेश पौड्याल ।

कथाकार पौड्यालले आफू बाँचेको सामाजिक धरातललाई प्रस्तुत गरेका छन् । एडगर एलेन पोले कथाका बारेमा भनेका छन्, ‘कथा छोटो हुनाले एकै बसाइमा पढेर सकिन्छ । पाठकमा एउटा प्रभाव जमाउनका निम्ति कथा लेखिन्छ र यो आफैँमा पूर्ण हुन्छ ।’

महेश पौड्यालका कथाहरू हेर्दा लाग्छ, एकै बसाइमा पढेर सकिने यी कथाहरूमा चलाखीपूर्वक योजनाको कलात्मक सामाजिक चित्र खिचिएको छ ।

साहित्यमा समाज प्रतिबिम्ब हुन्छ र साहित्यका माध्यमबाट समाज बुझ्न सकिन्छ भन्ने बुझेका कथाकारले ‘अपरिचित अनुहार’भित्र समाजमा एक्लिएका, असहाय र फरक क्षमता भएका पात्रहरूको प्रतिनिधित्व गराएका छन् ।

समाजको यथार्थलाई प्रस्तुत गरिएका यस संग्रहभित्रका कथाहरूमा नेपाली ग्रामीण परिवेश र सहरी परिवेशमा घटित घटनाहरूको नालीबेलीलाई पात्रहरूको चरित्रका माध्यमबाट प्रस्तुत गरिएको छ ।

संग्रहको पहिलो कथा ‘बार्दलीको एउटा अनुहार’मा पोलियो रोग लागेर घुँडामुनिको भाग नचल्ने नारी पात्रलाई प्रस्तुत गरिएको छ । सधैँ बार्दलीमा बसिरहने अप्सराप्रति पुरुष पात्र मनेले देखाएको मानवीय प्रेमले  मान्छेभित्रको मानवतालाई प्रस्तुत गरेको छ ।

गाडीको सहचालकको अनुहार समाजका लागि अपरिचित बनिरहेको संस्कृतिलाई कथाकारले परिचित बनाउन चाहेका छन् । ‘हल्ला अर्को पनि चलेको छ— अप्सरा आमा हुँदै छे ।’ (बार्दलीको एउटा अनुहार, पृ.११)

‘मृगनयनी’ कथामा एउटी दृष्टिविहीन बच्चीको प्रसंगसँगै हरेक मान्छेको मनोविज्ञान जोडिएको छ । म पात्रले यात्रामा भेटेकी बच्ची मृगनयनीलाई सुरूमै उसको वास्तविक समस्या बुझ्न नसक्नु, गाडीमा मृगनयनीसँग कुरा गर्दा म पात्रलाई अनौठो लाग्नु, भरतपुरमा बच्ची ओर्लिनु अनि पछि प्राञ्जलको उपन्यासको प्रसंग आउनुले कथावस्तु रोचक तरिकाले अगाडि बढेको देखाउँछ ।

दृष्टिविहीन बच्चीसँग म पात्रको संवाद हेर्दा कथा पढ्ने पाठकले त्यो म पात्रका ठाउँमा आफूलाई पाउन सक्छ । तर, मृगनयनी दृष्टिविहीन हुन् भन्ने कुरा उनीसँगै बसेको म पात्रले चिन्न नसक्नुको रहस्यले पाठकका मनमा एउटा प्रश्न जन्माउन सक्छ, ‘मृगनयनीको हाउभाउलाई किन सजिलै बुझेन म पात्रले ?’

मान्छेहरू अचेल कसरी संवेदनाहीन भइरहेका छौँ भन्ने यथार्थलाई ‘उपहार’ कथामा देख्न सकिन्छ । बच्चाहरू स्वतन्त्र हुन्छन् र उनीहरूले गाउँसमाजलाई आत्मीयताको डोरीले बाँध्न सक्छन् भन्ने विषयलाई उपहार कथाले उठाएको छ ।

मान्छेको कथा कहाँ छ ? यो प्रश्न सबैको हो । वास्तवमा मान्छेको कथा भीडमा छ भन्ने विचार लेखकको हो । भीडलाई पर्गेल्न सकेमा जीवनको रहस्य बुझ्न सकिन्छ भन्ने विषयलाई ‘आवाजहरू’ कथाले उठाएको छ ।

अपरिचित मान्छेहरूकै कथालाई प्राथमिकता दिने लेखक पौड्यालले ‘बगर’ कथाभित्र अग्ले नामको पात्रका माध्यमबाट मानवीय संवेदनालाई देखाउन खोजेका छन् ।

मान्छे रूपले राम्रो कि मनले ? मान्छेले मान्छेभित्रको मान्छेलाई चिन्न नसक्दा कस्ता दुर्घटना हुन्छन् भन्ने मनोवैज्ञानिक प्रसंग बगर कथामा रहेको छ ।

साहित्य कल्पना र यथार्थको मिश्रण हो । हामीले भोगेका र देखेका कुरालाई कल्पनाशीलताले रङ पोत्छौँ र साहित्यको कुनै विधामा त्यसलाई पुर्याउँछौँ । कुनै कृति पढेपछि हामीले कुनै समय वा कुनै समाजलाई भेट्न सक्छौँ त्यसैले त साहित्यलाई समाज चिन्ने दरिलो माध्यमका रूपमा चिन्न सकिन्छ ।

यस संग्रहमा रहेका कथाहरूमा कतै बच्चाहरूको खेलका माध्यमबाट सत्ता र शक्तिप्रति लेखक प्रश्न गर्छन् भने कतै प्रगतिशील विचार र नेपाली सामाजिक परिवेशका मान्यताहरू कति मिल्दा छन् कति अमिल्दा छन् भनेर आलोचनात्मक दृष्टि राख्छन् ।

‘दुर्ग’, ‘मन्दिर’, ‘चौकीभित्र चौकीबाहिर’जस्ता कथाका माध्यमबाट लेखक वास्तविक मान्छेको परिचयलाई सामाजिक–सांस्कृतिक परिस्थितिसँग जोडिदिएर उत्तर खोज्ने जिम्मा पाठकलाई दिन्छन् ।

मान्छे अहम्ले ठूलो कि विवेकले ? गाउँ छोड्नु र सहरकेन्द्रित हुनु रहर कि बाध्यता ? सामाजिक मूल्य–मान्यता बचाउने कि बिर्सने ? यस्ता प्रश्नहरूको उत्तरलाई यो संग्रहभित्र रहेका कथाहरू ‘उपलब्धि’, ‘ओरालो’, ‘चौतारीको भेट’, ‘डबल पेन्सन’ले उठाएको महत्त्वपूर्ण विषय हो ।

कथामा आएको अर्को विषय भोक हो । भुटानबाट नेपाल पस्दा भोकले मरेकी एउटी सानी बालिका र सँगै रहेका आमा र छोराको कथाले आजको वास्तविक समस्यालाई उठाएको देखिन्छ ।

‘अपरिचित अनुहार’ शीर्ष कथा हो, जुन कथामा छोराको मृत्युले अभिघात भोगिरहेको एउटा बाबुको पीडालाई प्रस्तुत गरिएको छ । कथा पढ्दा अतियथार्थजस्तो लाग्छ, तर त्यो अतियथार्थसँगै हामी प्रत्येकले भोगेको पीडा त्यसमा देखिन्छ ।

‘बूढो रूख र जुरेली’ संग्रहको अन्तिम कथा हो । यस कथामा मानवेत्तर पात्रको प्रयोग गरेर लेखकले प्रकृतिको आवाजलाई उठाउन चाहेका छन् ।

महेश पौड्याल कथाको खाका राम्रो तयार पार्दछन् । पात्र, परिवेश, कथानक र संवादको परिकल्पना पनि राम्रो गर्दछन् । यसअर्थमा महेश कथाचेत राम्रो भएका कथाकार हुन् ।

तर, कथामा समसामयिक विषय अर्थात् मुद्दा र प्रयोगशील पक्षलाई भने लेखकले जोड दिएको देखिँदैन । समसामयिक विषयका कथा खोज्ने पाठकको रुचिलाई लेखकले सम्बोधन गर्नुपर्ला कि !

‘नर्सरी’ कथा पढिसकेका पाठकले यस संग्रहको शीर्ष कथा ‘अपरिचित अनुहार’मा फेरि सन्तान गुमाएको बाबुको अभिघात पढ्न पाएका छन् । यस कथाबाट पाठकलाई विषयको पुनरावृत्ति भएको अनुभव भने पक्कै हुन्छ । अर्को संग्रहमा कथाकारले अभिघातलाई फरक तरिकाले लेख्नुपर्ने देखिन्छ ।

संग्रहमा रहेका सबै कथाहरू नेपाली समाज र संस्कृतिकै विषयलाई आधार बनाएर लेखिएका छन् । सरल र सम्प्रेष्य भाषामा लेखिएको संग्रह पठनीय  छ ।