नेपालमा धेरै राजनैतिक परिवर्तनहरु भए । २००७ सालदेखि आजका दिनसम्म आउँदा राजनीतिक रुपमा धेरै परिवर्तन भए ।

जुन रुपमा राजनीतिक परिवर्तन भए तर त्यसअनुरुप आर्थिक मुद्दा भने अगाडि बढ्न सकेनन् । प्रजातन्त्रदेखि बहुदलीय गणतन्त्रात्मक राज्य स्थापना हुँदासम्म कुन रुपमा विकास भयो ?

बीपी कोइरालाले उतिबेला भनेका कुराहरु अहिले पनि सान्दर्भिक छन् । 

बीपीले भनेका छन्–राजनीति पेशा होइन, सेवा गर्ने माध्यम हो । हाल नेपालमा यस्तो किसिमको राजनीति छैन । बीपीको सिद्धान्तअन्तर्गत गरिखाने अभियान सञ्चालन भयो । 

यसलाई नेपाली कांग्रेसको आर्थिक दस्तावेजको रुपमा लिन्छौँ । गरिखाने अभियानको मर्म भनेको राजनीतिक कार्यकर्ता आफ्नो खुट्टामा उभिउन्, राजनीतिक प्रचारका लागि दुईलिटर तेल मोटरसाइकलमा हाल्न नपरोस् भन्ने हो । जबसम्म त्यस प्रकारका कार्यकर्ताहरु जन्मिदैनन् तबसम्म कार्यकर्ताहरुले सही नेताहरु जन्माउँदैनन् । यो एउटा समस्या आजसम्म पनि विद्यमान छ । बीपीले त्यही बेलामा परिकल्पना गरेका थिए ।

बीपीले समाजवादलाई जनताहरुको आर्थिक उन्नतिसँग जोड्ने कुरा गरेका थिए । जुन आज भोगिरहेका छौँ । समाजवाद भनेको होचोलाई अग्लो बनाएर समाजवाद हुने कुरा होइन । सफललाई झन् सफल र असफललाई झन् असफल बनाउने वातावरण सिर्जना भएको छ, नेपालमा ।

हिजोसम्म सफल भएका राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय योजनाहरु किन असफल भए ? त्यही गल्तीलाई पछ्याउन हामी कसरी तल्लिन छौँ । अब गल्तीहरु नदोहोर्‍याउन कस्ता नीति तर्जूमा गरिरहेका छौँ ?  

सन्तुलित आयको वितरणको सिद्धान्त बमोजिम अघि बढौँ । बीपीको सिद्धान्त बमोजिम लगानीसँग कुनै आग्रह र पूर्वाग्रह रहेन । नेपालको सबैभन्दा ठूलो स्रोत कृषि र श्रम हो । 

यस्ता किसिमका अत्यधिक सम्भावनाहरु बीपीले देखेका थिए । आर्थिक क्रियाकलापहरु बढाउने सिद्धान्तहरु प्रतिपादन गरेका थिए ।

बीपीले प्रतिपादन गरेका सिद्धान्तहरु विस्तारै अधुरा रहँदै आए । ०३६ देखि ०४६ को बीचमा ‘इम्पोर्ट सप्सिच्युसन’ले नेपालमा जरा गाड्यो । मोरङ जुटमिल, चिनी कारखानादेखि यी सबै चिजहरु हामी नेपालमै बनाउँछौँ भन्ने मानसिकताको विकास भयो । 

त्यसबेला मुलुकले अर्को टर्निङ प्वाइन्ट लियो । हामी दुईवटा फ्याक्ट्रिज अफ् दी वर्ल्डको बीचमा बसेका छौँ, भारत र चीन । वस्तुको उत्पादन सबैभन्दा बढी आयआर्जनको स्रोत नहुन सक्छ भन्ने प्रष्ट हुन्छ ।

२०४८ सालपछि नेपाली कांग्रेसको सरकारले ल्याएको नीतिले कृषिमाथिको निर्भरतालाई घटाएको थियो । 

निजी संघ संस्थाहरु मेडिकल कलेजहरु, इन्जिनियरिङ कलेजहरु, नयाँ नयाँ युनिभर्सिटीहरु खुले । नेपाली कांग्रेसको सरकारबाट विभिन्न अन्य सरकारले लिएका मोडलहरु प्रष्ट पार्न खोजिरहेको छु ।

बीपीले त्यसबेला बोकेको सपना कति सत्तामा लागु भयो ? अहिले पनि नेता र जनताहरु त्यही ठाउँमा छैनन् । नेताहरुले अहिलेसम्म आफ्नो खुट्टामा उभिएका कार्यकर्ताहरु जन्माउन सकेका छैनौँ ।

अहिले हामी ठूलो पार्टीको महाधिवेशनको संघारमा छौँ । तर समस्या आर्थिक सामाजिक नीति कार्यान्वयन नगर्नुमा छ । 

कहाँ हामी चुक्यौैँ, कुन बाटोमा छौँ, भन्ने कुरा हामीले बिर्सिइसक्यौँ । अहिले पनि विभिन्न राजनीतिक पार्टीको धारणा, आर्थिक समृद्धिका नीतिहरु प्रभावकारी छैनन् ।

आर्थिक क्षेत्र राजनितिक पार्टीहरुको प्राथमिकतामा पर्दै पर्दैन । खाली बजेट पेस गर्ने बेलामा मात्रै पर्छ । म आफैँ पनि दुईपटक प्रतिनिधि सभामा सहभागी भइसकेको छु । अहिलेसम्म कुनै पनि नेताले मसँग अर्थतन्त्रबारे परामर्श गरेको रेकर्ड छैन ।

कुनै गैर सरकारी क्षेत्रले लगानी गर्न खोज्यो भने सातवटा मन्त्रालयहरुले हेर्ने नजर फरक पर्न जान्छ । 

त्यसलाई सहजीकरण गर्नुको सट्टा त्यसलाई अप्ठेरो पार्न तत्पर रहन्छन् हाम्रा मन्त्रालयहरु । नेताहरुले राजनीतिलाई भोटका आधारमा तुलना गर्छन् । 

बीपीले नेपालीहरु विदेशिन थाले भने नेपालको विकास हुँदैन भनेका रहेछन् । बीपीले बोलेका कुराहरु आजसम्म पनि सत्य सावित भएका छन् ।

अहिले वार्षिक करिब पाँच लाख युवाहरु रोजगारीको खोजीमा हुन्छन् । निजी क्षेत्र र सरकारले वार्षिक ५० हजार जनालाई मात्रै रोजगार दिन सक्छ, बाँकी साढे चार लाख नेपाली खाडीमा जान्छन् । जस्तोसुकै रोजगारीको कुरा गरे पनि विदेशिने क्रम बढ्दै गएको छ । अन्य जनताहरु गरिखाने नभए पनि कार्यकर्ताहरु त गरिखाने हुनुपर्छ ।

मानिसहरुको बाहिर जाने जमात ठूलो छ । ती मानिसहरुलाई पुँजीले समायोजन गरिदियो भने लोकल कम्युनिटीको विस्तार हुन्छ । गरिखाने अभियानलाई उजागर गरेर गरिखाने वर्गहरुको उद्धार गरिरहेको छ ।

रोजगार सिर्जना गराउने बजेट कहाँ हरायो ? योजना कसले बनाउने ? नेपाली कांग्रेसमा बीपीले उठाएका कुराहरु त्यतिकै सान्दर्भिक देखिएका छन् । खालि कृषिको कुरा गरेर मात्रै हुँदैन । 

आज नेपालमा बसेर अमेरिकामा व्यापार गर्न सकिन्छ । अमेरिकी कम्पनीहरुले नेपालमा व्यापार गर्न सक्छन् । नेपालमा विदेशी प्रशस्तै कम्पनीहरु खुल्न थालेका छन् । यो मात्रै सबै कुरा होइन । नयाँ भिजन, नयाँ सोचसहितको प्रजातन्त्र बीपीले त्यो बेला प्रतिपादित गरेका थिए ।

मानिसको परिचालन नगरेसम्म राजनिति दिगो हुँदैन । जतिसुकै राजनितिक भाषण गरे पनि भाषणको औचित्य हुँदैन ।

सामाजिक थिमलाई डेलिभर गर्ने मिसन भिजन हुनुपर्छ । अन्यथा त्यसप्रति आग्रह पूर्वाग्रह राख्न आवश्यकता छैन । आजको दुनियाँमा करिब २५ प्रतिशत विद्यार्थीहरुलाई गैरसरकारी विद्यालयहरुलाई शिक्षा दिन्छन्  । ७५ प्रतिशत सरकारी विद्यालयहरुले पढाउँछन् । 

हाम्रो शिक्षा मन्त्रालयमा गैरसरकारी विद्यालयहरुलाई निस्तेज बनाउने होडबाजी हुन्छ ।

सरकारी मै पढ्नुपर्छ भन्ने नाममा बदनाम गराउने काम गरिन्छ । यद्यपी विश्वभरीका जनसमुदायहरुले गरेका छन् । सरकारी विद्यालयको नियम, सरकारी अस्पतालहरुको नियम, सेवासुविधाहरुमा धेरै बजेट खर्च भएको देखिँदैन ।

हामीसँग स्रोत साधनको कमी भएको पनि होइन । तर सबै स्रोतसाधनहरु राजनीतिकरण हुँदा यस्तो भएको हो । अर्थलाई विकासको सेन्ट्रल स्टेजमा नराखेकै कारण, राजनितिक दल, स्रोत म्यानेजरहरुबीच समन्वय हुँदैन ।

राजनीतिक दलहरुले आर्थिक एजेन्डालाई प्राथमिकतामा कहिल्यै राखेनन् । नेपाली कांग्रेसको महाधिवेशन नजिकिएको छ । 

यो महाधिवेशनमा राजनीतिकसहित आर्थिक, सामाजिक विषयमा छलफल हुनुपर्ने हो तर हामी भोट गन्नमा केन्द्रित छौं, त्यसमा म पनि पर्छु ।

डा. चिरञ्जीवी नेपालले बीपी कोइरालको आर्थिक विचार सहि समयमा प्रकाशनमा ल्याउनु भएको छ । महाधिवेशनमा सहभागी हुने प्रतिनिधिहरुले पक्कै पनि पढेर बीपीको आर्थिक विचारको अनुसरण गर्नुहुनेछ भन्ने विश्वास छ । 

(अर्थशास्त्री डा. चिरञ्जीवी नेपालद्वारा लिखित बीपी कोइरालाको आर्थिक विचार पुस्तक सार्वजनिक कार्यक्रममा व्यक्त विचारको सम्पादित अंश)