पश्चिम ४ नं. पल्लो नुवाकोटमा जिल्लाभर रविविनोद पाध्या भनेपछि नचिन्ने को ? एक्काइस हल गोरु, गोठभरि गाई, भैसी, बाख्रा, पाठाको त के लेखो ।

ठूलो खेती, ठूलो लहनतहन थियो उनीहरूको । एकपटक गया श्राद्ध गर्न जाँदा सातओटा डोके भरिया त गयासम्म साथसाथ पुगेका थिए ।

रविविनोदलाई उनका गाउँलेहरू माहिला बाजे भन्थे । माहिला बाजेले पाँच पाथी रुपियाँ तामाको गाग्रीमा हालेर मैनखामामुनि गाडेका छन् भनेर आफूआफूमा कानेखुसी गर्थे । ती जहान घिउ, दूध खान्थे खूब तर लाउँथे कोरा खाँडी ।

माहिला बाजेकी आमा, साठी वर्ष नाघिसकेकी बूढी, कपाल आधा मात्र फुलेका, दाँत झरेको थिएन, मकै चपाउँदै थिइन् । जुनेली रातमा पनि पिँढीमा बसेर चामल आफैँ केलाउँथिन्– बुहारी, नातिनीबुहारी घरभरि हुँदा पनि ।

गर्जन बाघको जस्तो थियो, निद्रा कुकुरको जस्तो । ढुकुटीको, भण्डारको साँचोतालो आफ्नै घाँटीमा झुन्डाएकी थिइन्– वैष्णव सम्प्रदायका भक्तहरूले तुलसीको कण्ठा झुन्डाएको जस्तो ।

आश्चर्यको कुरा, त्यो उमेर, त्यो अवस्थासम्म उनी एकपटक पनि खास नेपाल राजधानीमा आएकी थिइनन् । मर्नुभन्दा अगाडि एकपटक नेपाल आउने र सतबीउ छर्ने, पशुपतिनाथको दर्शन गर्ने उनको इच्छा थियो ।

अझ त्योभन्दा ठूलो अभिलाषा त हात्ती हेर्ने थियो । उनले गाउँघरमा हात्तीको बयान यस्तो सुनेकी थिइन्—
हात्ती, घरजत्रो अग्लो एउटा अजंगको जन्तु हुन्छ । त्यसका कान नाङ्लाजत्रा हुन्छन्, पाइला जाँताजत्रा, पुच्छर दुईतिर हुन्छ । नरसिङ्गाजत्रा दाह्रा हुन्छन् । बिरालोजस्तो चाल नपाइने गरेर हिँड्छ । सिस्नो खान्छ ।

राजधानीमा आएर आफ्नो गाउँमा फर्केको जो मानिसलाई पनि उनी “हात्ती देखिस् ?” भनेर सोध्थिन् । उसले देखिनँ भन्यो भने “के काठमाडौँ गइस् त ?” भन्थिन् । देखेँ भन्यो भने कस्तो रहेछ भनेर विस्तृत वर्णन सुन्थिन् ।

सुनाउनेहरू वास्तविक हात्ती जस्तो थियो, त्यसको चार गुना कुरा बढाएर सुनाउँथे । अनि, उनीलाई हात्ती हेर्नाको झन् प्रबल इच्छा हुन्थ्यो ।

धेरै वर्षअगाडिदेखि उनको काठमाडौं आउने, मुख्यतया हात्ती हेर्ने, इच्छा थियो । तर, कामले जहिले पनि चापाचाप, फुर्सद मिल्दैनथ्यो ।

वर्षा लाग्यो खेती गर्ने हतपत, हिउँद लाग्यो बाली भित्र्याउने हतपत, काठमाडौं आउने मौका कहिल्यै जुर्दैनथ्यो ।

साठी वर्ष नाघिसकेँ । मर्नु आज हो कि भोलि हो । जेजति काम अलपत्र भए पनि यो साल त सदर काठमाडौं गइछोड्छु । हात्ती पनि हेर्छु, सतबीउ पनि छर्छु, पशुपतिनाथको दर्शन पनि गर्छु, भन्ने दृढ निश्चय उनले गरिन् ।
०००
तल्लो ओठसम्म छोपिएका घोप्टे जुँगा, हरियो गलबन्दीको फेटा, लौरो टेकेका माहिला बाजे अगाडि, एउटा डोकोमा बूढी बज्यै ।

त्यसपछि अर्को डोकोमा उनको कान्छो नाति अनि अरू डोकेहरू–ओढ्ने, ओछ्याउने, भाँडाकुँडा, खानपिनका सामान बोकेका– करिब पाँच बजेको समयमा सदर राजधानीनिर बालाज्यू आइपुगे र त्यहीँ एउटा इष्टमित्रको घरमा बसे ।

डोकोबाट ओर्लेको एक छिनपछि बूढीले सोधिन्—
“खास नेपाल राजधानी यही हो ?” 
“हो, यही हो ।”  
“लौ न त मलाई हात्ती देखाइदेओ न ।” 
“यत्रो बाटो, थाकेर आउनुभएको छ, अहिले केको हतपत त ? भोलि जाऔँला, देखाऔँला ।”
मनले ‘नाइँ हुन्न’ भने तापनि मुखले त बूढी बज्यैले ‘हुन्छ’ भनिन् । आफ्नो छोरोको वचन उनले विवश भएर मानिन् ।

रातभर पनि उनको मनमा यही कुरा खेलिरहेको थियो—
‘कस्तो जन्तु होला त ए, त्यो । नाङ्लाजत्रा त कान रे । घरजत्रो अग्लो रे । दुवैतिर मुख, दुवैतिर पुच्छर भएको रे । जाँताजत्रा पाइला, नरसिङ्गाजत्रा दाह्रा रे । ओहो !’

भोलिपल्ट बिहान खानपिन सकेर, मंसिर महिनाको घाम ताप्दैताप्दै माहिला बाजे, उनको कान्छो छोरो, बूढी बज्यै, दुइटा भरिया, बिस्तारबिस्तार हिँडेर हात्ती हेर्न आए ।

पहाडमा आफ्नो घरसँगै घर भएको माहिला बाजेको भतिजो हरिविनोद, स्रेस्ता पाठशालामा पढेर निजामती पास दिन दुई वर्षअघिदेखि राजधानीमा बसेको थियो ।

आफ्ना काका, बूढी आमा घरबाट आएका छन् रे भन्ने सुनेर भेट्नलाई ऊ जाँदै थियो बाटोमा ठिक, ती दुवै थरीको भेट भयो । ढोगभेट, आरामबिराम सोधपुछ गरेपछि माहिला बाजेले सोधे—
“यहाँ हात्ती राख्ने कहाँ हो ?” 
बूढीले नातिको मुखतिर हेरिन् । 
“हात्तीसारमा । किन ?”
“यो कान्छो हात्ती हेर्छु भन्छ, यसलाई हात्ती देखाइदिनुपर्यो ।” माहिला बाजेले चलाकीसाथ भने ।
“आजकाल हात्ती छैन । मधेस लगिसके ।”
“हैन, हो र ? साँच्चै हो र ?” बूढी बज्यैले आँखाको पुतली फैलाएर सोधिन् ।
“हो त नि ।” 
“हैन, तँलाई राम्रो थाहा छ ?” माहिला बाजेले पनि सोधे । 
“थाहा छैन होला ।” बूढीबज्यैले भनिन् ।
“मलाई राम्रै थाहा छ । हात्ती राख्ने हात्तीसारमा, मेरो डेरा नक्सालमा नजिकै । रातदिन त्यही बाटो हिँड्नुपर्छ । एक महिनाजति भयो लगेको ।”
“ज्या !” माहिला बाजेले आफ्नी आमाको मुखतिर हेरेर भने ।

उसको यस्तो कुरा सुनेपछि बूढी बज्यै छाँगाबाट खसेकी जस्ती भइन् । उनको आँखा अलिना भए, जे हेरे पनि फिक्का । उनका कान चर्का भए, जे सुने पनि चरक्क । उनको मुटु अमिलिएर आयो । कलेजा त कताकता पिरोले पोलेको जस्तो भयो । जिभ्रो तीतो र टर्रो, केही खानै मन लागेन, पिउनै मन लागेन ।

धरहरा हेरिन्, घण्टाघर बजेको सुनिन्, हलवाई पसलको मिठाई खाइन्, तर केहीमा पनि दिल लागेन, स्वाद आएन । हात्ती, आफ्नो राजधानीमा आउनाको मुख्य उद्देश्य, उनले हेर्न पाइनन् ।
०००
बिहानको तोप पड्केको पनि थिएन । बूढी बज्यै, माहिला बाजेलगायत सबले स्युःस्युः र स्याउःस्याउः गरेर वाग्मती नुहाए । त्यताबाट ती सब पशुपतिको वनतिर लागे– हातमा सतबीउको रुमाल झुन्डाएर ।

सारा वनवन सतबीउ छरेर बिहान राम्रै उज्यालो भइसकेपछि विश्वरूपनिरका ‘बहिरा गणेश’मा ती सब आइपुगेर गणेशलाई डगडग–डगडग हल्लाएर–कराएर माहिला बाजे र ती भरियाहरूले भने, “ल है गणेश बा । हाम्रा बाजेजिजुलाई भन्दिनू, हामी आएथ्यौँ, सतबीउ छर्याथ्यौँ ।”

सतबीउ छर्ने काम सकिएपछि ती सब पशुपतिनाथको दर्शन गर्न आए । त्यताबाट तिनीहरू कैलाशतिर उक्ले– दही चिउरा खान जहाँ अपार घुइँचो, पहाडिया भजन गाउने र नाच्नेहरूको जमघट थियो ।

कैलाशमा खाँदाखाँदै माहिला बाजेको र बूढी बज्यैको वार्तालाप हुन लाग्यो—
बूढी बज्यै– अब घर कहिले जाने त ? 
माहिला बाजे– पाँचसात दिन बसाँै न, नेपालको रमिता हेरौँ अनि जाऔँला । 
बढी बज्यै– त्यतिका दिन किन बस्ने ? भोलि नै हिँडे हुँदैन र ! जानु परिहाल्छ । 
माहिला बाजे– त्यत्रो बाटो हिँडेर आइयो । भोलि नै के बित्दो छ र ? 
बूढी बज्यै– दाइँ गर्ने बेला, बाली भित्र्याउने बेला, व्यर्थै यहाँ किन बस्नु ?

हात्ती देख्न नपाएको हुनाले, आफ्नो मनोरथ सिद्ध नभएको हुनाले, बूढी बज्यैलाई नेपालमा छिनभर पनि टिक्न मन लागेन । यो साल किन आइछु, व्यर्थ आइछु भन्ने भित्र मनमा लागिराख्यो ।

साँच्ची भनौँ भने दिन बिताए रात कसरी कटाऔँ, रात कटाए दिन कसरी बिताऔँजस्तो भयो । हमेसा घरै जाऔँ, घरै जाऔँको घोकना गर्न लागिन् ।

माहिला बाजेको केही लागेन र अन्त्यमा केटाकेटीलाई अलिकति मालताल, नसड्ने, नगनाउने छाँटका केही मिठाई किनेर बालाचतुर्दशीको पर्सिपल्ट नै ती पश्चिम आफ्ना घरको बाटो लागे ।

स्रेस्ता पाठशालामा पढ्न बसेको माहिला बाजेको त्यो भतिजो विद्यार्थी पनि उनीहरूलाई पुर्याउन ‘पाँचमाने’ सम्म गयो । हिँड्दाखेरि बाटोभरि बूढी बज्यैले त्यसलाई “अब हात्ती कैले आउँछ ?” भनेर दुईपटक सोधिन् ।

बिदाबारी हुने बेलामा, छुट्टिने बेलामा, उनले त्यो विद्यार्थी नातिलाई फेरि भनिन्न्, “हात्ती आउनासाथ हामीलाई चिठी लेख्नू ।” 
बीचैमा कुरा काटेर माहिला बाजे बोले, “हात्ती हेर्न कान्छोले रहर गरेको छ र ।” 
यसपछि तिनीहरू गए । हरिविनोद फर्कियो ।
०००
एक वर्षपछि—
राजधानीमा राजपरिवारमा विवाह पर्यो । फेरि हात्ती ल्याए । तर, हरिविनोदले भने हात्ती आएको सूचनाको चिठी वहाँ पठाएन– सायद बिस्र्यो, सायद कान्छोलाई फुल्याउनलाई ठट्टा गरेको भनिठान्यो ।

उतापट्टि बूढी बज्यै भने राजधानीबाट चिठी आउला भन्ने आशा गरिरहेकी थिइन् । हात्ती देख्न नपाएको हुनाले सदासर्वदा उनको हृदयमा केही कुराको अभाव भएको जस्तो उनलाई अनुभव भइरहन्थ्यो ।

विद्यार्थीको नाममा पहाडबाट एउटा चिठी आयो जसमा “राजधानीमा हात्ती आयो कि आएन ?” भन्ने सोधिएको थियो ।

विद्यार्थीले हात्ती आएको छ भन्ने जबाफ भोलिपल्टै पठायो । त्यो चिठी पहाडमा यस्तो मौकामा पुग्यो, जब धमाधम दाइँ चलिरहेको थियो । 
बूढी बज्यै भन्थिन्, “भोलिपर्सि नै काठमाडौँ जाऔँ ।”
माहिला बाजे भन्थे, “तैतै दाइँ सकेर जाऔँ ।”

बूढी बज्यैले बसिखानु गरिनन्– आजै जाऔँ, अहिले जाऔँ, भरे जाऔँ । आखिर माहिला बाजेको केही लागेन । धमाधम चलिरहेको दाइँ अर्काको भरमा यसै छोडेर उनी राजधानीतिर लागे–आमाको उत्कट इच्छाको अधीन भएर ।

आफू पैदल, आमा र कान्छो छोरो डोकामा, अरू दुईओटा भरिया । यसपालिको उनीहरूको यात्रा ज्यादै छोटकरीको थियो । त्यहाँका गाउँलेहरूले केही रहस्य बुझ्न सकेनन् यो मध्यमंसिर, दाइँ नसक्दै काठमाडौं जानुपर्ने कारण के ?
०००
बाकसमाथि डिबिया बलेको, माहिला बाजेको भतिजो हरिविनोद ‘अदालती बन्दोबस्त’ घोक्न लागिरहेको थियो ।

राति एक तोप पड्कने बेलामा अचानक ‘हो, हो, यही घर हो’ भन्दै उसैको कोठाभित्र पसे– बूढी बज्यै, माहिला बाजे, कान्छो र भरियाहरू ।
ढोगभेट सकिनासाथ बूढी बज्यैले आफ्नो नातिलाई सोधिन् कुम्लोमा अडेसा लागेर, “हात्ती छ ? कहाँ छ ?”
“छ, हात्तीसारमा छ ।”
“अलिकति लत्ताकपडा किनमेल पनि गरूँ, यो कान्छोलाई हात्ती पनि देखाइदिऊँ भनेर आएका” माहिला बाजे बडो बाठो भएर बोले ।

‘छ’ भनेको सुन्नासाथ बूढी बज्यैले चाहिँ ‘भला’ भन्ने ठानेर लामो सास फेरिन् । उमेर यो छ, मर्नु अवश्य छ !! हात्ती नदेखिकन मर्छ कि भन्ने उनलाई खोप थियो । अब त्यो नरहने भयो ।

त्यो रात उनले सपनापर्यन्त हात्तीकै देखिन्– टाटेपाटे बाघजस्तो अजंगको जन्तु हुरुरुरु उडेर आएको, उनीचाहिँ डरले भित्तामा लिपिस्स टाँसिएकी । अरूहरूचाहिँ ‘हात्ती भनेको त्यही हो’ भन्दा रहेछन् ।
०००
भोलिपल्ट बिहान—
करिब एघार बजेजति खाइपिइ सकेर हात्ती हेर्न ती सब निस्के । पुसको दिन, आकाश बादलले छाए तापनि बूढी बज्यैको दिलमा त खुसीयालीको घाम छर्लंग लागेको थियो । हात्तीसारभित्र पसेर हरिविनोदले भन्यो, “यही हो हात्तीसार ।”
“यही हो हात्तीसार ?” बूढी बज्यैले सोधिन् । 
“यही हो ।” 
“हात्ती खै त ?” 
“चराउन बाहिर लगेका होलान् ।” 
“ऐले ल्याउँछन् ?” 
“ल्याउँछन् ।”

हात्ती बाँध्ने खमारीको वरिपरि ती सब थुप्रे । हरिविनोदले ती सबलाई चिनायो, “हात्ती बाँध्ने कीलो यही हो । यसैमा हात्ती बाँध्छन् ।”
“ए !” बूढी बज्यैले भनिन्, “पानी परेको बेलाँ सार्नुपर्दो रहेनछ हगि ?”

कान्छोले भएभरको खमारी गन्न लाग्यो । बूढी बज्यैले मनमनै विचार गरिन् र भित्रभित्रै चकित परिन्, “एक हातको कीलोमा त त्यत्रो अर्ना भैँसी बाँधिन्छ भने यो त कीलो नै यत्रो बडोमा ! जीवात् कत्रो होला !”

त्यहीँको एउटा मानिसलाई हरिविनोदले “हात्ती कैले ल्याउँछन् ?” भनेर सोध्यो । उसले डढेको भाँडा माझ्दै माझ्दै जबाफ दियो, “के ठेकान कैले ल्याउँछन् कैले ।”
“भरे तीनचार बजेसम्ममा ल्याइपुर्याउँदैनन् ?”
“ए ! के ल्याउँथे ! मधेस लगिसके ।” 
“कैले ?” 
“आज बिहान सबेरै ।” 
“होइन, साँचो हो कि कसो हो ?” 
“ढाँटेर म के पाउँछु र ?”
ती दुईजनाको कथोपकथन सुन्नासाथ बूढी बज्यैलाई हुप पसेको जस्तो भयो । उनी झस्स झस्किन् । उनलाई नैराश्यले ढाक्यो, अन्धकारले छोप्यो । तुरुन्तै घाँटी सुकेर आयो । केही बोलिनन् । यसै लत्रङ परेर त्यहाँ थचक्क बसिन् ।

घाम लागेको हो कि, बादल लागेको हो कि उनलाई केही होस भएन । माहिला बाजेचाहिँ आफ्नो भतिजोसित निक्कै रिसाए । तर, कसूर त भतिजाको पनि केही थिएन ।
०००
कैयन डाँडाकाँडा, खोलानाला, पहरोभञ्ज्याङ, वन पार गरेर बल्ल उनीहरू पन्ध्र दिनमा आफ्नो घर पुगे । त्यस बखत बूढी बज्यै आधा गलिसकेकी थिइन् । बाहिर देख्ता रोग केही थिएन । तर, भित्र शोक थियो– हात्ती हेर्नु कर्ममा लेखेको रहेनछ भन्ने ।

उनी आजभन्दा भोलि, भोलिभन्दा पर्सि दुब्लाउँदै गइन् । अन्त्यमा भात खानलाई भान्छासम्म जान पनि उनलाई गाउँबाट बेसी गएको तुल्य भयो ।

गाउँले वैद्य आएर उनको नाडी छाम्थे, रोग केही ठम्याउँदैनथे । यस्ता प्रकारले उनी दिनको एक कचौरा दूधको भरमा मात्र डेढ महिनासम्म जिइन् ।

पछि हुँदाहुँदा, कमजोरी बढ्दाबढ्दा, हात पनि चलाउन नसक्ने, खुट्टा पनि चलाउन नसक्ने, ओर्कनफर्कन पनि नसक्ने भइन् ।

चैतको महिना, वनभरि गुराँस, आँगनअगाडि कोइरालो फुलेको थियो । प्रकृतिले आफ्नो रङ बदलिरहेकी थिइन्– मोहनलाल डाँफेले प्वाँख बदलेझैँ ।

यही बेला, करिब तीन घडी दिन चढ्दाको समय “राम ! राम ! कृष्ण ! कृष्ण !” भन्दै बूढी बज्यैलाई चारजनाले बिछ्यौनासहित बोकेर ल्याएर तुलसीको मठनजिकै राखे ।

उनको प्राणवायु क्रमशः क्रमशः माथिमाथि सर्दो थियो । तर, उनीमा होस भने पूरापूरा थियो । गाउँलेहरू सब वरिपरि भेला भए ।

माहिला बाजेले उनको काननिर गएर सोधे, “आमै ! तपाईंको कसैसित लिनुदिनु केही छ ?” 
बूढी बज्यैले थाहा नपाइँदोसँग मन्टो हल्लाइन् । त्यो माहिला बाजेले मात्र देखे ।

“हामीलाई भन्नुपर्ने केही छ त ? मनमा केही कुरा लागेको छ ?” उनले फेरि सोधे । 
बूढी बज्यैले ज्यादै सुस्त स्वरले भनिन्, त्यो माहिला बाजेले मात्र सुने, “अरू त केही छैन, हात्ती देख्न पाइनँ !”

(‘भीमनिधि तिवारीका प्रतिनिधि कथाहरू’बाट । विशेष आभार : डा. बेञ्जु शर्मा ।)