विनोद नेपाल

त्यसो त म्यानमार सधैँजसो अशान्त नै रहन्छ, केही समययता झनै अशान्त छ । त्यहाँको सेनाले लोकतान्त्रिक सरकार गठनका लागि मार्गप्रशस्त गर्नुपर्नेमा निर्वाचन परिणाम अस्वीकार गर्दै सत्ताकब्जा गरी संकटकाल घोषणा गरेपछि प्रदर्शनहरू भएका छन् । प्रदर्शनमाथि सेनाले नृशंसता देखाएको छ । थुप्रै नागरिक मारिएका र हजारौँ सैन्य नियन्त्रणमा छन् ।

यस्तै अवस्थामा मेरो सम्झनामा आयो ठ्याक्कै दुई दशकअघि प्रकाशित विनय रावलको यात्रा संस्मरण ‘ठुल्दिदीको देश’ । लेखकका यात्रा अनुभूतिसँगै म्यानमारको इतिहास र प्रजातन्त्रवादी नेतृ आङ सान सु कीका बारेमा समेत विस्तृत जानकारी संकलित उक्त पुस्तक किताबहरूको भिडबाट निकालेँ । यसका अक्षरहरूमा फेरि घोत्लिन मन लाग्यो । र, हालैको एक बिहान एउटै बसाइमा विनयको यात्रा संस्मरण पढेर सकेँ ।

पुस्तक पढ्दै गर्दा कृतिकार विनय रावलको निधन यही महिनामा भएको स्मरण भयो । 

०००

माध्यमिक तहमा पढ्दै गर्दा नै म फाटफुट कलम चलाउँथेँ । प्रमाणपत्र तहमा पढिरहँदा चाहिँ रचनाहरू प्रकाशित हुन थाले । स्नातक तहमा अध्ययन गर्दैगर्दा समसामयिक विषयमा पनि कलम चलाउन थालेँ । यसै क्रममा २०४२ साल माघमा गोरखापत्रमा पहिलो लेख प्रकाशित भयो । त्यसपछि त के चाहियो, किशोर मनोविज्ञानले ठूलै लेखक बनिस् भन्न र लेखनलाई अझै गति दिन दबाब दिन थाल्यो ।

२०४५ सालमा जागिरे जीवन प्रारम्भ भयो । सुरुमै नेपालगन्ज पुगियो । पश्चिमको प्रमुख नाका रहेको यो सहर त्यति बेला काठमाडौंबाट निकै टाढा थियो । पहिलोपटक नेपालगन्ज पुग्दा म अत्तालिएको थिएँ । असोज महिनाको मध्यतिर पुग्दा पनि उखर्माउलो गर्मी र लामखुट्टेको चपेटामा पर्नुपरेको आज पनि सम्झना हुन्छ !

साँघुरा सडक र गल्ली, साइकल र रिक्साको ठेलमठेल, खुला ढलहरू, यत्रतत्र फोहर देख्दा र उस बेलाको त्यो सहरको परिवेश, मानिसहरूको बोलीचाली र लवज, पहिरन आदि हेर्दा–सुन्दा कहाँ आइपुगेँजस्तो लाग्थ्यो । साँच्चै भन्नुपर्दा पाल्पामा जन्मे–हुर्केको मलाई कहिलेकाहीँ त म आफ्नै देशमा त छु ? भन्नेजस्तो पनि लाग्थ्यो ।

संयोग नै भनौँ, त्यहाँ धेरै समय बस्नु परेन । केही महिनामै त्यहाँबाट अझ पर पुगियो, बर्दियाको गुलरिया । जहाँ पुग्न त्यो बेला भारतीय भूमिको प्रयोग गर्नुपथ्र्यो । झन्डै चार वर्ष पश्चिमको बसाइपछि स्याङ्जाको गल्याङबजार सरुवा भयो ।

जागिर सुरु गरेपछि म पहिलोपटक २०५० साल माघमा काठमाडौं आएँ । एक त दूरीको कुरा, अर्को खर्चको कुरा पनि हुन्थ्यो । चाकडी गर्ने स्वभाव र रिझाउन सक्ने कला अनि हैसियत नभएकाले पनि ठ्याक्कै पाँच वर्ष काठमाडांै आइएन । तर, केन्द्रले तालिममा सहभागी हुन बोलाएपछि नै काठमाडौंको यो यात्रा जुरेको थियो ।

सम्बन्ध र सम्पर्कका लागि त्यसताका न अहिलेजस्तो मोबाइल फोन थियो न त सामाजिक सञ्जाल नै । टेलिफोन सबैको पहुँचमा थिएन । त्यसैले आफ्नै संस्थाका पनि सीमित व्यक्तिहरूसँग मात्रै परिचय हुनसकेको थियो ।

तालिमका लागि आएको म केन्द्रीय कार्यालय पुगेँ । त्यसै क्रममा टंगालस्थित केन्द्रीय कार्यालयमा कवि÷लेखक विनय रावलसँग पहिलोपटक भेट भयो । माध्यम हुनुहुन्थ्यो मित्र बुद्धिराज पाण्डे, जसलाई मैले गल्याङबाट बिदा गरेको थिएँ ।

जब रावलकहाँ पुगियो, परिचयपश्चात् उहाँले मसँग चिरपरिचितजस्तो व्यवहार गर्नुभयो । पहिलो भेटमै उहाँको मप्रतिको व्यवहार देखेर म अनौठो मानिरहेको थिएँ । अन्तर्मुखी र हत्तपत्त कसैसँग घुलमिल हुन नसक्ने स्वभावको म आश्चर्यमा परेजस्तो महसुस गर्नुभएछ क्यारे, उहाँले । तत्कालै प्रस्ट भन्नुभयो, “तपार्इं त लेखक हो नि, हाम्रो संस्थाको अर्को एउटा लेखक । लेख्नुपर्छ है, छाड्नु हुन्न ।”

उहाँबाट यत्ति सुनिसकेपछि मलाई लाग्यो, उहाँ मेरा बारेमा जानकारी राख्नुहुन्छ । तर, वास्तवमा कार्यालयको जिम्मेवारी तथा अनुकूल वातावरणको अभावमा त्यसताका मेरो लेखन सुस्ताएको थियो । यसैले मैले असहज मान्दै भनेँ, “लेखक त कहाँ हुनु र सर, अलिअलि कलम चलाउँछु ।”

उहाँले भन्नुभयो, “लेख्ने हरेक व्यक्ति लेखक हो । यो अद्भूत क्षमता हो । बोल्न त जो पनि बोल्छ, कलम चलाएर आफ्नो विचार सार्वजनिक गर्ने क्षमता जो कसैमा हुँदैन । त्यस्तो सामर्थ्य र कला हुनेजति सबै लेखक नै हुन् । फेरि, लेखक ठूलो र सानो हुँदैन, लेख्नेजति सबै समान हुन्छन् ।”

विनय सरको यस अभिव्यक्तिबाट मैले हौसला प्राप्त गरेँ । एउटा स्थापित लेखकले त्यसरी उत्साहित तुल्याउनु आफैँमा गजब थियो । ममा उहाँको त्यो प्रभाव गाढा भएर रह्यो ।

गल्याङबजारबाट सरुवा भएर चितवन पुगेपछि संस्थाका धेरैजसो अग्रज, समकालीन र अनुजहरूसँग परिचित हुने मौका मिल्यो । एकातिर काठमाडौं आउन–जान सजिलो, अर्को काठमाडौंबाट बाहिर जिल्लातिर जानेहरू प्रायः चितवन भएर हिँड्ने र बाटोमा पर्ने भएकाले हाम्रो कार्यालयमा पस्थे ।

विनय रावलको हकमा पनि उहाँ घरायसी कामले पैतृक थलो वीरगन्ज जानुपर्दा होस् वा कार्यालयको कामले जिल्लातिर जानुपर्दा नै किन नहोस्, बाटो पर्ने भएकाले उहाँसँग बारम्बार भेट हुन थाल्यो । फोनमा सम्पर्क गर्ने र केही नयाँ कुरा छ कि भनेर सोध्ने वा उहाँ स्वयम् पनि ‘ल यस्तो छ है’ भन्ने गर्नुहुन्थ्यो । यसरी चितवन हुँदै कतै जाँदा भरतपुर पुगेपछि मलाई खोज्नुहुन्थ्यो र भेटघाट हुन्थ्यो ।

उहाँसँग सहकर्मीको सम्बन्ध त थियो नै, म यदाकदा साहित्यसँगसँगै पत्रपत्रिकामा समसामयिक विषयमा लेख लेख्ने भएकाले पनि उहाँ मलाई  माया गर्नुहुन्थ्यो । त्यसैले काठमाडा आउँदा उहाँको कार्यालय कोठामा पुग्थेँ । नपुगे मलाई कतै देख्नासाथ ‘मकहाँ आउनु है विनोद’ भन्नुहुन्थ्यो ।

चेम्बरमा गएपछि छेउमा रहेको चाङबाट पत्रपत्रिका, पुस्तक आदि निकालेर दिने र त्यहाँ अन्य कुनै साहित्यकार उपस्थित भए तिनीहरूसँग परिचय पनि गराउने गर्नुहुन्थ्यो ।

एउटा यस्तै भेटमा उहाँले भन्नुभएको थियो, “पत्रिकाको कटिङहरू राखिराख्नु है, पछि चाहिन्छ । अहिले लेखेको कुराको महत्व पछि हुन्छ । पछि त्यो इतिहास हुन्छ । त्यसैले आफूले लेखेका, चाहे प्रकाशित हुन् वा अप्रकाशित, सबै सामग्री जतन गर्नुपर्छ । तिनैबाट छानेर राम्रालाई पछि पुस्तकाकार दिनुपर्छ ।”

त्यसो त म आफैँ पनि यस मामिलामा सजग थिएँ । २०४० सालदेखि नै रचनाहरू प्रकाशित हुन थालेका र तीमध्ये प्रायः सबै नै मसँग सुरक्षित रहेकाले म भन्थे, “धन्दै नमान्नुस् सर, राखेको छु । राख्छु पनि । तर, पुस्तक निकाल्न सकिने पो कहिले हो !”

मैले यसो भनिरहँदा विनय सर हौस्याउनुहुन्थ्यो, “सकिहालिन्छ नि । निकाल्नुपर्छ । म छु, सकेको सहयोग गरिहाल्छु ।”

एउटै संस्थामा कार्यरत र आफूभन्दा माथिल्लो ओहदामा रहनुभएकाले मैले सम्बोधनमा उहाँलाई ‘सर’ नै भन्थेँं । उहाँचाहिँ मसँग हाकिम होइन, दाजुको व्यवहार गर्नुहुन्थ्यो । उहाँ मसँग यति प्रष्ट, खुलस्त र आत्मीय हुनुहुन्थ्यो, देखेर म आफैँ छक्क पर्थेँ !

मैले जागिरे जीवनका १० वर्ष चितवनमा बिताएँ । यस अवधिमै बैंकबाट कर्मचारी सुविधाअन्तर्गत घर निर्माण सापटी आएकोले म चितवनमै चारकोठे बास बनाएर बस्न थालेको थिएँ । त्यसताका जग्गाको मूल्य बढ्दो थियो र देशकै केन्द्रमा रहेको चितवनको आकर्षण पनि बढ्दो थियो ।

एकपटकको भेटमा चितवनमा कार्यरत हामी शुभेच्छुकहरूले उहाँलाई भन्यौँ, ‘चितवनमा घडेरी किन्नुप¥यो सर’ । आश्चर्य वा खुसीका समयमा  आफ्नै खालको हाँसो हाँस्ने उहाँले हाँस्दै भन्नुभयो, “कहाँबाट किन्नु यार । सके त किन्नुहुन्थ्यो नि यस्तो चल्तीफिर्तीको ठाउँमा ।” 
अनि, हामीले भन्यौँ, “तपाईँ कति निकाल्न सक्नुहुन्छ निकाल्नुस् । नपुगेको थपथाप हामी गरौँला । बिस्तारै दिँदै गर्नुहोला ।”

हामीले यत्ति भनेपछि उहाँ अघि बढ्नुभयो । हाम्र्रै बलमा उहाँले मेरै टोलमा एक कट्ठा जमिन किन्नुभयो । जग्गा किन्दा नपुग रकम हामी साथीभाइले सापटी दिएका थियौँ ।

तर, त्यो विषयलाई कताकता फरक ढंगले चर्चामा ल्याइएछ । खै के भयो, जग्गा किनेको केही समयपछि नै उहाँले त्यो जग्गा बिक्री गर्न चाहेजस्तो गर्न थाल्नुभयो । थामथुम पार्दै तीन वर्षजति त राखियो । तर, त्यसपछिचाहिँ एउटा भेटमा उहाँले भन्नुभयो, “तपाईँहरूको सापटी पनि फिर्ता गर्नुछ, बेचौँ भो विनोदजी त्यो घडेरी । ऋण बोकेर जग्गा के राख्नु ।”

त्यसताका जग्गाको मूल्य घट्दो थियो, नाफा हुने अवस्था त थिएन । घाटा लाग्नेजस्तो अवस्था थियो । मैले प्रष्ट भनेँ, “यतिखेर जग्गाको मूल्य छैन, ब्याज पनि उठ्दैन सर, के गरौँ ? अलि समय राखे ब्याजसम्म त उठ्थ्यो कि !”
उहाँले भन्नुभयो, “भो छाड्नुस्, किन्दा, पास खर्चसमेत लागेको मूल्य उठ्छ भने तपाईँ नै बेचिदिनुस् ।”

यति भन्नुभएपछि म जग्गा बिक्री गरिदिने निर्णयमा पुगेँ । उहाँको स्वामित्वमा रहेको जमिन पछि मैले नै ग्राहक खोजेर परल मोलमै बिक्री गरिदिएँ । सो जमिन किन्दाको मेरो र अरू साथीहरूसँग लिएको सापटी पनि उहाँले त्यसै बेला फिर्ता गर्नुभयो । 
घडेरी बिक्री भइसकेपछि उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, “धन्यवाद विनोदजी, मेरो टाउको हलुंगोे बनाइदिनुभयो ।”

यसरी छिमेकी बनिसकेका रावल छिमेकबाट टाढा हुनुभयो । तर, हाम्रो सम्बन्ध भने गाढा नै रह्यो । यस्तैमा म पनि केन्द्रीय कार्यालयमा सरुवा भएर आएँ । त्यही समयमा उहाँ नेपालगन्ज क्षेत्रीय कार्यालयतिर लाग्नुभयो ।

त्यस बेला बैंकको व्यवस्थापन विदेशी व्यवस्थापको जिम्मामा आएको थियो । एक प्रकारले भन्नुपर्दा बैंकको आन्तरिक व्यवस्थापनमा निकट रहेर काम गर्दै आउनुभएका विनय रावल सर नयाँ व्यवस्थापन समूहको प्राथमिकतामा पर्नु भएन ।

जागिर खाँदाखाँदै साहित्यिक क्रियाकलाप र पत्रकारिताका क्षेत्रमा सक्रिय रहनुभएका उहाँ त्यसपछिका दिनमा यस क्षेत्रमा झनै बढी सक्रिय हुनुभयोे । त्यसअघि नै उहाँ साझा प्रकाशनको सञ्चालक समिति सदस्यमा निर्वाचित हुनुभएको थियो ।

यसैबीच, २०६२ साल जेठ २५ गतेका दिन साहित्यिक यात्राकै क्रममा उहाँको भारतीय भूमिमा दुर्घटनामा परी निधन भयो ।

कवि विनय रावलको निधन हुँदा परिवारले आफ्नो अभिभावक गुमायो, एउटै संस्थामा काम गर्ने हामीले एउटा अग्रज सहकर्मी गुमायौँ । साहित्य र पत्रकारिता क्षेत्रले एउटा सक्रिय सर्जक गुमायो । देशलाई त उनको मृत्यु एकजना नेपालीको मृत्युभन्दा बढ्ता हुने कुरो भएन । तर, नेपाली साहित्यले एउटा होनहार सर्जक र सक्रिय स्रष्टा असमयमै गुमाएको थियो ।

यतिखेर कवि साहित्यकार विनय रावललाई सम्झिरहँदा उहाँको दृढनिश्चयी स्वभाव सम्झिन मन लाग्छ । उहाँको लोकतन्त्रप्रतिको आस्था, प्रतिबद्धता र समर्पण सम्झन मन लाग्छ । र, व्यक्तिगत रूपमा भन्नुपर्दा (मेरो हकमा) विनय रावललाई मेरो लेखनको एक उत्प्रेरकको रूपमा स्मरण गर्न मन लाग्छ ।

विनय रावल बितेको १६ वर्ष भइसक्दा पनि कानमा बेलाबखत उहाँको जोसिलो स्वर र मिठो हाँसो गुञ्जिरहन्छ । असाध्य मनपरेको उहाँकै योे कविता अंशमार्फत स्वर्गीय विनय रावलप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जली !

विनय रावल आफ्नो कविता ‘मलाई तिमी आफूजस्तै बनाऊ’मा लेख्नुहुन्छ—
विसंगति हेरेर बस्नु यहाँको नियति भैसक्यो
नराम्रो खबर सुनेर बस्नु यहाँको परम्परा नै भैसक्यो
छातीभित्र आक्रोश थिचेर बस्नु यहाँको बाध्यता भैसक्यो ।

हे ईश्वर !
किन मलाई आँखा चाहियो ?
किन मलाई कान चाहियो ?
किन मलाई मुख चाहियो ?

मलाई दया गर,
मलाई तिमी आफूजस्तै बनाऊ ।

(पोखराथोक, माडी, पाल्पा)