आज माघ १७ गते तामाङ समुदायको २०६१ औं सोनाम डिल ल्होछार (सर्प वर्ष)को रुपमा मनाइँदै छ । तामाङ समुदायको ल्होछार पनि नेपालको विविध सांस्कृतिक धरोहरको महत्त्वपूर्ण भाग हो । पर्व तामाङहरूको नयाँ वर्षको रुपमा मनाइन्छ । ल्होछारले तामाङ समुदायको मौलिक सांस्कृतिक पहिचानलाई बलियो बनाउँछ र समग्र राष्ट्रिय एकता सामाजिक तथा सांस्कृतिक विविधता, शान्ति र सद्भावको सन्देश पनि दिन्छ ।

ल्होछारको तिथि र प्रक्रिया

ल्होछार पर्व चन्द्र पात्रोमा आधारित हुने हुनाले प्रत्येक वर्ष यसको मिति फरक हुन्छ । यो पर्व शिशिर ऋतु (माघ फागुन)मा पर्छ । तामाङ समुदायको महिनाको मितिभन्दा तिथिमा हेर्ने गरिन्छ जुन औंसीको चन्द्रमालाई ३० दिन र पुर्णिमाको १५ लाई आधा महिना गरी कृष्ण औंसीको भोलिपल्ट १ गतेको रूपमा मान्ने गरिन्छ । त्यसकारण तामाङ समुदायले औंसी र पूर्णिमा बाली रोप्ने, भित्र्याउने र गोर्ने गरिदैन, बार्ने गरिन्छ । औंसी र पुर्णिमा शुभ दिनको रूपमा लिई पूजापाठ गरिन्छ  ।

ल्हो (वर्ष) र प्राणीको प्रतीक

तामाङ समुदायले बाह्र वर्षका विभिन्न प्राणीलाई प्रतीकको रूपमा लिन्छ । जस्तै -

जीवा ल्हो (मुसा वर्ष) 

लाङ ल्हो(गोरु वर्ष) 

ता ल्हो(बाघ/सिंह वर्ष)

या ल्हो (खरायो/बिरालो वर्ष)

डुप ल्हो (ड्रागन वर्ष)

डिल ल्हो (सर्प वर्ष) 

त ल्हो (घोडा वर्ष) 

लुग ल्हो (भेंडा वर्ष) 

प्रे ल्हो (बाँदर वर्ष) 

ज्ह ल्हो (चरा/कुखुरा/पन्छी वर्ष) 

खि ल्हो (कुकुर वर्ष) 

फा ल्हो(बँदेल वर्ष)

यी वर्षहरूको प्रतीक र नामकरण तामाङहरूको परम्परागत विश्वास र संस्कृतिमा आधारित छ । प्रत्येक वर्षका प्राणीले तामाङ समुदायका मूल्य मान्यता र दृष्टिकोणलाई प्रतिविम्बित गर्छ । यस्ता प्रतीकहरूले सामाजिक समन्वय र सामूहिकता प्रवर्धन गर्छ । तिनीले आत्मीयता र परस्पर विश्वासको अर्थ पनि बोकेका छन् ।

पाँच तत्त्वको प्रतीकात्मकता

तामाङ समुदायले ल्हो अर्थात् वर्षलाई पाँच तत्त्वको लिने गर्छन् । ती बाह्र ल्होहरूलाई माटो, फलाम, आगो, काठ र पानीको रूपमा वर्गीकरण गरिन्छ । यी पाँच तत्त्व तामाङ समुदायका धार्मिक विश्वास र जीवनका आधारभूत तत्त्व हुन् ।

साखम (माटो/पृथ्वी): पृथ्वीलाई तामाङ समुदाय सृष्टिको आधार र मातृत्वको प्रतीक मान्दछ । यो बिना जीवन अस्तित्वमा आउन सक्दैन ।

छ्याखम (फलाम): फलामलाई आत्मरक्षाको प्रतीक मानिन्छ । यसले मानव र प्रकृतिको रक्षा गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।

म्हे खम (आगो): आगोलाई जीवन र विनाशका दुवै पक्षको प्रतीक मानिन्छ । यसले मानव जीवनलाई नष्ट गर्न र प्रवर्धन गर्न सक्छ ।

सिंखम (काठ): काठलाई श्वास र जीवनको प्रतीक मानिन्छ । यो जंगल र प्रकृतिका तत्त्वको लागि महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ ।

इ/छुखम (पानी): पानीलाई जीवनको प्रगति र स्वच्छता का प्रतीकका रूपमा पूजा गरिन्छ । पानी बिना जीवन असम्भव छ ।

तामाङ समुदायको विश्वास र परम्परामा प्रकृति र त्यसका स्रोतहरूको अत्यधिक सम्मान गरिन्छ । काठ, पानी र जंगललाई तिनीहरूको जीवनको अनिवार्य अंशको रुपमा मानिन्छ । यस समुदायमा काठलाई प्राकृतिक सौन्दर्य श्वासको रूपमा मानिन्छ जसले जीवनको अनिवार्य तत्व हावा र पानीलाई दिएको विश्वास छ । जंगललाई जीवन र शान्तिको प्रतीक मान्दै मानिसको श्वास पनि जंगलसँग जोडिन्छ । जंगलको हरियाली बिना मानिसको अस्तित्व असम्भव छ भन्ने विश्वास छ । पानीलाई पनि एक महत्त्वपूर्ण तत्त्वको रूपमा मानिन्छ जसले जीवनलाई शुद्धता र ताजगी प्रदान गर्छ । पानीबिना मानिसको जीवन असम्भव हुने भएकाले तामाङ समुदायले एक पवित्र तत्त्वको रूपमा पूजा गर्छ ।

साथै, तामाङ समुदायको परम्परामा प्राकृतिक स्रोतहरूको बीचका सम्बन्धहरूलाई पनि विशेष महत्त्व दिइन्छ । पानी र काठको विवाहको विशिष्ट विश्वासले तिनीहरूको जीवन र सांस्कृतिक मान्यतामा गहिरो संकेत दिन्छ ।

उदाहरणका लागि, पानी र काठबीचको सम्बन्धले वैवाहिक निर्णयहरूलाई प्रभावित गर्छ जसमा विशेष ध्यान दिइन्छ । तामाङ समुदायले प्रकृतिलाई दिव्य र पूज्य मान्छ जसमा काठ, पानी, फलाम, आगो र जंगल महत्त्वपूर्ण तत्त्वका रूपमा रहेका छन् । यिनलाई मानव जीवनका आधार मानिन्छ ।

ल्होछारको धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व

ल्होछार पर्व तामाङ समुदायका लागि एक धार्मिक अनुष्ठानमात्र होइन बरु  सम्पूर्ण समाजको सांस्कृतिक एकता र भाइचारा को प्रतीक हो । यस अवसरमा तामाङ समुदायका सदस्यहरू एकत्रित भएर एकअर्कासँग शुभकामना आदानप्रदान गर्दछन् र एकता र प्रेमको महत्त्वलाई पुनः पुष्टि गर्छन् । ल्होछारको दौरान पारम्परिक गीत र नाच प्रस्तुत गरिन्छ, जसले तामाङहरूको सांस्कृतिक धरोहरको संरक्षण गर्छ ।

ल्होछार बाह्य र सामाजिक उत्सवमात्र होइन । यसले व्यक्तिगत र सामूहिक स्तरमा जीवनको गहिरो अर्थ र उद्देश्यको बारेमा सोच्न प्रोत्साहित गर्छ । यस्ता परम्परागत अनुष्ठानहरूले समग्र समुदायलाई सामाजिक दायित्व, शान्ति र करुणा संगत जीवनको महत्त्व याद दिलाउँछन् ।

विज्ञान र इतिहासको दृष्टिकोण

तामाङ समुदायका ऐतिहासिक र सांस्कृतिक आधारलाई पुरातात्त्विक प्रमाण र वैज्ञानिक अनुसन्धानबाट पुष्टि गर्नका लागि विभिन्न अध्ययनहरू गरिएको छ । उदाहरणको रूपमा, पुरातात्त्विक अनुसन्धानले काठमाडौं उपत्यकामा ३०हजार वर्ष अगाडि मानव बस्ती रहेको संकेत दिएको छ । यस प्रकारका अनुसन्धानले तामाङ समुदायको इतिहास र संस्कृति प्राचीन समयदेखि अस्तित्वमा रहेको प्रमाणित गर्छ ।

ल्होछार संवत् र मञ्जुश्री संवत्

ल्होछार संवत् वा मञ्जुश्री संवत् सम्बन्धी विषय सामान्यत: मिथक र ऐतिहासिक तथ्यहरूको मिलनको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ । विशेषगरी मञ्जुश्री संवत् २८६१ औं वर्ष भन्ने भनाइलाई वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट विश्लेषण गर्दा, यसलाई केवल एक मिथक वा किंवदंतीको रूपमा मात्र लिन सकिन्छ । यो ऐतिहासिक प्रमाण र परिमाणको आधारमा पुष्टि गरिएको छैन । काठमाडौं उपत्यका वा नेपालको प्राचीन सभ्यता बारेमा यस्ता कथनहरू प्राय: विभिन्न सांस्कृतिक र धार्मिक विश्वासमा आधारित हुन्छन् जुन ऐतिहासिक प्रमाणहरूका आधारमा पूरा प्रमाणित गर्न कठिन हुन्छ ।

काठमाडौं उपत्यकामा प्राचीन मानव बस्ती र सभ्यता

जनकलाल शर्माको हाम्रो समाजको एक अध्ययनअनुसार काठमाडौं उपत्यकामा प्राचीनतम मानव बस्तीको प्रमाणहरू पाइन्छ । लेनिनग्राड विश्वविद्यालयका पुरात्तात्त्विक डा. शेटेन्कोको पुरातात्विक अनुसन्धानले ई.पू. ३० हजार वर्ष पहिलेको ढुंगे हतियारको प्रमाणलाई उद्धृत गर्दै, तामाङ समुदायको प्राचीन बसोबासको कुरा पनि उठाइएको छ । यसले काठमाडौं उपत्यकामा प्राचीन मानव बसोबासको अस्तित्व र सभ्यता को प्रमाण दिन्छ । यस आधारमा, मञ्जुश्री संवत् र ल्होछार संवत् जस्ता अवधारणाहरूलाई वैज्ञानिक दृष्टिकोणले चुनौती दिन सकिन्छ ।

चोभार र रेडियोकार्बन डेटिङ (C14 dating)

चोभारको चट्टान र काठमाडौं उपत्यकाको अन्य भू-रचनाहरूको अध्ययन गर्दा, रेडियोकार्बन डेटिङ जस्ता आधुनिक वैज्ञानिक विधिहरूले यस क्षेत्रको पुरानो मानव इतिहासको वास्तविक आयु पत्ता लगाउन सहयोग गर्छ । पुरानो प्रमाणहरुको अनुसन्धान रेडियोकार्बन डेटिङको प्रयोगले चोभार डाँडाको पुरानो सभ्यताको पुष्टि गर्न सक्षम बनाउन सक्छ । विशेष गरी, माटो र बलुवालाई अध्ययन गर्दा प्राप्त हुने प्रमाणहरूले मानव बसोबासको प्राचीनता स्पष्ट पार्न सक्छ । यसले मञ्जुश्री संवतको पुष्टि गर्ने आधार निर्माण हुन्छ ।

किराँत वंश र यलम्बरहाङको शासन

प्रागैतिहासिकका राज्यहरु प्राचीन किराँत वंशको ऐतिहासिक महत्त्व र यलम्बरहाङको शासनको अवधिको कुरा पनि महत्त्वपूर्ण छ । किराँत समुदायको इतिहासलाई विश्लेषण गर्दा यसलाई धार्मिक वा सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट मात्र नहेरी ऐतिहासिक तथ्यको रूपमा हेर्नुपर्ने हुन्छ ।

५०८५ वर्षको अवधि, जसलाई किराँत समुदायले मनाउँदै आएको सापेक्षता र प्रमाणलाई स्पष्ट गर्न आवश्यक छ । पुरातात्त्विक प्रमाणहरूको अभावमा यस अवधिको ऐतिहासिक सत्यता प्रमाणित गर्न कठिन हुन्छ । तर त्यसका आधारमा सांस्कृतिक र ऐतिहासिक विश्लेषण गर्न सकिन्छ । अहिले किरांत समुदायले प्राचीन राजा यलम्बर संवत् ५०८५ औं वर्ष मनाएका छन् भने यलम्बर अगाडि महिषापल र गोपाल वंशले शासन गरेको इतिहास छ ।

ल्होछार तामाङ समुदायको सांस्कृतिक धरोहरको एउटा महत्वपूर्ण हिस्सा हो जसले समुदायको ऐतिहासिक र धार्मिक मूल्यहरूलाई उजागर गर्दछ । यो पर्वले तामाङ समुदायको सामाजिक र सांस्कृतिक धरोहरको संरक्षण गर्नुका साथै यसले समग्र समाजलाई एकता, प्रेम र शान्तिको महत्त्व सम्झाउँछ ।

प्रकृतिका पाँच तत्त्वहरूले मानव जीवनको सभ्यताको महत्वलाई दर्शाउने गरिन्छ र तिनीहरूको प्रतीकात्मकता तामाङ समुदायका जीवनका अभिन्न अंशका रूपमा निरन्तरता पाउँदैछन् । यस ल्होछार पर्वको वैज्ञानिक र ऐतिहासिक दृष्टिकोणले पनि तामाङ समुदायको प्राचीनता र सभ्यताको गहिरो प्रमाण प्रस्तुत गर्दछ । अझै ल्होछार पर्वको महत्त्वलाई सामाजिक र सांस्कृतिक प्रभावलाई अझै बढी बुझ्न राष्ट्रिय पर्वको रुपमा प्रवर्द्धन गर्न जरुरत छन् । सम्पूर्ण दाज्यूभाई दिदीबहिनीहरुमा २८६१ औं सोनाम डिल ल्होछारको हार्दिक शुभकामना व्यक्त गर्दछु । थुछेंजे ! जाबाडेम्बा !!