विनय रावल (२०१३–२०६२) भन्नासाथ अप्ठ्यारोसँग हिँड्ने तर कसिलो, गठिलो शरीर र जोसिलो आवाज अनि आँटिलो मानिसको अनुहार आँखामा आउँछ, उनलाई चिन्ने सबैको । बाल्यकालमा समयमै उपचार नपाएका कारण शारीरिक दृष्टिले एउटा खुट्टा कमजोर भए पनि उनी मानसिक रूपले अत्यन्त सबल र ऊर्जावान् थिए । विचारवान् अनि सशक्त र जुझारु थिए ।

३० को दशकमा नेपाली साहित्यमा निकै प्रतिभाशाली स्रष्टा देखापरे । तिनैमध्येका एक हुन्, विनय रावल । हत्तपत्त कसैसँग नदब्ने, कसैका सामु ननिहुरिने र आफ्नो अडानमा दृढ रहने स्वभाव थियो विनयको । अन्याय नसहने र लागेको बोलिहाल्ने उनको बानी थियो । व्यंग्यमिश्रित हल्का मुस्कानयुक्त बोलीले प्रहार गर्न खप्पिस थिए उनी ।

विनयको व्यक्तित्व छरिएको थियो अलिकति साहित्यमा, अलिकति पत्रकारितामा, अलिकति जागिरमा । निश्चय नै जागिरले उनलाई परिवार पाल्न भरथेग गरेको थियो । तर, उनको पहिचान बनाउन सहयोग गरिरहेका थिए साहित्य र पत्रकारिताले ।

भन्थे, ‘जागिर नखाए त पेट कसरी पाल्ने ? जागिर खाँदै, पदीय जिम्मेवारी पूरा गर्दै अन्यत्र पनि संलग्न र सक्रिय हुनुपर्छ । यसो गर्दा जागिरपछिको जीवन सहज हुन्छ ।’

विनय सधैँ निरंकुशता र अन्यायका विरुद्ध लडे । पञ्चायती निर्दलीय शासन व्यवस्थाका विरुद्ध पटकपटकका आन्दोलनमा र ज्ञानेन्द्र शासनकालको राजतन्त्रविरुद्ध पनि उनी विभिन्न माध्यम र मोर्चाबाट लडे । दशवर्षे द्वन्द्वकालमा उनी आतंकविरुद्ध लेखनका माध्यमद्वारा लडे ।

वि.सं. २०१३ सालमा वीरगन्जमा जन्मिएका उनले कर्मथलो राजधानी काठमाडौंलाई बनाए । जागिरे जीवनको अधिकांश समय उनी काठमाडौंमै रहे ।

विनय विभिन्न भूमिकामा रहे । उनी नेपाल साहित्यकार संघको अध्यक्ष बने । प्रेस काउन्सिलको सदस्य बने । साझाको सञ्चालक चुनिए । सम्पादनमा संलग्न रहे । ‘अभिनव’, ‘मुकुट’ र ‘श्रीजा’को सम्पादन गरे । यद्यपि, दिगो हुन सकेन ।

एकताका चर्चा बटुल्न सफल ‘तरलवाद’का प्रवर्तकमध्येका एक उनले ‘राष्ट्रपुकार’ र ‘पुनर्जागरण’ साप्ताहिकमा अतुलेश र अभिनव रावलको उपनामबाट स्तम्भ लेखे । अन्य पत्रपत्रिकामा राजनीतिक तथा साहित्यिक लेखरचनाहरूको निरन्तर प्रकाशन भयो । यी सबै भूमिकाले विनय बहुमुखी थिए भन्ने पुष्टि हुन्छ ।

विनयको पहिलो कृति ‘मलाई तिमी आफूजस्तै बनाऊ’ कवितासंग्रह २०४९ सालमा साझा प्रकाशनले प्रकाशित गरेको थियो । ‘सपनाको देशमा’ उनको पछिल्लो कृति हो । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट २०६१ सालमा प्रकाशित यो कृति दिवंगत स्रष्टाहरूलाई समर्पण गरेका उनी अर्को वर्ष आफैँ दिवंगत भए । म्यानमार यात्राको संस्मरण ‘ठुल्दिदीको देश’ र ‘समय–प्रवाह’ नामक विभिन्न पत्रपत्रिकामा प्रकाशित समसामयिक विषयका लेखहरूको सँगालो उनका अन्य प्रकाशित कृति हुन् । ‘समय–प्रवाह’ अतुलेशको नामबाट प्रकाशित छ ।

प्रजातन्त्रका हिमायती विनय हक–अधिकार र स्वतन्त्रताका पक्षपाती थिए । उनले निरन्तर प्रजातन्त्रका पक्षमा लेखे । नागरिक हक–अधिकार र स्वतन्त्रताका पक्षमा लेखे । यिनै कारण विनयलाई प्रजातन्त्र, मानवाधिकार र स्वतन्त्रताका पक्षपाती कविका रूपमा चिनिन्छ ।

मूलतः कवि व्यक्तित्वकै रूपमा चिनिने तर बहुमुखी प्रतिभा हुन्, विनय । विनयको भनाइमा ‘साहित्य मनको सम्पूर्ण अभिव्यक्ति हो । साहित्य वा कवितामा मान्छेको जीवनलाई सुन्दर बनाउने, मानवीय बनाउने र परापूर्वकालदेखि यथास्थितिमा रहेको छ भने त्यसलाई परिवर्तन गरेर नयाँ रूप दिने जुन सपना र कल्पना हुन्छ, त्यसको अभिव्यक्ति नै सुन्दर साहित्य वा कविता हो ।’

आफूले देखेजानेका, भोगेका, अनुभव गरेका विषयलाई जीवन्त रूपमा प्रस्तुत गर्नु उनको कवितामा पाइने वैशिष्ट्य हो । लघुआयामका उनका कवितामा विचारको ठाडो हस्तक्षेप रहने तर अभिव्यक्तिको इमानदारीका कारण तिनमा लय र संरचनाको विशिष्ट सन्तुलन पाइने समीक्षक बताउँछन् । समीक्षकका दृष्टिमा विनय मानवीय अस्मिताको संरक्षणका पक्षमा दृढताका साथ उभिने मुखर कवि हुन् ।

राजनीतिक चेत, चिन्तन र सोच विनयका कविताका मूल स्वर मानिन्छन् । उनको अर्को विशेषता राजनीतिक विषयवस्तुलाई आख्यानीकरण गर्दै र प्रतीकात्मक बनाउँदै संक्षिप्त रूपमा प्रस्तुत गर्नु हो ।

ध्रुव्र मधिकर्मीले ‘समकालीन नेपाली कविताका प्रवृत्ति र स्वर’मा विनयलाई ‘अस्तित्व र वैचारिक आग्रहका कवि’ भनेका छन् । यो ठम्याइ गलत होइन । मधिकर्मीले भनेझैँ उनले आफ्ना कवितामा मानवीय चाहना, सामाजिक एवं राजनीतिक विसंगतिहरूलाई वैचारिक आग्रहमा अभिव्यक्त गरेको पाइन्छ ।

मोहन कोइरालाले ‘मलाई तिमी आफूजस्तै बनाऊ’को भूमिकामा लेखेका छन्, ‘अन्य कविको जस्तो उनको एक कवितामा चिन्तन उकुमुकुस र विचार अनि कथ्यको घुइँचोपन कोचाकोच भएको नलाग्ला, तर विनय रावलको आफ्नो पद्दतिको धैर्य र दृढपन कवितामा यथेष्ट र प्रस्ट छ । उनको छोटो अनि सजिलोपन पाठकलाई आफूतिर तान्ने बडो सक्षम प्रविधि हो । त्यसैमा उनी लामो कालपर्यन्त कवितामा हावी पनि रहनेछन् ।’

विष्णुविभु घिमिरेले विनयलाई ‘कवितामा अराजक थिए’ भनेका छन् । यो उनका कविता पढ्ने जो कसैले सहजै महसुस गर्न सक्ने कुरा हो ।

गोविन्द गिरी ‘प्रेरणा’ले ‘विनय रावल प्रतिबद्ध कवि थिए, तर कविताभन्दा उनको पहिलो सर्त प्रजातन्त्र थियो, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता पहिलो सर्त थियो’ भनेका छन् । उनले ‘राजनीतिमा प्रधानमन्त्री हुनुअघि गिरिजाप्रसाद कोइराला कम्युनिस्टका जति कट्टर विरोधी थिए, साहित्यमा विनय रावल उस्तै लाग्थे’ भनेका छन् । ‘उनको एउटै तर्क हुन्थ्यो– अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताका विरोधी कम्युनिस्ट पनि साहित्यकार हुन्छन् ?,’ विनयको भनाइ उदृत गर्दै गिरीले आफ्नो एक आलेखमा लेखेका छन् । 

माथि नै उल्लेख गरियो, ३० को दशकमा नेपाली साहित्याकाशमा थुप्रै प्रतिभाशाली स्रष्टा देखापरे । तिनैमध्येका एक विनय अल्पायुमै मृत्युको मुखमा परे । पूर्वोत्तर भारतको साहित्यिक भ्रमणमा रहेका बेला २०६२ जेठ २५ गते सवारी दुर्घटनामा उनको मृत्यु भएको थियो । उनको मृत्यु आकस्मिक, अस्वाभाविक एवं अकल्पनीय थियो । तर, उनका कृतिहरू हाम्रासामु छन् र उनी कृतिहरूमा जीवित छन् । तिनको संरक्षण गर्नु हाम्रो दायित्व हो ।

सधैँ केही न केही लेख्ने उनले लेखेजति सबै रचना पक्कै प्रकाशित भएका छैनन् । अप्रकाशित रचनाको खोजी गर्ने, तिनको संकलन, संरक्षण र प्रकाशन गर्नु अबको जिम्मेवारी हो । यसका लागि विनयलाई माया गर्ने, उनको लेखनका प्रशंसक, विचारका अनुयायी र शुभेच्छुक सबैको सक्रियता आवश्यक छ । त्यसो त वास्तवमा यस कार्यका लागि नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान र साझा प्रकाशनजस्ता संस्थाले अग्रसरता लिनुपर्ने हो । तर, त्यस्तो सम्भावना क्षीण रहेकाले परिवारसँग सम्पर्क गरी उनका रचना संकलन र प्रकाशित गर्नेतर्फ हामी सबैको ध्यान पुग्नु जरुरी छ ।

आज विनय रावललाई सम्झिरहँदा उनको दृढनिश्चयी स्वभाव सम्झन मन लाग्छ । निश्चय नै यो स्वभाव कहिलेकाहीँ घमण्डका रूपमा पनि देखापरेको र त्यसैकारण अत्यन्त निकट रहेका साथीभाइसँगको सम्बन्धमा तिक्तता आएको पनि जानकारी भएकै विषय हो । सम्बन्ध दुवै पक्षको आनीबानी, व्यवहार र स्वभावले निर्धारण गर्ने विषय हो । यसमा दुवै पक्षको धेरथोर कमजोरी हुनसक्छ । उनको लोकतन्त्रप्रतिको आस्था, प्रतिबद्धता र समर्पण त सम्झनलायक छँदै छ । व्यक्तिगत कुराभन्दा माथि उठेर हेर्दा भन्न सकिन्छ, विनय साहित्यिक दृष्टिले एक सशक्त हस्ताक्षर अनि वैचारिक दृष्टिले प्रजातन्त्रका दरिला खम्बा थिए ।

उनकै योे (तल) कवितामार्फत विनयप्रति हार्दिक श्रद्धाञ्जली !

एउटा अभिव्यक्ति

विश्वासको हत्या भएपछि
मान्छे कहिले माथि चढ्न सक्दैन
इतिहास साक्षी छ
मान्छेले खनेको खाडलमा
मान्छे स्वयम् नै खस्दछ ।