केही महिनाअघि विष्णु सापकोटाको पहिलो उपन्यास सार्वजनिक भयो, ‘अडिएका पाइला’ । विशेष गरी अखबारहरूमा राजनीतिक विश्लेषणसहित कलम चलाउने सापकोटा पहिलोपल्ट आख्यानमार्फत प्रस्तुत भए । गएको मंसिर पहिलो साता सार्वजनिक उनको उपन्यास र लेखनमाथि केन्द्रित रहेर गरिएको सवाल–जवाफको सम्पादित अंश :

‘अडिएका पाइला’ किन लेख्नुभयो ? 
यो प्रश्न झट्ट सुन्दा त सरल छ, तर घोत्लिएर सोच्यो भने यसमा एक रोमाञ्चक जटिलता पनि छ । जस्तो, यो संसारमा कसैले केही किन लेख्छ ? किन गाउँछ ? किन चित्र कोर्छ ? मैले यस प्रश्नलाई दुइटा भागमा बाँडेर हेर्छु । पहिलो, मैले उपन्यास किन लेखेँ ? अर्थोक पनि त लेख्न सक्थेँ हुँला ! दोस्रो, ‘अडिएका पाइला’ नै किन लेखेँ ?

उपन्यास नै किन भन्ने प्रश्नमा– मैले लेख्नुपर्ने जुन कथा थियो, त्यसका पात्रहरू बाँचेको संसारलाई अरूले देख्ने गरी बाहिर उतार्न मलाई उपन्यास लेखन नै जरुरी भयो । सायद उपन्यासमा मात्र त्यो संसार अट्थ्यो । यो विधाले मलाई चाहिनेजति ‘स्पेस’को स्वतन्त्रता दिन्थ्यो ।

हुन त जति फराकिलो संसार उतार्न पनि मिल्ने अरू विधा नभएका होइनन् । जस्तो, महाकाव्य र नाटकले दिने ‘स्पेस’ पनि कम त हुँदैन । तर, मसँग भएको कथाका लागि जुन लय र प्रवाह चाहिने थियो, त्यसका लागि उपन्यास नै जरुरी भयो । पात्रहरु जसरी बोल्थे (वा बोल्दैनथे), कथानक जसरी अगाडि बढ्थ्यो (वा अडिन्थ्यो), त्यो सबैका लागि सबैभन्दा स्वाभाविक रूप उपन्यास नै भयो । र, शैलीगत रूपमा पनि महाकाव्य र नाटकमार्फत कथा उतार्नका लागि चाहिने शिल्पभन्दा म बढी आख्यानमै रत्तिन सक्छु भनेर पनि हो ।

जहाँसम्म उपन्यास त उपन्यास, तर ‘अडिएका पाइला’ नै किन लेखेँ भन्ने सवाल छ, त्यसमा मेरो भनाइ के छ भने– मलाई यो कथा लेखिनैपर्छ भन्ने लाग्यो । नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा उपन्यास सार्वजनिक हुने दिन पनि मैले भनेको थिएँ कि मैले उपन्यास लेखूँ न त भनेर लेख्न थालेको होइन । उपन्यास (यसको घटना) मनमा घटिसकेपछि त्यसलाइ उतार्नका लागि लेख्न थालेको हुँ ।

यसलाई प्रेमकथा नै भन्न मिल्छ कि अरू केही हो ? 
मैले ‘अडिएका पाइला’लाई औपन्यासिक विधाको हिसाबमा प्रेमकथा नै भनेर वर्गीकरण गरेको छु जस्तो त लाग्दैन, तर तपाईंले जस्तै पुस्तकमा टिप्पणी गर्ने धेरैले यसलाई त्यसरी बुझ्नुभएको छ । अब लेखिसकिएको यो उपन्यासलाई मैले एक पाठकका रूपमा भन्दा– यो कथा त प्रेमको हो, तर उपन्यास प्रेमकथा होइन कि ! प्रेमका घुम्तीहरूमार्फत हुने पात्रहरूको मनोवैज्ञानिक यात्राको कथा पो बढी हो कि ? प्रेममार्फत आफूले आफैँलाई भेट्टाउने र हराउने पात्रहरूको एउटा रोमाञ्चक दार्शनिक पो हो कि ! अथवा, यसलाई प्रेमको वैचारिकीमा बुनिएको अनसूया र अस्तित्वको संसारको कथा पो भन्ने कि ?

अब यो त जे छ त्यो त त्यस्तै नै छ, मैले अब फेर्न सक्ने कुरा भएन । तर, यदि यो प्रेमकथा नै हो भने मानिसले चलनचल्तीमा जे कुरालाई प्रेम भन्छन्, त्यसलाई पक्कै पनि उपन्यासले प्रशस्त प्रश्न गरेको छ । प्रेमको वैचारिकीमा दार्शनिक मन्थन गर्न पनि त कथा प्रेमको नै चाहियो । जस्तो, अनलाइनखबरमा यही किताबमाथिको वार्तामा लेखक खगेन्द्र संग्रौलाले ‘हामीले बुझेको भन्दा अति नै अनौठो प्रेमकथा’ भन्नुभएको रहेछ । राजकुमार बानियाँले कान्तिपुर कोसेलीको आफ्नो समीक्षात्मक टिप्पणीमा ‘अडिएका पाइला’लाई एक नसोचेको प्रेमकथा भन्नुभएको रहेछ ।

केही पहिले बाह्रखरीमै दिपेश घिमिरेले लेख्नुभएको समीक्षामा यसलाई ‘बौद्धिक उडानको खुराक’ भन्नुभएको रहेछ । अरूअरू लेखक–पाठकहरूले पनि आ–आफ्नै दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरिरहनुभएको छ, जुन सुनेर म रमाएकै छु । तर, मेरो तर्फबाट यत्ति भन्छु– यो कथाको संसारमा जे थियो, त्यसलाई उतार्दा जे भयो, यो उपन्यास त्यही हो ।

‘अडिएका पाइला’ले पाठकको किताबप्रतिको क्रेज बढाउला ? 
‘अडिएका पाइला’ बजारमा आएको तीन महिना भयो । समग्रमा किताबप्रतिकै रुचि यसले कति बढाउला त म भन्न सक्दिनँ, तर यी तीन महिनाको अनुभवमा मैले जे–जस्ता पाठकीय प्रतिक्रियाहरू पाइरहेको छु, त्यसले के प्रस्ट देखियो भने अडिएका पाइलाको प्रकृतिका उपन्यास पढ्ने पाठकहरू प्रशस्त रहेछन् । सानोठूलो कत्रो छ त्यो वर्ग, मलाई थाह भएन । तर, जीवनमा पहिलोपटक नेपाली उपन्यास पढेको यही हो भन्ने पनि धेरै नै देखिए, खासगरी अहिलेसम्म अंग्रेजी उपन्यास मात्र पढिराखेको वृत्त ।

हरेक उपन्यासका आफ्नै विशिष्ट पाठक हुन्छन् । मेरो उपन्यासका पाठक बढीजसो अन्तरमुखी स्वभावका हुन्छन् कि भन्ने मलाई लागेको थियो लेख्ने बेला । अहिले त्यो ठिकै लागेको रहेछ जस्तो देखिन्छ ।

नढाँटी भन्नुपर्दा यति धेरै पाठकीय प्रतिक्रियाहरू सामाजिक सञ्जालमा आइरहेका छन् – हरेक दिनजसो कि मलाई, कहिलेकाहीँ लौ, के लेखेछु त्यस्तो ! भनेर फेरि पढ्न बसूँ कि जस्तो लाग्छ । तर, फेरि लाज लाग्छ पढ्न ।

मलाई सबैभन्दा खुसी लागेको मध्ये अर्को के पनि छ भने, एकजना समाजशास्त्र र एकजना अंग्रेजी साहित्यको मास्टर्सकी विद्यार्थीले ‘अडिएका पाइला’मा थेसिस लेख्न लागेको सुनेँ । प्राज्ञिक समुदायतिर त केही ‘क्रेज’ देखिएकै मान्नुपर्यो नि, हैन !

पाठकको संख्या बढ्नुपर्नेमा किन घटिरहेको होला ? 
एउटा गम्भीर पाठकीयवृत्त हुन्छ, जो कहिल्यै घट्छ जस्तो मलाई लाग्दैन । आखिरमा कुनै कृति कति ‘अमर’ हुने हो भन्ने त्यही सानो तर गम्भीर पाठकीयवृत्तले निर्धारण गर्ने हो । तर, पाठकको आमसंख्या घट्नुमा त विभिन्न कारण होलान् । यो आफ्ना स्वादका किताब नपाएर पनि हुनसक्छ ।

फेरि, नेपालका पढेलेखेकै परिवारमा पनि बाबुआमाले आफूले पछिल्लोपटक पढेको किताब कुन हो भनेर साँझ छोराछोरीसँग कुरा गर्ने, छोराछोरीलाई आफूले पढेको कुनै किताबको बारे बताउन लगाएर गफ गर्ने – त्यस्तो संस्कृति त्यति व्यापक छैन । मैले भने त्यसो नगर्ने परिवारलाई पढेलेखेको मै राख्दिनँ । धनसम्पति धेरै भएका कोही होलान्, तर पारिवारिक भेटघाटमा पुस्तक–कलाको चर्चा नगर्ने परिवार मेरो परिभाषामा ‘एलिट’ होइनन्, ‘गरिब’ हुन् ।

तर, छापिएका पुस्तक राम्रा छन् भने ती त पाँच वर्षपछि पनि पढिन्छन्, दश वर्षपछि पनि । पाठकको संख्याका कुरा गर्नु अलिक जटिल विषय पनि हो । जस्तै, एउटा कमर्सियल फिल्मका दर्शक धेरै हुन्छन्, तर आर्ट मुभीका तुलनात्मक रूपमा कम । कलाको दृष्टिले हेर्दा त फेरि आर्ट मुभीले नै राम्रो प्रशंसा पाउँछ । पुस्तकको हकमा पनि यो केही हदसम्म लागु होला ।

पठन संस्कृतिको विस्तारका लागि कस्ता साहित्यिक कृति आवश्यक देख्नुहुन्छ ?
मेरो त यसमा स्पष्ट धारणा छ, लेखकले नडराई आफ्नो रुचिअनुसार लेख्ने हो । हरेक राम्रो कृतिले आफ्नै विशिष्ट पाठक पाउँछ । कम्तीमा यति आत्मविश्वासका साथ लेख्न बस्नुपर्छ लेखकले ।

कृतिले पाठकको रुचि विस्तार गर्न सक्छ, उनीहरूमा नयाँ रुचि जन्माउन सक्छ । तर, फेरि पनि सबै किताब सबैले पढ्दै पढ्दैनन् ।

विषयवस्तुमा, शैलीमा, वैचारिक उडानमा, बौद्धिकतामा जति विविधता भयो त्यति नै नयाँ पाठकवृत्त थपिने हुन् कि ! किताबले पाठकलाई सजिलो पस्किने मात्र हैन, बौद्धिक रूपमा चुनौती पनि दिनुपर्छ जस्तो मलाई लाग्छ । अनि, उनीहरू पढ्न उत्सुक हुन्छन्, झ्याम्मिन्छन् ।

पछिल्लो समय आत्मवृत्तान्तले बजार पाइरहेको भनिन्छ । यो समयमा प्रेममा आधारित उपन्यास लेखिनु बजारका हिसाबले कत्तिको जोखिम छ ?
खै ! आफूले धेरै नपढ्ने भएर हो कि मैलाई त आत्मवृत्तान्त धेरै पढिनेजस्तो नै लाग्दैन । म आफूले व्यक्तिगत रूपमा श्रद्धा गर्ने व्यक्तिबाहेकका जीवनी पढ्दिनँ । जस्तो, मैले पछिल्लोपटक स्वाद मानेर पढेको ‘बागी’ हो, उज्ज्वल प्रसाईंले लेखेको खगेन्द्र संग्रौलाको जीवनी । खासगरी नेपालका पूर्वप्रशासक र पूर्वजर्नेलहरूका आत्मवृत्तान्त त मैले पढूँ भने पनि पढ्न सक्दिनँ । उदाहरणका लागि, केही वर्षअघि त्यति बेलाका एकदम चर्चित र विवादास्पद पूर्वजर्नेलको ‘आत्मवृत्तान्त’ के–के न होला भनेर पढ्न थालेको थिएँ, तर ५० पाना नपुग्दै मलाई उकुसमुकुस भयो । उनका कुरा पत्याउनै गाह्रो भयो ।

यी ‘पूर्व’हरू धेरैले सगर्व दाबी गर्छन्– मैले देशका लागि यसो गरेको थिएँ र उसो गरेको थिएँ । मलाई के लाग्छ भने, ती सबै मिलेर यस्तैयस्तै गरेको भएर त देशको स्थिति यति दयनीय भएको हो । तिनीहरूका साना दुःखले यस्तो स्थितिमा आएको हो र हामी ?

अनि अर्को कुरा, नेपालका ‘पूर्व’हरूका आत्मकथामा धेरै अपुष्ट र ‘रिसाइकल’ गरिएका ‘गफ’हरू  हुन्छन्, जसको विश्वसनीयता शंकामा छ । हाम्रोमा सम्पादन गरेर कुनै प्रशासकले भनेका कुरा तथ्यगत रूपमा जाँच्ने स्रोत र कौशल पनि छैन । तर, मलाई थाहा छ, पञ्चायतकालदेखि साप्ताहिक ‘ट्याब्लोइड’का अपुष्ट तर सनसनीजस्ता लाग्ने काण्डहरू पढ्दै हिँडेको एउटा तप्का छ, जसले त्यस्ता किताबलाई महत्त्व दिन्छन् । पढेलेखेको भनिने वर्गको ठूलो हिस्सा कस्तो छ भने उसले बौद्धिक प्रकृतिका पुस्तक पढ्न सक्दैन । यस्तो समूहलाई ट्याबलोइड वर्ग भन्न सकिन्छ । 

मैले माथि भनेजस्तो हरेक गतिला किताबका आफ्नै पाठकीयवृत्त हुन्छन्, जहाँ खासै प्रतिस्पर्धै छैन । जस्तो, केही रमाइलो गरेर भन्दा, कुनै पूर्वजर्नेलको आत्मवृत्तान्तमा रुचि राख्ने पाठकले सायद मेरो उपन्यास पढ्दैन । र, ‘अडिएका पाइला’को कथानक र विषयवस्तुमा रमाउने पाठक सायद अरू प्रकृतिका पुस्तकमा धेरै बेर अडिन सक्दैनन् ।

तर, मुख्य कुरा के हो भने जोखिम छ भन्ने देख्दादेख्दै यो संसारमा कोही कसैको प्रेममा पर्नबाट रोकिएको छ र ? लेखिने काम त्यो प्रेमभन्दा कम गहिरो के होला र, हैन ?

त्यसै पनि हेर्नुस् त, ‘अडिएका पाइला’का अनसूया, अस्तित्व र वन्दनाले कति ठूलो (भावनात्मक) जोखिम उठाएका छन् ! उनीहरूले लिएको जोखिमप्रतिको सम्मान र सम्मोहनले होला, लेख्ने बेला मैले कहिल्यै अरू बाहिरी जोखिमबारे सोच्नै भ्याइनँ ।