कूल ग्रार्हस्थ उत्पादनको करिब करिब २४ प्रतिशत कृषि क्षेत्रको योगदान छ । किसानको ठूलो आय स्रोत कृषि हो र त्यसमा पनि धान उत्पादन र बिक्री । धान किसानहरुले जहिले पनि सस्तोमा आफ्नो उत्पादन बिक्री गर्नुपर्ने बाध्यता छ । यसो हुनुको मुख्यकारण धान उत्पादन र दाउनी देशभरि एकै पटक हुनु हो । 

स्थानीयस्तरमा धान भण्डारका लागि चाहिने ठूल–ठूला साइलो वा भण्डारणकक्ष नहुँदा किसानले प्रायः सबै उत्पादन एकै पटकमा बिक्री गर्नुपर्छ ।  त्यही समयमा छिमेकी मुलुक भारतमा पनि ठूलो परिमाणमा धान उपलब्धताले किसानले बाध्य भएर सस्तोमा बिक्री गर्नुपरेको अवस्था छ । 

परम्परागत मूल्यमा किसानलाई धान खेतीमा फाइदा नै छैन । यसले निर्वाहमुखी भूमिका मात्र खेलेको छ । खेती किसानीको श्रम खर्च बढ्दै जानु, मल तथा उन्नत जातको बिउ तथा सिँचाईका असुविधाका कारण धान खेती दिन प्रतिदिन महँगिँदै गएको छ । 

यसैले होला नेपालमा धान खेती गर्ने किसानहरु पलायन भएका हुँदैछन् । तथ्यहरु केलाउने हो भने पछिल्लो १० वर्षमा साढे २ लाख हेक्टरले धान खेती हुने क्षेत्रफल घटेको छ ।  मुलुक चामलमा आत्मनिर्भर हुन सर्वप्रथम धान किसानले धान बिक्री गर्दा उचित फाइदा पाउनै पर्छ, त्यसपछि मात्र उनीहरु प्रोत्साहित भएर धान खेती बढाउँछन् । 

साथै वर्षको दुई बाली धान उत्पादनका लागि पनि अग्रसर हुन्छन् ।  धान खेतीमा फाइदा बढ्दै गएको खण्डमा उत्पादन पद्धतिमा पनि आधुनिकीकरण गरी बढी फलाउने जमर्को गर्नेछन् । उत्तरी छिमेकी चीनले प्रति हेक्टर ६.५ मेट्रिक टन धान उत्पादन गरिरहेको छ । 

त्यसैगरी भारतले प्रति हेक्टर ४.५ का दरले उब्जनी गरिरहेको छ । यसको दाँजोमा नेपाललाई ३.५ मेट्रिक टन पुर्‍याउन धौ–धौ भइरहेको छ । गत चैते धान (असारमा दाउनी हुने) देखि भारतमा वातावरण तथा अनियमित वर्षाका कारण धान खेती र उत्पादनमा ह्रास आउन थालेको छ । 

यसैकारण भारतको आन्तरिक बजारमा चामलको भाउलाई नियन्त्रण गर्न जुलाई २० देखि धान निर्यातमा पूर्ण प्रतिबन्ध लगाएको छ ।  यसले गर्दा नेपाली किसानको धान बिक्री मूल्यमा अप्रत्याशित रुपले मूल्य बढेको छ । 

चैते धानको परम्परा मूल्य १७/१८ रुपैयाँ प्रति केजी बिक्री मूल्य रहेको थियो । गतवर्ष यो बढेर २७/२८ रुपैयाँ भयो, जसले गर्दा चैते धान खेती गर्ने किसानहरुले मनग्गै फाइदा गरे । 

त्यसैगरी यसपालीको अधनी धान (मंसिरमा दाउनी हुने) को मूल्य पनि किसानहरुले निकै राम्रो मूल्य पाएका छन् । गत वर्ष २७/२८ रुपैयाँ प्रति केजीमा बिक्री भएको धान अहिले रु. ३५–३६ केजीमा बिक्री भइरहेको छ । 

यस प्रकारको मूल्य निरन्तर पाएको खण्डमा किसानहरु धान खेतीबाट मनग्यै फाइदा लिन सक्ने छन् । किसानहरु प्रोत्साहित भएर वर्षको दुई बाली धान खेती गर्ने नै छन् ।  साथै खेतीपातीबाट मनग्य आम्दानी गरेर बीचमा अर्को बाली तोरी, गहुँ वा मकै पनि खेती गर्नेछन् । 

बढ्दो मूल्यका कारण धान किसानहरु अझ हौसिनेछन् र अन्ततोगत्वा राष्ट्र चामल, कनिका, ब्रानमा आत्मनिर्भर पथमा अग्रसर हुनेछ । त्यसैकारण अबको राष्ट्रिय नीति धान आयातमा पूर्ण रोक लगाउनुपर्छ । 

तराईका अधिकांश सिमाना जोडिएका गाउँबाट नेपाली धान भारततिर जाने क्रम पनि रोकिनुपर्छ । यदि नेपाली धानले राष्ट्रिय खपत अपुग भएको खण्डमा चामल मात्र आयात गरिनुपर्छ । धान आयातलाई पूर्णतयाः रोकिनुपर्छ । 

यस नीतिबाट किसानको धानले राम्रो फाइदाजक मूल्य पाउने र राष्ट्रभित्रै धान प्रशोधन मिलहरु थप खुल्ने वातावरण निर्माण हुनेछन् । यसले रोजगारीमा पनि थप ढोका खुल्नेछन् ।

हामीकहाँ यस किसिमको प्रयोग पोल्ट्री (कुखरा र अण्डा) उद्योगमा सफलताका साथ लागू भइसकेको छ । पोल्ट्रीको आयातमा पूर्ण प्रतिबन्धका कारण हामी आज यस उत्पादन र खपतमा पूर्ण आत्मनिर्भर भएका छौं । जसले राष्ट्रको अर्थतन्त्रमा दसौं अर्बको फाइदा दिलाएको छ । 

पूरक उद्योग दानामा पनि आत्मनिर्भर हुनुका साथै अर्बौँ रुपैयाँको दाना राष्ट्रमै उत्पादन गर्न सक्षम भएको छ । यस प्रतिवन्धका कारण अर्बौ मुद्रा देश बाहिर जानबाट मात्र नरोकिएर देशलाई थप राजस्वका साथै हजारौं संख्यामा स्थानीय रोजगारीमा पनि वृद्धि भएको छ ।

यस नीतिबाट चामल उपभोक्तालाई पनि फाइदा हुन सक्छन् । देशभित्रै ‘आरजु राईस मिल’ले नेपाली किसानहरुसँगको सहकार्यमा यस्तै मूल्यमा धान खरिद गरी आयातित चामल भन्दा गुणस्तरीय एवं सस्तोमा उपभोक्ता माझ ल्याएर बिक्री वितरण गरिरहेको छ । 

(लेखक आरजु राईस मिलका कार्यकारी अध्यक्ष हुन् । उनको ज्येष्ठ सुपुत्री आरजु बस्नेतको नाउँमा मिलको नामकरण गरिएको छ)