काठमाडौं । देश क्रिकेटमय बनेको छ । माहोल हेर्दा लाग्छ, नेपालमा क्रिकेटबाहेक अरू खेल खेलिँदैन । नेपाली खेलकुदमा क्रिकेट र फुटबलको बलियो प्रभाव छ । फुटबलको पकड सबैभन्दा मजबुत रहेको मानिन्छ ।

तर, पछिल्लो वर्षयता नेपाली समर्थकमाझ ‘क्रिकेट–क्रेज’ ह्वात्तै बढेको छ । आईसीसी क्रिकेट विश्वकप लिग–२ का अन्तिम १२ खेलसँगै नेपाली क्रिकेटले लय समातेको हो । लिग–२ हुँदै विश्वकप छनोट अनि घरेलु मैदानमै सम्पन्न एसीसी प्रिमियर कपको उपाधि, जसले क्रिकेटको माहोलमा रौनक थप्ने काम गर्‍यो ।

त्यसमाथि एसिया कप–२०२३ को अर्को आयाम । नेपाल विश्वभर क्रिकेटप्रति बलियो लगाव भएको देशका रूपमा परिचित बनेको छ । नबनोस् पनि किन, एसिया कपमा भारत र पाकिस्तानजस्ता विश्व विजेतासँग नेपालले अवसरको उपयोग मात्र गरेन, ‘हामी यहाँ प्रतिस्पर्धाका लागि आएका हौँ’ भन्ने सन्देशसहित दुई विश्वकप विजेतासामु बलियो चुनौती प्रस्तुत गर्‍यो ।

यो चर्चाले विश्व क्रिकेटमा नेपालको उपस्थिति बलियो बनाइरहँदा नेपाली खेलकुदको एक सदाबहार खेलको माहोललाई भने खुम्चाउँदै लगेको छ ।

०००

सन् १९८० दशकसम्म बंगलादेश दक्षिण एसियामा ‘फुटबल–राष्ट्र’का रूपमा परिचित थियो । बंगलादेशी घरेलु लिगमा मोहम्मदन र अबाहानीबीचको खेल हेर्न रंगशाला पुगेका दर्शक व्यवस्थापन गर्न आयोजकलाई हम्मेहम्मे हुन्थ्यो ।

तर, सन् २००० को दशकपछि त्यो छवि खस्कियो । कुनै समय राष्ट्रकै गौरवका रूपमा चिनिने बंगलादेशको घरेलु लिगप्रति दर्शकको चासो निरन्तर घट्दै गयो ।

यति बेला बंगलादेशी फुटबल खेल ‘खिया लागेको’ अवस्थामा पुगिसकेको छ । बंगलादेशी फुटबल संघभित्रको भ्रष्टाचार र बेथितिको सिधा प्रभाव मैदानभित्रको नतिजामा पनि देखियो । फलतः बंगलादेशी फुटबल निरन्तर ओरालोको बाटोमा लाग्यो ।

त्यही समयमा क्रिकेटले गरेको प्रगतिका कारण समर्थक त्यतातिर आकर्षित भए । सन् १९९० को दशकको अन्त्यतिर बंगलादेशले आईसीसी ट्रफीको उपाधि जित्यो । सन् २००० मा अन्तर्राष्ट्रिय क्रिकेट काउन्सिल (आईसीसी) को पूर्ण सदस्य बनेपछि बंगलादेश पूरै क्रिकेटमय बन्यो । यसपछि क्रिकेटको प्रभुत्वले बंगलादेशी फुटबललाई उठ्नै दिएन । नेपाली फुटबल ठ्याक्कै त्यही बाटोमा देखिन्छ ।

“सन् १९८० र ९० को दशकसम्म पनि बंगलादेशमा फुटबलको क्रेज निकै बढी थियो,” पछिल्लो डेढ दशकयता बंगलादेशी खेलकुदलाई नियालिरहेको ढाकापोस्ट डटकमका खेलकुद पत्रकार अराफत जुबाएरले बाह्रखरीसँग भने ।

“तर, बंगलादेशी फुटबल फेडेरेसन र क्लबहरूले त्यो क्रेजलाई कायम राख्न कुनै योजना ल्याएनन् । बंगलादेशी क्रिकेट टिमले क्रिकेट विश्वकप खेल्न लाग्यो, विश्वकपमा केही खेलहरू जित्यो पनि । क्रिकेटले राम्रो प्रदर्शन गरिरहँदा फुटबलको प्रदर्शन भने निरन्तर कमजोर हुँदै गयो । त्यही बेला ‘म्याच फिक्सिङ’को समस्या पनि देखियो । यसैकारण ठूला क्लबका समर्थकहरू पनि आफ्नो टिमको खेल हेर्न मैदान जान छोडे । यसपछि दिन प्रतिदिन बंगलादेशमा फुटबल कमजोर बन्दै गयो,” जुबाएर थप्छन् ।

कुनै समय बंगलादेश फुटबल फेडेरेसनले त्यहाँको क्रिकेट संघलाई आर्थिक सहायता दिएको रोमाञ्चक इतिहास जुबाएरले सुनाए ।

“कुनै समय बंगलादेश फुटबल फेडेरेसनले बंगलादेशको क्रिकेट संघ सञ्चालन गर्न आर्थिक सहयोग दिएको थियो । तर, अब अवस्था फरक बनेको छ । हालै मात्र बंगलादेशको क्रिकेट संघले साफ महिला च्याम्पियन्स जितेको महिला टिमलाई ५० लाख टाका सहयोग गरेको छ,” जुबाएर भनछन्, “सन् २००३ पछि बंगलादेशले साफ च्याम्पियनसिप जित्न सकेको छैन । बंगलादेशी फुटबल दक्षिण एसियामै संघर्ष गरिरहँदा क्रिकेटले भने विश्वमा अलग पहिचान बनाइसकेको छ । क्रिकेटले नै विश्वकै उत्कृष्ट अलराउन्डर साकिब अल हसनजस्ता खेलाडी जन्माएको छ ।”

नेपाली खेलकुदको परिप्रेक्षमा पनि अवस्था ठ्याकै १९८०–९० दशकको अन्त्यतिर बंगलादेशमा रहेको जस्तै छ । फुटबल निरन्तर ओरालो लाग्दा क्रिकेटप्रति समर्थकको चासो उल्लेख्य रूपमा बढेको छ । घरेलु फुटबलमा दर्शकको उपस्थिति कम छ । तर, फ्रेन्चाइज क्रिकेटमा दर्शकको उपस्थितिको ग्राफ लोभलाग्दो गरी उकालो लागिरहेको छ ।

कतिसम्म भने ‘फुटबलमा भविष्य छैन’ भन्ने भाष्यसहित विदेशिने खेलाडीको संख्या दुई दर्जन नाघिसक्यो ।

राष्ट्रिय फुटबल टिम वा ‘ए’ डिभिजन लिग खेलाडीका लागि विदेश जाने ‘नो अब्जेक्सन सर्टिफिकेट (एनओसी)जस्तै बनेको छ । राष्ट्रिय टिम वा कुनै क्लबबाट लिग खेल्यो कि अस्ट्रेलिया, न्युजिल्यान्ड र बेलायतको भिसा हातमा । त्यहाँ पुग्नेहरूले कम्तीमा राम्रो गन्तव्य पाए । खाडी मुलुक पुग्नुपर्ने परिबन्दमा परेका फुटबलरको ह्रदयविरादक कहानी त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा हरेक दिनजसो भेटिन्छ । खेलाडी पलायन रोक्न चुकिरहेको अखिल नेपाल फुटबल संघ (एन्फा)सँग आगामी दिनको योजना समेत छैन । कति खेलाडी विदेशिए भन्नेबारे तथ्यांक पनि राख्दैन ।

बंगलादेशी पथमा नेपाली फुटबल ?
बंगलादेशमा फुटबलप्रतिको रुचिमा भने अझै कमी आएको छैन । फिफा विश्वकपको हरेक संस्करणमा अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यममा बंगलादेशी समर्थकको चर्चा हुने गरेको छ । बंगलादेशी अर्जेन्टिनी फुटबलप्रति पागलजस्तै छन् । बंगलादेशको घरेलु लिगमा भने रंगशाला खाली हुन्छन्, एकाधबाहेक समर्थक शून्यप्रायः ।

नेपाली फुटबल पनि यही स्थितिबाट गुज्रिरहेको छ । सहिद स्मारक ‘ए’ डिभिजन लिग २०७९–८० का अधिकांश खेल नगन्य दर्शकको उपस्थितिमा भयो । लिगका कुनै खेल त यस्ता पनि थिए, प्यारापिटमा मुस्किलले दर्शक भेटिन्थे । मुख्य प्रायोजनविना नै लिग समाप्ततर्फ अघि बढेको थियो । लिगका अन्तिम १० खेल बाँकी रहँदा कतार एयरवेजबाट दुई सिजनका लागि दुई लाख डलरको प्रायोजन पाएपछि एन्फाले इज्जत ढाकेको थियो ।

नेपाली फुटबललाई पछिल्लो दुई दशकभन्दा लामो समयदेखि नजिकबाट नियालिरहेका नाम हो, हिमेशरत्न बज्राचार्य । पेसाले खेलकुद पत्रकार उनी नेपाली फुटबलको लिखित तथ्यांक राख्ने निकै कम व्यक्तिमध्येमा पर्छन् । नेपाली फुटबलको अवस्था यही रहे आगामी केही वर्षमा देशले फुटबल माहोल गुमाउने हिमेशको टिप्पणी छ ।

“हो, यतिखेर खेलकुदको परिस्थिति क्रिकेटमय बन्दै गएको छ । ठ्याक्कै १९८०–९० को बंगलादेशी फुटबलको अवस्थामै छ, किन भन्दा फुटबल संघ कमजोर भयो । १९९० देखि २०१५ सम्म नेपाली फुटबलको अवस्था समग्रमा बलियो थियो । त्यस बेला नेपाली फुटबल एफए बलियो थियो, फुटबल र लिगको स्तर पनि निकै राम्रो थियो,” उनी भन्छन्, “खेलकुद पत्रकारहरूलाई पनि एन्फाको कार्यक्रमबाट फुर्सद हुँदैन थियो । तर, यतिखेर फुटबल गतिविधि नै शून्यप्रायः छ । क्रिकेटले थिच्दा बंगलादेशको फुटबल उठ्नै सकेन । एन्फाको यही अवस्था रहिरहे नेपाली फुटबलले पनि चाँडै त्यही अवस्था भोग्नेछ ।”

किन खस्कँदै छ फुटबल ?
फुटबल माहोल खस्कनुमा सबैभन्दा ठूलो जिम्मेवार कोही छ भने त्यो नेपाली फुटबलको अभिभावक निकाय एन्फा नै हो । फुटबलको मेरुदण्ड भनेको त्यस देशको घरेलु लिग हो । बर्सेनि करिब नौ महिना लिग हुँदा फुटबल चलायमान हुन्छ । खेलाडीले नियमित प्रशिक्षण र खेल्न पाउँछन् । उनीहरू व्यस्त हुन्छन् । तर, पछिल्लो एक दशकयता नेपाली फुटबलमा नियमितता छैन ।

पछिल्ला १० वर्षमा ‘ए’ डिभिजन लिगका पाँच संस्करण मात्र आयोजना भए । त्यसमध्ये अधिकांश सिंगल राउन्ड रोबिन पद्धतिमा अर्थात् तीन महिना मात्र । व्यावसायिक वातावरणको अभाव, न्यून पारिश्रमिक, त्यसमाथि तीन महिना मात्र खेल्ने अवसर । फुटबलप्रतिको लगावले मात्र परिवारको जिम्मेवारी नधान्ने हुँदा खेलाडी विदेश पलायन भइरहेको तथ्य छर्लंगै छ । त्यसको असर कतिसम्म भने, यस सिजन क्लबहरूले खेलाडी अभाव हुने भनेपछि एन्फाले विदेशी कोटा बढाउनुपरेको थियो ।

‘चेन्ज एन्फा’को नारासहित गत वर्ष नेतृत्वमा आएको नयाँ कार्यसमिति भागबन्डाकै खिचातानीमा व्यस्त छ । जसोतसो २०७९–८० को ‘ए’ डिभिजन लिग टुंग्याएको एन्फा टाट पल्टिएको छ ।

घरेलु फुटबलको संरचनाका लागि आवश्यक ‘बी’ र ‘सी’ डिभिजन लिग कसरी गर्ने भन्ने एन्फासँग जवाफ छैन । अझ ०७५ सालमै हुने भनिएको राष्ट्रिय लिग त एन्फा आफैँका लागि पनि इतिहास भइसक्यो । जिल्ला, प्रदेश हुँदै राष्ट्रिय लिगमा छनोट भएका चार टिमको अवस्था कस्तो छ ? एन्फा अनभिज्ञ छ ।

क्रिकेटसँग तुलना गर्नु नेपाली फुटबलको अपमान : एन्फा प्रवक्ता
एन्फाका प्रवक्ता सुरेश शाह भने नेपाली फुटबल बंगलादेशी पथमा रहेको टिप्पणीलाई ठाडै नकार्छन् । “फुटबल नेपालको सबैभन्दा मन पराइएको खेल हो भन्ने सर्वविदितै छ । क्रिकेटले घरमै प्रतियोगिताहरू आयोजना गरेकाले त्यस्तो देखिएको हो । समग्रमा नेपाली फुटबलको स्थितिमा पुग्न क्रिकेटलाई अझै ५० वर्ष लाग्छ,” शाह भन्छन् ।

घरेलु लिगमा दर्शकको उपस्थिति संख्या घट्नु समीक्षाको विषय भए पनि नेपाली फुटबललाई क्रिकेटसँग दाज्नु फुटबलमाथिको अन्याय भएको उनी बताउँछन् ।

“फुटबलको एक संरचना छ । जिल्लामा छनोट हुन्छ अनि जिल्ला लिग हुन्छ । प्रदेशको लिग हुन्छ । तर, क्रिकेटमा त्यो संरचनाको जग बसिसकेको छैन । ए डिभिजन लिगमा समर्थक घटेको कुरामा एन्फाले गम्भीर समीक्षा गर्न आवश्यक छ,” शाह थप्छन् “क्रिकेटले पाइरहेको सफलताका कारण त्यस्तो लागेको हुनसक्छ । समग्रमा त्यस्तो छैन । नेपाली फुटबललाई यतिखेरको परिस्थितिमा क्रिकेटसँग दाँज्नु भनेको नेपाली फुटबलमाथिको अन्याय हो ।”