केही दिनअघि भारतका प्रधानधन्त्री नरेन्द्र मोदी अमेरिका आए । अमेरिकामा उनी ‘हाई हाई’ भए ।
‘हाई हाई’ हुनुका खासगरी दुई कारण थिए – एक, अमेरिकामा भारतीयको प्रभावकारी उपस्थिति । दोस्रो, पूर्वबाट उदाउँदै गरेको अर्को एउटा सूर्य ।
अहिलेको विश्वमा पूर्वबाट दुइ सूर्य उदाउँदै छन् ।
दुइ वटा सूर्य ?
हो , दुइवटा सूर्य ।
एउटा सूर्य – भारत ।
अर्को सूर्य– चीन ।
यी दुइ सूर्य, यस ब्रह्माण्डका पछिल्ला नयाँ चमत्कार हुन् ।
औसत मान्छेहरू, यस चमत्कारलाई हल्कारूपमा लिन्छन् । तर, यो चमत्कार त्यति हल्का छैन । जुन चमत्कारले ‘सुपर पावर’ अमेरिकालाई गलाउँदै छ त्यसलाई कसरी हल्का भन्नु ? ।
काडमाडौंका गल्लीमा उग्र राष्ट्रवाद जति उर्लिए पनि दिल्ली र बेइजिङको बाढी असाध्यै तेज गतिमा बढिरहेको छ । यसको साँच्चिकै हेक्का अहिलेसम्म नेपाली राजनीतिक नेतृत्व र त्यसैको आडमा हुर्केको कथित कूटनीतिक तहमा भएजस्तो देखिएको छैन ।
गाली - मात्र भाव र आक्रोश हो ।
यथार्थ न भाव हो न आक्रोश ।
नेपाली राजनीतिकजन र नेपालीजनले नै पनि कहिले यो कुराको भेऊ पाउलान् ? मलाई थाहा छैन ।
आजको युगमा राष्ट्रवाद प्रतिक्रिया होइन, क्रिया हो । यो प्रतिक्रिया र क्रियाको खेल जस्ले बुझ्छ उसैले बाजी मार्छ ।
दूर्भाग्यवश, यो खेल बुझ्ने सामान्य ताकत पनि नेपाली राजनीतिक नेतृत्वले राख्दैन । पूर्वप्रधानमन्त्री के पी ओलीले सामन्त गोयललाई मध्यरातमा किन बालुवाटारमा भेटे वा अहिलेका प्रधानमन्त्रीले हुरुक्क भएर प्रीतम सिंहको भूमिकाको प्रशंसा गरे ?
यो सामान्य प्रश्न हो ।
जटिल प्रश्न के हो भने – नेपाली राजनीति र त्यसको संरचना ‘ग्लोबल पोलिटिक्स’ र ‘डिप्लाेमेसी’को चक्कर धान्ने ताकत राख्छ कि राख्दैन ?
मेरो सामान्य चेतले भन्छ– अहँ राख्दैन ।
ताकत के हो ? र किन राख्दैन ? लेख्दै गरौँला ।
ताकतको कुरा गर्दा विश्वका ताकतवर देशसँग नेपालका सम्बन्धका आधारभूत विषयमा एक एक गरेर केलाउँदै जाउँला ।
सुरु आफैँ बसिरहेकै देश अमेरिकाबाट ।
नेपाल र अमेरिकाबीचको आकाशे दूरी कति होला ? १२ हजार ७ सय २५ किलोमिटर ।
यो जमिनको दूरी हैन । आकाशको दूरी हो ।
कल्पना गरौँ, त्यस बेलाको नेपाल, जतिबेला राणा शाही आफ्नो शासनका अन्तिम वर्षहरूमा थियो । बाँकी विश्वका लागि नेपालका ढोका बन्द प्रायः थिए ।
भौगोलिक रूपमा एउटा आकार त थियो तर राज्य , सरकार, चेतना , शिक्षा र भौतिक विकासका हिसाबले नेपाल देशजस्तो बनिसकेकै थिएन । आज त अझै नेपाल देश बन्ने प्रक्रियामा छ भने ऊ बेलाको के कुरा ?
त्यस्तो बेला , १२ हजार हवाइ किलोमिटर परको पाताल लोकको अमेरिका नेपालसँग कसरी जोडिन पुग्यो होला ? म आज बढो उत्सुकतापूर्वक त्यसको पृष्ठभूमि, सोच र रणनीति जान्न खोजिरहेको छु ।
समय सन् १९४७, अप्रिल २५ ।
छिमेकी भारत स्वतन्त्र हुनुभन्दा तीन महिनाअघि ।
अर्थात् नेपाल र अमेरिकाबीच दौत्य सम्बन्धको आरम्भ भएको दिनसम्म भारत स्वतन्त्र भएकै थिएन । गर्विलो छैन त इतिहास नेपाल अमेरिका सम्बन्धको ! यही सम्बन्धले ७५ वर्ष पूरा गरेको छ ।
हो, यही सम्बन्धका केही केस्रा यहाँ केलाऊँ ।
गर्विलो इतिहास
खास इतिहास नेपाल र अमेरिकाबीच औपचारिक सम्बन्ध जोडिएको दिनबाटै सुरु हुन्छ । अर्थात्, सन् १९४७ , अप्रिल २५ ।
यो दिनसम्म नेपाललाई जम्मा तीन देश बेलायत , ब्रिटिश–भारत र फ्रान्सले मात्रै औपचारिक रूपमा चिन्थे ।
अलि फूर्ती लगाएर भनौं जतिबेला नेपाल – अमेरिकाबीच कूटनीतिक सम्बन्ध कायम हुँदै थियो, त्यतिबेला बिल क्लिन्टन वर्ष दिनका पनि थिएनन् । हिलारी क्लिन्टन त पेटमै थिइन् । बाराक ओबामा जन्मने छेकछन्नै थिएन । जो बाइडेन जम्मा पाँच वर्षका थिए । डोनाल्ड ट्रम्प जन्मेको एक वर्ष पनि भएको थिएन ।
यसको अर्थ अमेरिकाको अहिलेको राजनीतिक पुस्ताभन्दा जेठो सम्बन्ध छ नेपाल – अमेरिकाबीच ।
यस्तो सम्बन्धको, म बीचको पुस्ताको मान्छेले कसरी वर्णन गरूँ ?
त्यो बेला संसारभर दोस्रो विश्ययुद्धकाे क्षति, असर र दीर्घकालीन प्रभावहरू देखिँदै थिए ।
दोस्रो विश्वयुद्ध अन्त्य भए पनि शीतयुद्ध सुरु हुँदै थियो । अमेरिका आर्थिक रूपले भने आश्चर्यजनक नयाँ फड्को मार्दै थियो । मोटर, हवाई र इलोक्ट्रोनिकल सामानका उद्योग फस्टाउँदै थिए । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष सञ्चालनमा आउँदै थियो । अमेरिकाका सबै प्रकारका प्रभाव संसारभर विस्तार हुँदै थिए – राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक ।
शक्ति , विकास र आधुनिकताको ‘सिम्बोल’ बनिसकेको थियो अमेरिका ।
त्यही ताका हो नेपाल र अमेरिकाबीच दौत्य सम्बन्ध स्थापित भएको । यतिबेला सम्म पनि नेपाल राणाकालका अन्तिम दिन बेहोर्दै थियो । बाह्य दुनियाँका लागि नेपाल एउटा रहस्यमय र अलि कुनाको एकान्त देशजस्तै थियो जहाँका राजनितिक , सामाजिक र सास्कृतिक मान्यता त्यति उदार थिएनन् । बाह्य मान्छे नेपाललाई ‘भर्जिन’ भन्थे । ‘भर्जिन’ हुुनु, रहीरहनु वा नहुनुका गुण वा दोष के हुन् ? म केही भन्दिन । त्यतातिर म जान चाहन्न । तर, चेतना, शिक्षा, स्वास्थ्य, मानवअधिकार, प्रजातन्त्र, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताजस्ता कुरामा नेपाल आधारभूत तहभन्दा पनि कमजोर स्थितिमा थियो ।
अलि ठाडो भाषामा भनौँ – नेपाल ‘चर्पि युगमा’ पनि पुगेको थिएन ।
ऊ बेला नेपाल रणनीतिक दृष्टिलेले अहिलेको जस्तो चर्को महत्त्वको क्षेत्र पनि थिएन ।
त्यस्तो बेलासमेत अमेरिका नेपालसँग जोडिन पुग्नुका तीन अर्थ हुन सक्छन् ।
एक – कि त अमेरिकाले आजको अवस्थाको कल्पना ऊ बेलै गरेको थियो, यस्तो अवस्था कि चीन कुनै दिन अमेरिकाको चुनौती बन्नेछ । र, त्यसको निगरानी नेपालबाट बढी सम्भव छ ।
दुई – नेपालका आफ्नै महत्त्व र विशेषता छन्, जोसँग जोडिँदा र हात मिलाउँदा शीतयुद्धको विश्व राजनीतिमा नेपाल पनि एउटा महत्त्वपूर्ण साझेदार हुनसक्छ ।
वा तेस्रो – नेपालजस्ताे अति कम विकसित राष्ट्रको आधारभूत विकासका लागि सहयोग गर्नु ‘सुपर पावर’ राष्ट्र अमेरिकाको दायित्व पनि हो ।
यी मध्ये जे कारण भए पनि दौत्य सम्बन्धका आधारभूत मान्यता थिए – शान्ति र विकास ।
त्यो समय शान्ति र विकासको मूल उद्देश्य लिएर सात समुद्र पारबाट हात मिलाउन अमेरिका नेपाल आएको हो ।
त्यही शान्ति र विकासको आधारभूत सिद्धान्त र मान्यताका आधारमा स्थापित दौत्य सम्बन्धसँगै सन् १९५१ बाट अमेरिकाले औपचारिक रूपमा नेपाललाई पूर्वाधार निर्माण, आर्थिक, सामाजिक, शिक्षा र स्वाथ्यका क्षेत्रमा प्रत्यक्ष सहयोग सुरु गर्यो । नेपाल प्रविधि र संरचनाका दृष्टिले असाध्यै कमजोर थियो । नेपालको तराई औलो मलेरियाबाट ग्रस्त थियो ।
औलो नियन्त्रण र उन्मूलनमा अमेरिकाको महत्त्वपूर्ण योगदान रह्यो । नेपालको औलो नियन्त्रण र उन्मूलनमा इतिहासमा कुनै देशको नाम लेखिएको छ भने त्यो अमेरिकाको छ ।
दौत्य सम्बन्ध स्थापित भएको दस वर्षपछि फेब्रुअरी ३ , १९५८ मा वासिङटनमा नेपाली राजदूतावास स्थापना भयो । राजदूत बने हृषिकेश शाह । त्यसको एक वर्षपछि अमेरिकाले काठमाडौंमा राजदूतावास खोल्यो सन १९५९, अगस्ट ६ मा । राजदूत थिए – इल्सवर्थ बंकर ।
राजदूतावासहरू स्थापना भएपछि सुरु भए – उच्चस्तरीय भ्रमणहरू जुन भ्रमणलाई अमेरिकाले उच्च महत्त्व दियो । सन् १९६० को अप्रिल २७–३० मा राजा महेन्द्र अमेरिका आए । उनले अप्रिल २८ मा अमेरिकी कंग्रेसको संयुक्त सदनलाई सम्बोधन गरे । सन् १९६० को सेप्टेम्बरमा बीपी कोइराला वासिङटन आए । उनले भेटे तत्कालीन राष्ट्रपति ड्वाइट डी आइजेनहाओरलाई ।
पहिलो भ्रमणको सात वर्षपछि राजा महेन्द्र फेरि अमेरिका आए सन् १९६७ को नोभेम्बर १ – ३ मा ।
सन १९८३ राजा वीरेन्द्र आए जतिबेला अमेरिकामा राष्ट्रपति थिए रोनाल्ड रेगन । रेगनले राजा वीरेन्द्रको ‘नेपाल शान्ति क्षेत्र’ प्रस्तावको समर्थन गरे । अमेरिकाले ऊ बेला बुझेको थियो – नेपाल बिथोलिन हुँदैन ।
सँगसँगै राष्ट्रपति रेगनलाई यो पनि थाह थियो – दुई ठूला छिमेकीको मन नजितीकन शान्ति क्षेत्रको प्रस्ताव पारित हुन सक्दैन । यसैले राष्ट्रपति रेगनले बढो चलाखीपूर्वक राजा वीरेन्द्रलाई सुझाए – शान्ति क्षेत्रको प्रस्तावलाई व्यवहारमा परिणत गर्न नेपालले छिमेकीसँग नजिकमा रहेर काम गर्नुपर्छ ।
अमेरिकाको सुझावलाई ऊ बेलाको नेपाली राजनीतिक नेतृत्वले सही ढंगले अगाडि बढाउन सकेन । भारत कार्ड र चिनियाँ कार्ड खेलेर नेपालको राजनीतिक नेतृत्वले खेल हार्दै गयो ।
हार्ने क्रम आज पनि जारी देखिन्छ ।
राजा वीरेन्द्रसँगको भेटपछि तत्कालीन अमेरिकी विदेशमन्त्री हेनरी किसिन्जरले पत्रकारहरूसँग भनेका थिए – दुई ठूला हात्तीका बीचमा रहेको एउटा सानो देश शान्ति क्षेत्र हुनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।
आर्थिक दृष्टिले त्यतिबेला भरखर ताती गर्दै गरेका हात्तीहरू अहिले विशालकाय भएका छन । हात्ती जति ठूला हुन्छन् उति बारी मडारिने डर किसानलाई हुन्छ । अहिले नेपालको हालत त्यही किसानको जस्तो छ जसको घर हात्ती बस्ने वनको छेउमै छ ।
राजनीतिक तथा कूटनीतिक हिसाबले नेपाल शान्ति क्षेत्र बनाउने राजा वीरेन्द्रको सोच र त्यति बेलाको अमेरिकी समर्थनको महत्त्व आजको दिनमा झन् बढेर गएको छ । हुनत ,विभिन्न बाह्य तथा आन्तरिक कारणले राजा वीरेन्द्रको नेपाललाई शान्ति क्षेत्र घोषणा गर्ने सपना पूरा हुन सकेन । यसमा नेपालको राजनीतिक नेतृत्वका केही कमजोरी र छिमेकी भारतको निहित स्वार्थ बढी जिम्मेवार छ । यसको थप विश्लेषण अरू बेला गरौँला ।
अहिले यत्ति भनौँ – यहाँसम्म आउँदा नेपाल अमेरिका सम्बन्धको इतिहास गर्विलो छ ।
कम्युनिस्टहरूले बिगारेको संकथन
नेपाल अमेरिका सम्बन्धको इतिहास गर्विलो भए पनि त्यो इतिहासलाई बेला बेलामा धुमिल पार्ने प्रयास पनि भएका छन् । धुमिल बनाउन प्रयास गर्नेमा नेपालका कम्युनिस्टको विशेष स्थान छ जसले बेला बेलामा अमेरिका विरोधी संकथन निर्माण गरे । अमेरिका साम्राज्यवादी, पुँजीवादी, विस्तारवादी यस्तैयस्तै संकथन ।
एसएलसी पास नगरेको र अमेरिकी नीतिको न पनि नजानेका युवालाई नेपालका कम्युनिस्टले अमेरिका विरोधी नारा लगाउन सिकाए । आज पनि बेलाबेला ती नारा प्रकट हुन्छन् । यसबाट नेपाललाई के फाइदा भयो वा भइरहेको छ तिनै कम्युनिस्ट नै जानुन् ।
कुरा कम्युनिस्टको मात्र होइन ।
राजाहरू, बीपी कोइराला, यदुनाथ खनाल, हृषिकेश शाहहरू जस्ताले बनाएको कूटनीतिको गर्विलो इतिहास २०४६ सालपछिको बहुदलीय प्रजतान्त्रकालीन राजनीति र नेताले त्यति राम्ररी सम्हाल्न सकेनन् ।
यसैले यसबीचमा राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति र कूटनीतिमा नेपालले धेरै चीज गुमायो । आज पनि गुमाइरहेको छ ।
जसले नेपालको स्वाथ्य र शिक्षाका क्षेत्रमा सबैभन्दा बढी सहयोग गरेको छ, जो नेपालको मुख्य दाता हो, त्यसैका विरुद्ध नेपालका खासगरी कम्युनिस्टले किन विरोधी संकथन निर्माण गरे ?
एमसिसी होस् वा कुनै पनि ठूला अमेरिकी सहयोग । नेपालमा त्यसविरुद्ध संकथन निर्माण गर्ने काममा कम्युनिस्टहरू आज पनि अग्र पंक्तिमै छन् । यो संकथनलाई आजको व्यावहारिक कूटनीतिको कसीमा राखेर समीक्षा ढिलो भइसकेको छ ।
नदीहरूले समुद्रसँग निहुँ खोज्नुको अर्थको दीर्घकालीन प्रभाव के हुन्छ ? मलाई थाहा छैन । आजसम्मको दुनियाँमा प्रजातन्त्र, मानवअधिकार, शक्ति, प्रविधि र प्रणालीको समुद्र हो अमेरिका ।
सैद्धान्तिकरूपमा अनेक तर्क र तर्कना हुन सक्छन् । तर, तथ्य यही हो । यो तथ्यलाई नेपालजस्ता देशले अलि गहिराइमा गएर बुझ्नु र त्यसैका आधारमा आफ्ना कूटनीतिक तथा आर्थिक कदम चाल्नु आवश्यक छ ।
बदलिँदाे सम्बन्ध
मार्च १६ , १९७३ ।
आजभन्दा ५० वर्षअघि ।
अमेरिकी कङ्ग्रेसमा नेपालसम्बन्धी एउटा रिपोर्ट प्रस्तुत गरिएको थियो । रिपोर्टमा बृहत् एसियाली सन्दर्भमा नेपालप्रति अमेरिकी विदेश नीति, अमेरिकी सहयोग र यसका उद्देश्यबारे भनिएको थियो – “अमेरिकी नेपाल नीति , खासगरी त्यहाँको विकास तथा शान्ति र स्थायित्वमा आधारित छ ।”
लगत्तै अर्को वाक्यमा भनिएको थियो – “देयर इज नो भेस्टेड इन्ट्रेस्ट इन् नेपाल ।” अर्थात् “ नेपालमा कुनै निहित स्वार्थ छैन ।”
यी बितेका पचास वर्षमा काठमाडौंको वागमती र वासिङटन डीसीको पोटोम्याक नदीमा धेरै पानी बगिसकेको छ ।
ऊ बेलाको नेपाल अहिले छैन । ऊ बेलाको अमेरिका अहिले छैन ।
खासमा ऊ बेलाको विश्व नै अहिले छैन । राजनीतिक, आर्थिक, कूटनीतिक र सामाजिक सबै धरातल र आयाम बदलिएका छन् ।
अहिलेको रसिया उहिलेको रुसजस्तो छैन । अहिलेको चीन उहिलेको चीनजस्तो छैन । साङ्ग्रिला पनि त साङ्ग्रिला छैन । आजको भारत ऊ बेलाको भारतजस्तो छैन । व्यापार र प्रविधिका चक्र जताततै घुमेका छन् ।
अमेरिकाजस्तो देशमा पनि सत्य र सुन्दरको महत्त्व बढ्दो छ ।
सत्य अर्थात सत्य नडेला माइक्रोसफ्टका सीईओ । सुन्दर अर्थात सुन्दर पेचाइ गुगलका सीईओ ।
संसारभरका मान्छेका जन्मकुण्डली आज यीनका हातमा छन् ।
जन्मकुण्डली , आज पण्डितहरूले होइन गुगल , फेसबुक , ट्विटर र अमाजोनहरूले बनाउँछन् र राख्छन्, जसको स्वामित्व अमेरिकीमा छ ।
जताततैका सोच र संस्कार बदलिएका छन् । प्रविधिले मान्छेका मात्र होइन राज्य र सरकारका पनि मुटु हल्लाएका छन् ।
दिमाग अमेरिकीको र श्रम चाइनिजको ।
आइफोन, मेड इन चाइना ।
फुटबल, मेड इन पाकिस्तान ।
अर्थात दिमाग एउटाको, श्रम अर्कैको ।
मिसमास छ ।
व्यापार र कूटनीतिको बुझि नसक्नुको जालो छ आज ।
ऊ बेलाको कूटनीति दर्शन र राजनीतिक शक्तिबाट निर्देशित हुन्थ्यो । आजको कूटनीतिमा, शक्ति, विकास, व्यापार र प्रविधि पनि थपिएको छ । कूटनीतिका शैली, सोच र व्यवहारमा परिवर्तन आएका छन् ।
शक्ति सन्तुलन खलबलिएका छन् ।
शक्ति सन्तुलन खलिबलिएसँगै स्वार्थहरूमा परिवर्तन आएका छन् । स्वाभाविक हो – आजको दिनमा पचास वर्षअघिको भन्दा अलि फरक स्वार्थ नेपाल र अमेरिका दुवैमा छन् । तर, यसका आधारभूत मान्यतामा भने खासै परिवर्तन छैन । आधारभूत मान्यतालाई कायम गरिरहने तरिका र शैलीमा निश्चय नै परिवर्तन आएका छन् ।
यो स्पष्ट देखिन्छ पनि ।
यो समयमा नेपाल अमेरिका सम्बन्धलाई अझ बलियो, अर्थपूर्ण र उपयोगी बनाउन नेपालले सन्तुलित र अलि परिपक्व ढंगले आफ्ना कूटनीतिक कदम चाल्नुपर्छ । कूटनीतिक सम्बन्धलाई आन्तरिक राजनीति र सत्ताको खेलभन्दा माथि राख्न सकिएन भने जहिले जसको कार्ड खेले पनि हार्ने देश हुन्छ । आफ्ना आवश्यकता र स्वार्थ स्पष्टसँग निर्धारण गर्ने र ती आवश्यकता र स्वार्थलाई पूरा गर्न , भावनात्मक कार्डको खेल होइन, तथ्य र तर्कको खेल सक्नुपर्छ आज दुनियाँमा ।
नेपाल र अमेरिका सम्बन्धका हकमा पनि यही कुरा लागू हुन्छ । थोरै तरिका र सोच पुर्याउने हो भने नेपालले अमेरिकाबाट आजको भन्दा धेरै कुरा प्राप्त गर्न सक्छ । नेपालले अझै अमेरिकासँगको पुरानो ऐतिहासिक सम्बन्धबाट लिन सक्ने जति फाइदा लिनसकिरहेको छैन ।
चीन र भारत तीव्र गतिमा अगाडि बढेसँगै नेपालको महत्त्व अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा ह्वात्तै बढेको छ । अझ खासगरी चीन महाशक्ति राष्ट्र बन्दै गर्दा नेपालमाथि अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक भार बढ्दो छ । यस भारलाई थेग्ने ताकत नेपालसँग छ कि छैन ? यो बेग्लै बहसको विषय हो ।
भूराजनीतिक हिसाबले नेपालको महत्त्व बढ्दै जाँदा अमेरिकाले नेपालसँगको सम्बन्धलाई पनि महत्त्व दिँदै आएको छ । यसैले पछिल्ला दिनमा उच्चस्तरीय भ्रमण बाक्लिएका छन् ।
नेपालमा बहुदलीय प्रजातन्त्र पुनःस्थापना भएको केही वर्षपछि सन् १९९५ मा फस्ट लेडी हिलारी क्लिन्टनले नेपाल भ्रमण गरिन् । सन् २००२ को जनवरीमा विदेशमन्त्री कोलिन पावेलले नेपालको भ्रमण गरे । सन् २००२ को मेमा नेपालका प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवालाई राष्ट्रपति जर्ज डब्लु बुसले ओभल अफिसमा स्वागत गरे । यस्ता भ्रमणको लामै शृङ्खला छ ।
यस्ता भ्रमणको अर्थ के हो भने नेपालको महत्त्व बढ्दो छ । यो महत्त्वलाई जसरी अमेरिकाले बुझेको छ त्यसरी नै नेपालले पनि बुझ्नुपर्छ ।
रोटीबेटीमाथिको सम्बन्ध
बितेका ७५ वर्षमा नेपाल र अमेरिकाका राजनीतिक तथा कूटनीतिक परिदृश्यमात्र बदलिएका छैनन् सम्बन्धका आयाम पनि बदलिएका छन् ।
खासगरी, नेपालका हकमा अमेरिकासँगको आजको सम्बन्ध कूटनीतिक , आर्थिक र राजनीतिकमात्र छैन । हामी नेपाल भारतको सम्बन्धलाई रोटीबेटीको सम्बन्ध भन्छौँ । नेपाल अमेरिकाबीचको सम्बन्ध योभन्दा माथि उकालो लाग्दो छ ।
उच्च शिक्षा अध्ययनका लागि आउने विद्यार्थीबाट सुरुभएको जनस्तरीय सम्बन्ध डीभी लटरीसँगै आमाबाको सम्बन्धमा परिणत हुँदैगएको छ । खासगरी सन् १९९० को दशकपछि ।
आज नेपालका कुनै पनि जिल्ला वा गाउँ छैनन् होला जहाँको कुनै न कुनै परिवारका छोरा वा छोरी अमेरिकामा नभएका । रुकुम होस् वा म्यादी । झापा होस् वा चितवन । सोलुखुम्बु होस् वा बाजुरा ।
आजकल मेरो हरेक दिनजसो ती नेपालीको कथासँग जम्काभेट हुन्छ जो अमेरिकामा बसेर जीवनयापन गर्न हरतरहका प्रयास गरिरहेका हुन्छन् ।
यस्तो लाग्छ – नेपालका छोराछोरी अमेरिका ओइरिएका छन् र आमाहरू त्यहाँ बसेर भाकल गरिरहेका छन् ।
मेरी आमालाई अमेरिकाको भुगोलको बारेमा उत्ती थाहा छैन । तर, कुनै दिन आमाले अमेरिकाको कुनै कुनामा गोली चलेको वा हावाहुरी चलेको समाचार सुन्नुहुन्छ त्यो दिन भगवानसँग भन्नुहुन्छ – भगवान् त्यस देशमा केही नभइदेओस् जुन देशमा मेरो छोरो छ ।
म आजकाल भन्न थालेको छु – यो देश आमाहरूले बचाएको देश हो ।
यो सम्बन्धको आयामलाई नेपाल सरकार, राजनीति, प्रशासन , बुद्धिजीवी र जनसाधारणले कति बुझेका होलान् मलाई थाहा छैन । जुन दिन तीनले यो सम्बन्धको आयामको घनत्व बुझ्नेछन् त्यो दिन नेपालले चाल्ने विश्वव्यापी यात्रा सजिला हुनेछन् ।
अब नेपाल रोटीबेटी र अरनिकोको सम्बन्धमा सीमित छैन ।
सम्बन्धका जटिलता र आयाम बदलिएका छन् ।
नेपाल अमेरिका सम्बन्धको ७५ वर्षका अवसरमा यत्ति भनौ - नेपाल अमेरिका सम्बन्ध रोटीबेटी र अरनिको भन्दा माथि उकालोलाग्दो छ ।
