स्मरणीय व्यक्तित्व पुरुषोत्तम बस्नेतको स्मृति अर्थात् सम्झना शक्तिको विषयलाई शब्द श्रद्धाञ्जलिको अग्र पंक्तिमा मिसाउने इच्छा भएको छ । उहाँप्रति लक्षित अर्को विषय हो – विद्रोह, विद्रोही पुरुषोत्तम बस्नेत । 

उहाँलाई लेखक, पत्रकार, राजनीतिज्ञ, साहित्यकार आदि आयाममा धेरैले बुझे, लेखे । नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन जो नेपाली कांग्रेसको इतिहास पनि हो यस विषयमा लेखक बस्नेतका दुई कृति प्रकाशित छन् – भाग १ र २ । ‘नेपाली कांग्रेसको इतिहासको प्रारुप’ । २०१७ सालसम्मका दुई भाग । अरु भाग प्रकाशोन्मुख रहेको जानकारी श्रद्धाञ्जलि कार्यक्रममा दिइएको छ । 

इतिहास लेखनले उहाँलाई लेखकीय विधाका तमाम आयामबीच इतिहासकारको पहिचानसमेत आर्जन भएको छ । विविध विषय विधाका सिद्धहस्त लेखक बस्नेतलाई लेखनको निश्चित विधामा सीमाबद्ध गरेर लेख्नु एकांगी हुनेछ । तर उहाँको खास विषय लेखनमाथि समीक्षा भने त्यही विषयलाई किटेर गर्न सकिन्छ । उहाँको उपन्यास पढेको छैन, बाँकी सबै विधामा उहाँ प्रकट हुनुभएको छ । 

मेरा जानकारीमा आएसम्म उहाँको स्मरण शक्तिको सम्झनामा लेखिएको देखिएको छैन । पछि लेखिँदै जाला । अद्भूत सम्झना शक्ति थियो पुरुषोत्तम दाइमा । अरुले ती कुरा लेखे । मैले यही रोजेँ – ‘सम्झना शक्ति र विद्रोही बस्नेत’ । प्रजातान्त्रिक आन्दोलन, खासगरी नेपाली कांग्रेसको इतिवृत्त कण्ठाग्र थियो उहाँलाई । कांग्रेस, कांग्रेसका नेता, स्वदेश वा प्रवासका गाथा, तिथि, मिति र स्थानसमेत मुखाग्र बताइदिनु हुन्थ्यो बस्नेत दाइ अस्तिसम्म । अस्ति अर्थात् बित्नुभन्दा अस्ति । 

उहाँ प्रचारमुखी हुनुहुन्थेन । कर्ममुखी, निरन्तर कर्ममुखी । जुन दिन बित्नुभयो, बैशाख २९ गते विहान ४ बजेतिर उहाँले भतिज प्रबलसँग कपी, कलम माग्नु भएछ । केही लेख्न । यही उदाहरण पर्याप्त छ उहाँको कर्मयोग बुझाउन । कलम, कपी च्यापेरै उदाउनु भएको लेखक बस्नेत कलम, कपी च्यापेरै लौकिक देह अस्ताउनुभयो । 

अनुकरणीय ऊर्जाशील उहाँको विषयमा उहिल्यै लेख्ने इच्छा थियो । तर, हाम्रो परम्परा देह अस्तपछि लेख्ने र लेखले त्यसपछि ठाउँ पाउँछ कि भन्ने बसेको छ । यही परम्परा उहाँप्रति पनि अपनाएँ । स्व. पुरुषोत्तम बस्नेतप्रति लेख्नु पनि सभ्य समाजले कृतज्ञता व्यक्त गर्नुपर्ने गुनिलो व्यक्तित्वलाई लिपिमा पढ्न दिनु हो ।     

छोटकरीमा पहिचान विशेषमा प्रस्तुत गर्दा प्रजातान्त्रिक राजनीतिका योद्धा । निष्ठावान । नैतिक चरित्रका पुञ्ज । दृढ अडान र शालीन व्यक्तित्व । मसिनो स्वरमा गहन तर अविचलित आदर्शका अभिवक्ता । उहाँको जीवन निरन्तर कर्मयोगको संयोजन हो । साहित्यकारिता, पत्रकारिता, इतिहास लेखन । सँगसँगै राजनीति । 

यस्ता गुण र उहाँको आयामिक प्रस्तुतिले नै ‘पुरुषोत्तम’ नाम सार्थक भएको दुर्लभ व्यक्तित्व पहिचानमा स्व. बस्नेतलाई स्थापित गरिदिएको छ । 

झन्डै चालीस के, उनन्चालीस सालबाट निधन अघिसम्म मैले उहाँको सान्निध्य पाएँ – ४१ वर्ष । जतिबेला नेपाली कांग्रेसको कार्यालय जमलमा थियो । प्रतिबन्धित कांग्रेस भन्न तत्कालीन पञ्चायती शासनले बाध्य पारेको त्यो बेला । उहाँलाई चिने । त्यही स्वभाव, शैलीमा अहिलेसम्म चिने ।

निधनको तीन दिनअघि मोबाइल टेलिफोनमा उहाँसँग कुरा भएको थियो । बाहिर छु, घर फर्केपछि कुरा गर्छु । घर आएर फोन गर्नुभयो । तर लामो कुरा गर्नुभएन । सायद् मेरो चित्त बुझाउनेमात्र गर्नुभयो । अरु बेला लामै कुरा हुन्थ्यो राजनीतिक आदि । स्वास्थ्य सोधेँ । सधैँ झैँ ठीक छु होइन, ठीकै छ भन्नुभयो । घर जाने सोच्दासोच्दै तीन दिनपछि लौकिक सम्मिलन असम्भव भयो । डेढ साताअघि घर सिफलमा भेटेको थिएँ । 

अचम्म लाग्थ्यो उहाँको सम्झना सुनेर । सोधेको तिथिमिति लेखेर राखे होे, नभए एक दुई दिनमा बिर्सने कमजोरीले ग्रस्त मलाई । उहाँसँग नजिक भएर सोध्नेहरुलाई यो कुरा पक्कै थाहा छ याद होला । व्यक्तिको सम्झना शक्तिलाई उजागर रेकर्डेट अडियो–भिडियोबाट हुनसक्ला तर लेखनीको लागि यो विषय अमूर्त हुने रहेछ । भोक्ता, श्रोतालाई मात्र साक्षात हुने । यो रहस्यसँग आजै आत्मसात गरेँ ।

अर्को विद्रोही व्यक्तित्व बस्नेत । जीवनभरका विद्रोही । साहित्यमा ‘अमलेख’ आन्दोलन होस् कि ‘सिउँडी’ प्रकाशन ।  मुकुट, पूजा, कल्पना आदि पत्रिकाको सम्पादनमा संलग्न उहाँ राष्ट्रपुकार, राजधानी लगायत पत्रिकाको प्रकाशनमा पनि सम्बद्ध हुनुहुन्थ्यो । 

राष्ट्रपुकार नेपाली कांग्रेसको मुखपत्रजस्तै । राजधानी प्रजातन्त्रको सहयोगी प्रकाशन । यी दुवैमा उहाँको नेतृत्वमा काम गर्ने भाग्य जुरेको हो । पत्रकारिताको यात्रामा मेरा लागि यो अवसर कोसेढुङ्गा सरह हो । अरु साहित्यिक पत्रिका जो माथि लेखिए ती आफूले देखे, पढेको होइन, छैन । 

राजनीतिका विद्रोही लेखक बस्नेतले साहित्यमार्फत समेत विद्रोहलाई सशक्त आवाज मुखरित गरेको जान्नेबुझ्नेहरु भन्छन् । पञ्चायतको पछिल्लो कालखण्डमा यहीरुपमा चिनेको उहाँको पछिल्ला लेखनी पनि विद्रोहकै परिचायक हुन् ।

उहाँको विद्रोहमा मानिसप्रति प्रेम थियो । समाजप्रति लगाव थियो । मानिसको स्वतन्त्रताप्रति समर्पण थियो र विविध विचारप्रति सम्मान थियो । स्व. बस्नेतको जीवन दर्शन वा विद्रोहको सन्देश यही हो । मर्म यही हो । जो मैले नजदिकीमा भेटेँ ।    

उहाँ निहत्थाको हत्या गर्ने विद्रोही होइन । समाजमा हत्या, हिंसा सिकाउने ध्वंशात्मक मान्छे पनि होइन । मानिसलाई बाँच्न सिकाउने, बचाउन सिकाउने बस्नेतको लौकिक विद्रोह आदर्शविरुद्धको समर्पण थिएन । लक्ष्यप्रति अविचलित व्यक्तिको प्रेरणा दुनियाँलाई उपयोगी हुने रहेछ । 

स्व. बस्नेतको निधनको तेह्रौं दिन जसलाई पुण्यतिथि पुकारिन्छ । यही दिन लेखेँ बिहीबारको लागि । श्रद्धा, श्रद्धाञ्जलि पुरुषोत्तम बस्नेत ।