संसारभरका अभिभावकहरूले हरेक दिन आफ्ना बालबालिकाहरूमा सुरक्षित रूपमा डायपरहरूको प्रयोग गर्ने गर्छन् । विशेषगरी यात्रा, बिदा र अस्थायी परिस्थितिहरूका लागि प्रवर्द्धन गरिएको आधुनिक डायपरहरू अहिले धेरै अभिभावकहरूको लागि प्रमुख र सुलभ रोजाइ बनिसकेको छ । निःसन्देह रूपमा डायपर अभिभावकको लागि बालबालिकाको हेरचाहमा सुनौलो आविष्कारहरूमध्येको एक हुँदै कपडालाई डायपरको रूपमा प्रयोग गर्ने चलन धेरै हदसम्म विस्थापित भइसकेको छ ।

डायपरहरू आविष्कार भएदेखि नै निरन्तर परिवर्तन हुँदै सुधार भएका छन् । प्लास्टिकको प्यान्ट, कपडाको प्याड हुँदै आजका डिस्पोजेबल डायपरहरू हल्का, कम्प्याक्ट, धेरै शोषक, चुहावट रोक्न र प्रयोग गर्न सजिलो बनेका छन् ।

प्रयोग गर्न र खोल्न सजिलो, हलुका, छालालाई सुक्खा, सफा र स्वस्थ राख्ने, सर्वसुलभ भई जता पनि पाइने, दिसा–पिसाबबाट हुन सक्ने संक्रमणबाट बचाउनुका साथै अभिभावकलाई बारम्बार कपडा चेकजाँच गरिरहनुपर्ने, फेरिरहनुपर्ने परिस्तितिबाट पनि सहज वातावरण प्रदान गरेको छ ।

डायपरको प्रयोगले धेरै कुरामा सहज र फाइदा गरेता पनि बालबालिकाहरूले उमेरअनुरूप विकास गर्नुपर्ने शौचालयको प्रयोग तथा आफैँले दिसा–पिसाब गर्न सक्ने क्षमताको विकासमा भने ढिला गर्न सक्छ । डिस्पोजेबल डायपरको प्रयोगले बालबालिकालाई डायपर लगाउने समय सीमा र उमेर बढेको छ, बालबालिकाले डायपरमा एकदमै सहज महसुस गरिरहेका छन् र अभिभावकहरूले उनीहरूलाई शौचालय तालिमको लागि दबाब दिइरहेका छैनन् ।

बालबालिकामा पिसाब आफैँ फेर्ने, आएको संकेत गर्ने वा भन्न सक्ने सीपको विकास १८ देखि ३० महिनासम्मको हुँदा हुन्छ । तर, डायपर लगाइरहँदा यो ढिला हुनुको कारण यसमा निर्भर भइरहनु पनि हो । यसको प्रयोगले बालबालिका पिसाब फेरे पनि कम्फर्ट हुन्छन् । चिसो हुने, भिज्ने वा गन्ध आउने हुँदैन । त्यसकारण पनि उनीहरूले अप्ठ्यारो महसुस गर्ने, रुने वा संकेत गर्ने गर्दैनन् । स्वास्थ्यको हिसाबले यो राम्रो हो । तर, यसले बालबालिकाको आफ्नो क्षमता विकासमा भने पक्कै ढिलाइ गर्छ ।

हाम्रो मूत्रथैलीमा एउटा नसा (स्नायु) हुन्छ, जसले थैली भरिसकेपछि पिसाब फेर्न जाने संकेत दिमागलाई दिन्छ । तर, लगातार पिसाब आफैँ गइराखे वा पिसाबको थैली भरिन नपाए यस्तो संकेतहरू जाँदैनन् र दिमागले त्यो कुरा बुझ्दैन । हामी सबैमा पिसाब भरिएपछि थाहा हुनेसँगै रोक्न सक्ने क्षमता पनि हुन्छ । बालबालिकामा विकास हुनुपर्ने क्षमता पनि यही हो ।

बालबालिकाहरूको विकास आफ्नै गतिमा हुन्छ । बालबालिकाले डायपर प्रयोग गर्न छोड्ने उमेर एकदमै फरक हुनसक्छ । केही अनुसन्धानले बालबालिकाको जीवनमा धेरै चाँडो वा धेरै ढिलो तालिमले रिग्रेसन वा ढिलाइ निम्त्याउन सक्छ भनेर संकेत गर्छ । तर, प्रत्येक बच्चाको लागि समय फरक हुन्छ । अध्ययनहरूले धेरै बालबालिकाहरू १८ र ३० महिनाको बीचमा शौचालय प्रशिक्षण सुरु गर्न शारीरिक र भावनात्मक रूपमा तयार हुन्छन् भनेर देखाएको भएता पनि उमेरको आधारमा मात्र यो निर्णय लिन भने मिल्दैन । साधारणतया अवस्था हेरेर १८ देखि २४ महिनाको बालबालिकालाई विस्तारै डायपरको प्रयोग कम गर्दै लाने र सुरुवातमा दिउँसो एक छिन खोलिदिने तथा पोटी कुर्सीमा बसाउने गर्न सकिन्छ ।

शौचालय प्रशिक्षणमा बालबालिका र आमाबाबुहरूबीच निश्चित संकेतहरू र आवाजहरू समावेश हुनुपर्छ । ताकि, बालबालिकाले शौच र पिसाबको लागि सजिलैसँग शौचालय प्रयोग गर्न सिक्न सक्छन् । आफ्नो बच्चाको पोटी ट्रेनिङ गर्ने निर्णय गर्नुअघि बच्चाको उमेरअनुरूप डायपरका फाइदाहरू र बेफाइदाहरूलाई बुद्धिमानीपूर्वक विचार गर्नुपर्छ । किनकि, सबैका लागि उमेर, परिस्थिति र प्राथमिकता फरक हुनसक्छ ।

बालबालिकासँग मिलेर खेलाउँदै तालिमको काम गर्नुहोस्, बल प्रयोग गरे वा जबरजस्ती गरे उनीहरू झन् मान्दैनन् । आफ्नो सानो बच्चालाई एउटै धैर्य र प्रोत्साहनको साथ सिकाउनुहोस् ।

(लेखक समिद कतिला श्रेष्ठ नियो हेल्थ क्लिनिकका बालविशेषज्ञ फिजियोथेरापिस्ट हुन् ।)