आज राष्ट्रिय जनगणना भइरहेको छ । देशभर एकैपटक जनसङ्ख्याको विवरण लिने कामलाई नै मूलतः राष्ट्रिय जनगणना भनिन्छ । जनगणनामा सही विवरण सङ्कलन हुनसकेमात्र राष्ट्रका लागि उपयोगी हुन्छ ।  
 
नेपालमा प्रत्येक १० वर्षमा राष्ट्रिय जनगणना गरिन्छ । प्रत्येक घरमा पुगेर परिवारको विवरण सङ्कलन गरिने हुनाले जनगणना राज्यबाट ठूलो धनराशि खर्चेर गरिने सबैभन्दा ठूलो अनुष्ठान पनि हो ।
 
विसं १९६८ बाट नेपालमा जनसंख्याको गणना गर्न थालिएको थियो । विसं २०७८ सालमा हुने राष्ट्रिय जनगणना बाह्रौ‌ंं हो । कोभिड-१९ का कारण २०७८ को जेठ-असारमा गर्न लागिएको जनगणना स्थगित गर्नुपरेको थियो । 
 
समयसँगै जनगणनामा सङ्कलन गरिने विवरणमा विस्तार र परिमार्जन हुँदैआएको छ । केही साता पहिले घरपरिवार सूचीकरण कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको थियो । त्यतिबेला केही घरपरिवार सूचीकरणमै छुटेको गुनासो सुनिएको थियो ।
 
यसबीच नेपालमा राणा शासन, पञ्चायत र लोकतान्त्रिक शासन व्यवस्थाको अभ्यास भएको छ । राणा शासन र पञ्चायतको प्रकृति उस्तै हुकुमी भएकाले राजनीतिमा जनसङ्ख्याको विवरण निर्णायक हुँदैन थियो । यसैले सर्वसाधारणले खासै चासो पनि राख्दैन थिए ।
 
लोकतन्त्रमा भने जनसङ्ख्याको संरचना शासन व्यवस्थामा निर्णायक मानिन्छ । नेपालमा त संविधान नै समावेशी समानुपातिक प्रतिनिधित्वलाई महत्त्व दिइएकाले जनसङ्ख्याको विवरण शासनमा निर्णायक हुन्छ ।
 
यसैले राष्ट्रिय जनगणनामा मुलुकको जनसङ्ख्याको सही विवरण सङ्कलन भएमात्र यसको मूल ध्येय पूरा हुन्छ । दुर्भाग्य, केही राजनीतिक मनसुवा भएका अभियन्ताहरू जनगणनालाई प्रभावित बनाएर गलत विवरण भर्न भराउन प्रवृत्त देखिएका छन् ।
 
विशेषगरी भाषा, धर्म, संस्कृतिजस्ता विषयमा परिवारका मूली वा सदस्यलाई प्रभावित गरेर अभियन्ताले चाहेको विवरण दिन लगाउन खोजिएको देखिन्छ । उत्तरदाताले कसैको प्रभावमा नपरी दिएको जानकारीले मात्र जनगणनाका तथ्याङ्कहरू राष्ट्रिय विकासमा उपयोगी हुनसक्छन् । 
 
यसैले उत्तरदाताहरू सबैले कसैको डर वा प्रभावमा नपरी परिवारका सदस्यको अपाङ्गताको अवस्थादेखि लिङ्ग, भाषा, धर्म, जाति वा सम्प्रदायका विषयमा सही उत्तर दिनुपर्छ । यसैगरी आर्थिक विवरण दिँदा पनि कुनै जानकारी नलुकाई दिनुपर्छ । जनगणनामा दिइएको सबै पारिवारिक विवरण गोप्य रहने हुनाले हिचकिचाउनु पर्दैन ।
 
गणकहरूले पनि ‘सरकारी काम’ भनेर हेलचेक्य्राइँ नगरून् । राष्ट्रिय जनगणनामा संलग्न हुन पाउनु गर्वको विषय हो । यसैले इमानदारीपूर्वक आआफ्नो कार्य सम्पादन गर्नुपर्छ । जनसाधारणले पनि सही विवरण बताउन झर्को मान्नु हुँदैन ।  
 
बाह्रौं राष्ट्रिय जनगणनाबाट नेपाली जनताको सही र पूर्ण विवरण प्राप्त हुनसकोस् । यस महान् राष्ट्रिय अभियानमा संलग्न सबैलाई सफलताको शुभकामना !