चितवन । सौराहाको राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष परिसरमा गैँडाका दुई पोथी बच्चा पुष्पा र अञ्जली हुर्किँदै छन् । तिनीहरुलाई मानिससँगै लहसिने बानी पर्दै गएको छ ।

पुष्पा र अञ्जली बिहान करिब ६ बजे उठ्छन् । साँझ खोरमा पनि सँगै हुन्छन् । पुष्पा १७ महिनाकी भइन् भने अञ्जली चार महिनाकी हुन् । तिनीहरुलाई बिहानदेखि बेलुकासम्म स्याहारसुसार गर्ने, चराउने, खुवाउने एकजना जाँजरकोटका युवा छन्, लालबहादुर महतरा । उनको दैनिकी यसरी नै बित्छ ।

“म जाँजरकोटबाट आएको दुई वर्ष भयो, अहिले यी दुईको हेरविचारमै दिन बित्ने गरेको छ,” उनले भने । उनले ती दुईलाई खुब माया गर्छन् । चाहिने दानापानी उनले नै खुवाउँछन्, अरुले दिएको हत्तपत्त तिनीहरुले खाँदैनन् ।

“अब त आफ्नै दाजुभाइ, दिदीबहिनीभन्दा पनि बढी लाग्छ । आएदेखि एक दिन छोडेको छैन,” उनले भने । उनीसँग वन्यजन्तुप्रतिको मोह र आत्मीयता झल्किन्छ ।

पुष्पालाई करिब १७ महिनाअघि नवलपरासीको कुञ्जौली जंगलभित्रको दलदलबाट उद्धार गरेर ल्याइएको हो । “उद्धार गर्दा सात दिनकी थिइन् होला । अहिले १७ महिनाकी भइन्,” महतरा भन्छन् ।

अञ्जलीलाई पनि १४ दिनको दिनमा आमाले बाटो बिराएर छोडेको अवस्थामा गत चैत २३ गते नवलपुरको तमासुर जंगलबाट उद्धार गरेर ल्याइएको हो ।

“पुष्पा र अञ्जलीको आमा भने पनि बाबा भने पनि मै हो, एकैछिन मलाई नदेखे मलाई उनीहरुले खोच्छन्, मैले देखिनँ भने म खोज्छु । यी अबोधलाई के थाहा छ र ?,” उनले भने ।

हुन त गैँडा प्रजाति हिंस्रक वन्यजन्तु हो । जंगलमा भेट्दा टाढैबाट पनि यसले मानिसलाई आक्रमण गर्छ । तर, यी दुई गैँडाका बच्चा महतराको काखमै हुर्केर ठूला भए । त्यसैले महतरा जता–जता जान्छन्, उनीहरु पछि–पछि लाग्छन् । कोही नयाँ मान्छे आए भने पनि के ल्याइदिएको छ भनेर मुख बाउँदै आउने गरेको उनले सुनाए ।

महतरा र ती दुईको मित्रता झन् गहिरिँदै गएको छ । बिहान पुष्पालाई मकैको च्याँख्ला पकाएर दिने र अञ्जलीलाई दूध तताएर दिने तालिकाबाट महतराको दैनिकी सुरु हुन्छ । “साना छन्, दुई÷दुई घण्टामा दूध र खाना दिनुपर्छ । झन्डै २४ घण्टामा १२ पटकसम्म खुवाउनुपर्छ,” उनले भने ।

सानो हुँदा गैँडाको बच्चाले थौरै–थोरै तर पटक–पटक खाने उनले बताए । करिब चार महिना पुगेपछि भने कलिलो घाँस दिन र चर्न सिकाइन्छ । पुष्पा मज्जाले चर्छे, अञ्जलीले पनि भर्खर सिक्न लागेकी छ । महतरालाई तिनको हेरविचार गर्न खुबै आनन्द आउँछ । हुन त उनी पहिलेदेखि नै वन्यजन्तुप्रेमी थिए । “म १२ कक्षा पास गरेर बसेको थिएँ । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा काम गर्छस् भनेर चिनेको दाइले भन्नुभयो, म आएँ,” उनले विगत सम्झिए ।

सुरुवाती चरणमा वन र वन्यजन्तुको बारेमा संरक्षणकर्मीसँग निकुञ्जभित्र सिक्न जाने गरे पनि अहिले उनी पुष्पा र अञ्जलीको स्याहारसुसारमै व्यस्त छन् । “जाजरकोटमा कस्तुरीको ब्रिडिङ सेन्टर खुल्दै छ, पछि म उतै जान्छु होला,” उनले संरक्षणको महत्व र मोह सुनाए ।

सानोमा मानिसको संरक्षणमा हुर्किए पनि पछि भने ती दुई गैँडालाई प्राकृतिक बासस्थान जंगलमै छोड्नुपर्ने हुन्छ । तर, महतरालाई यी सबै कुरा थाहा भए पनि पुष्पा र अञ्जली आफूबाट कहिल्यै नछुटून् भन्ने लाग्छ । “सरहरुले पछि जंगलमै छोड्नुपर्छ भन्नुहुन्छ । यिनीहरु त्यहांँ कसरी बस्लान्, अरु जनावरले आक्रमण गरेर घाइते बनायो भने,” उनले चिन्ता व्यक्त गरे ।

राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष जैविक विविधता केन्द्र, सौराहाका प्रमुख बाबुराम लामिछाने हाल मानिसले यसले स्याहारसुसार गरे पनि पछि तिनीहरुलाई जंगलमै छोड्नुपर्ने बताउँछन् । कम्तीमा साढे दुई वर्ष पूरा भएपछि जंगल छोड्न मिल्छ,” उनले भने । यसका लागि जंगल, राप्ती नदी किनार तथा अन्य जंगली गैँडाको सामीप्यमा चराउन अभ्यास गरिने उनले बताए ।

“अहिले मानिसंँग नजिक छ । तर, यसलाई अन्य वन्यजन्तुसँग लड्न, प्रतिकार गर्ने वातावरण सिर्जना गर्ने अभ्यास गर्छौँ । त्यसपछि मात्र जंगलमा छोड्न मिल्छ,” लामिछानेले भने । यसअघि पनि यो प्रकृति संरक्षण कोषमा केही घाइते गैँडा तथा बच्चाको उद्धार गरेर जंगलमा छाडिएको थियो ।