हाम्रो सुन्दर संस्कार ‘नमस्कार’लाई कोरोना भाइरसले राष्ट्रिय स्तरदेखि अन्तर्राष्ट्रियकरण गरिरहेको छ । आज खोजिँदै छ – आखिर नमस्कारको रहस्य र मर्म के हो ?

नमस्कारको संस्कार इजराइल पुगेको खबर लगभग सबैका मुहारपुस्तिका (फेसबुक) का भित्तामा देख्दा खुसी लाग्यो । अर्कोतिर राम्रो संस्कार छोड्ने हाम्रो मूर्खतासँग उत्तिकै दुःख पनि लाग्यो । एकैछिनपछि विभिन्न समाचारका सूचीमा आए ‘फलाना–फलाना गाउँपालिकाले कोरोनाको सङ्क्रमणबाट जोगिनका लागि नमस्कार अभियान थाले रे’ । यत्तिकैमा मेरा मुहारपुस्तिकाका साथीहरूमध्ये करिब २० प्रतिशतले यसलाई सार्वजनिक गरिरहेका रहेछन् । गजब लाग्यो । कसैले लेखेका थिए– ‘कमसेकम पूर्वीय सुसभ्य संस्कृति विदेशमा पनि फैलिन थालेछ । राम्रो कुरा हो ।’

करिब चार महिना पहिल्यै एकजना त्रिविका विद्यार्थी मित्र रामकृष्ण चालीसेसँग भेट भयो । मैले ओहो ! साथी के छ ? भन्दै हात मिलाउने इसाराले दायाँ हात तेस्र्याएँ । उहाँले मलाई प्रत्युत्तरमा दुवै हातलाई शिष्टतापूर्वक जोडेर भन्नुभयो– ‘नमस्कार हजुर !’ अनि उहाँले भन्नुभयो – म नमस्ते अभियानको अभियन्ता । बडो गजब लाग्यो । यो खडेरीमा एउटा कुवा भेटेको अनुभूति भयो । आपूmले अपनाउन नसके पनि उहाँको अभियानप्रति मलाई साथ दिने मन भयो । हाल उहाँ शिक्षाशास्त्र संकायअन्तर्गत नेपाली विषय पढिरहनुभएको रहेछ ।

मलाई चासो भयो । के हो नमस्ते ? कि नमस्कार चाहिँ हो कि त ? अनि किन हाम्रा मान्छे नमस्कार गर्दा रहेछन् ? सायद, हाम्रा पुर्खा दूरद्रष्टा भएरै यस्ता जीवशैलीलाई अपनाए हुनन् ! कोरोनाभाइरसको जगजगीको पूर्वानुमान तिनमा थियो । डक्टरहरूले त सङ्क्रमित मान्छेबाट स्वाइन फ्लु, बर्डफ्लुदेखि निमोनिया, झाडापखाला, हैजा, टाइफाइट, हेपाटाइटिस ए अनि ई, क्षयरोग, पोलियो, आउँ, जियार्डियासिस थुप्रै सरुवा रोग सर्नसक्छ भन्दा रहेछन् । आखिर भाइरस, ब्याक्टेरिया, प्रोटोजोवा, फङ्ग्स आदिलाई हात मिलाउँदा सँगै सारिन्छ भने त ‘नमस्कार हजुर’ भने नै राम्रो होला नि । हुनलाई हावाबाट पनि सर्छ नै तर कमसेकम एउटा राम्रो उपाय त रहेछ । 
‘नमस्कार’ को शैली प्रिय र वैज्ञानिक पो रहेछ त । आखिर ह्यान्डसेक, हक, म्वाईँभन्दा कैयौँ गुणा उत्तम रहेछ नमस्कार । मौसमी रोगको सिकारबाट जोगिने भएकैले हाम्रा पुर्खाले नमस्कारलाई स्वास्थ्यको दृष्टिले अपनाएछन् । असल र सम्मानित शान्ति र आदर्शको बोधले अपनाएका हुनन् । अझ भनौँ शान्ति र धैर्यको सूचक मानेर अपनाएछन् । अनि हामी आज थम, स्विच, टेलिफोन, विद्युतीय हाजिरी, किबोर्ड आदिलाई साझा प्रयोग गर्दा पनि त ब्याक्टेरिया र किटाणुको आदानप्रदान गर्ने गरिरहेछौँ भने वैज्ञानिक भनेरमात्र नहुने पनि त रहेछ । 

आहा ! अलिकति शिर झुकाएर, प्रेम र सद्भावको मीठो अभिवादन । दुवै हात जोडिएको । सानदार । विदेशतिर झुन्ड्याउने सामग्री धेरै बोक्नु परेकाले एउटामात्र हात खाली हुँदा हात मिलाउने शैली चम्क्यो होला अनि नेपालतिर लम्क्यो होला । हामी त अचानक नमस्कार शैलीको पारखी बनौ, बनौ लाग्यो । मेरा हजुरबालाई ‘हग’ भन्यो भने सायद चर्पीतिर पठाउनुहुँदो हो । मजाक होइन यथार्थ हो । उहाँलाई हात मिलाउनुको कुनै अर्थ र निरर्थकता दुवै थाहा छैन । रमाइलो होली पर्वमा भेला हुने भिडमा डराउनुपर्ने कत्रो भय छ मान्छेलाई आज ! इबोला पशुबाट सर्ने भए पनि कोरोना चाहिँ मानिसका लागि रहेछ क्यार !

अचानक एक मित्र भेटिए । मैले भने – नमस्कार ! उनले भने– अरे, साथी, साथीमा पनि यत्रो औपचारिकता किन ? आफ्नो नाक कोट्याउँदै गरेको हात लगत्तै मतिर तेस्र्याए । म पनि अकमक्क परेँ । अनि म के ठूलो भइटोपल्ने त ! त्यसो भए, नमस्ते गर्नु चाकडी गर्नु हो त ? हाम्रा अध्यात्मले एक आत्माले अर्को आत्मालाई प्रणाम गर्ने अर्थबोध गराए । हामीलाई यो पुरातनवादी र रुढीवादी लाग्यो । हामी आज आधुनिकताको बडप्पनमा जिउन चाहन्छौँ । हामीलाई नमस्ते भन्दै गर्दा होस् या हात मिलाउँदै गर्दा पनि हातै मिलाउने आदत बसिसक्यो । हामी त बडो बडप्पनमा नाकका पोहोरा पैmलाउछौँ । ‘मसँग फलाना.... नेताले पनि हात मिलाएका छन् !’ हात मिलाउनुमा कत्रो बडप्पनको ढोङ छ ?

आफ्नोपन छोड्नु हुँदैन भन्ने बुद्धि हामीमा सबैमा छ । जान्दछौँ पनि तर अर्काको पद्धति अपनाउँदा मपाइँत्व छाँट्न पाउने अर्को भूत पनि चढेकै छ । यही भूतले खर्लप्प खाँदा हामी अर्काकोलाई राम्रो भन्छौँ । अनि जन्मदिन होइन ‘बर्थ डे’ मनाउँछौँ । केक काट्छौँ तर मन्दिरमा, घरमा आमाबाबालाई सम्झने काम होओस्, अहँ मान्दैनौ । ‘पुरानो सिस्टम हुन्छ, नि’ भन्नेहरूको निष्कर्षपश्चात् मद्यपान गर्ने होटलको कोठो चुनिन्छ । 

वेदसम्म पुगेर नमस्ते र नमस्कारलाई खोतल्दा ‘नमस्ते रुद्रमन्वय.....’ भन्ने मन्त्रसम्म पुग्न सकिने रहेछ । ‘नमस्कार’ लाई पनि ‘नमः आकार’ को रूपमा बोध गरिँदो रहेछ । तर, देवदेवीको स्तुति, अभिवादनमा चाहिँ हात मिलाउने साहस गरेका रहेनछौँ । तर, आपूmभन्दा उपरका मानिससँग अभिभावदन गर्न नजान्ने असभ्य संस्कारको रोगबाट हामी आज त निकै बिरामी भइसक्यौँ । अब यी आदर्श गफ पनि हुनलाई हुटिट्याउँले आकाश छाँट्ने कुरा भइदेलान् भन्ने पीडाले पनि सताउँछ । अनि नमस्कारलाई पनि धर्म र आर्य समाजको पहिचान भनेर आफ्नोपनाबाट गलहत्याएर अर्काको अँगाल्दा अलिकति पनि चिसो मान्दैनौ । आफ्नोलाई घृणा र पराइको अन्धानुकरण गर्दै छौँ, घातक कर्म हो भनेर जान्दाजान्दै पनि अँगाल्दै छौँ, छोड्नुपर्छ भन्दाभन्दै पनि बोकेर हिँडिरहेका छौँ । अनि, अर्काकोमा गएर भाँडा माझ्छौँ तर घरको कोठेबारी खन्न लाज हुन्छ हामीलाई । 

ताप्लेजुङका लिम्बू मित्रसँगको भेटमा मलाई ‘सेवारो’ सुन्ने रहर थियो तर उनले अनायासै भनिदिए– ‘गुड अफ्टरनुन साथी ।’ अनि पसारे उनको हात मतिर । आखिर मैलेमात्र चाहेर भयो र ? लोकले अर्कैको थिति चोरिसक्यो । त्यसमै रत्तिइसक्यो हजुर ! 

त्यसो भए आफ्नो गरिमा फाल्नुलाई सभ्यता र परिवर्तन भन्ने त ? नेताजीले नोकरलाई नमस्कार गरे भने, हात मिलाए भने उनको इज्जत घट्छ । त्यसैले उनी आफू सरहकासँग मात्र हात मिलाउँछन् क्यार । आफू उपरकासँग अलि वरबाट लम्केर थोरै निहुरेर हात मिलाउने रहेछन् । कम्युनिस्टहरू पञ्जालाई बेस्सरी कस्दै झट्कारेर हात मिलाउँछन्, समाजवादी दम्भ राखेर हात मिलाउँछन् । कसैलाई ‘कमरेड’, कसैलाई ‘जय नेपाल !’ सायद आआफ्नै पेवा शब्दजस्ता । सबैका आआफ्नै जेजस्ता ढाँचा भए पनि हात मिलाउने संस्कार चाहिँ साझा नै हो । कसैद्वारा नअपनाइएको भन्ने छँदै छैन । 

अनायास एकजना विदेशीले आएर भनून्– ‘होइन, अब नमस्कार गर’ । त्यसपछि हामी उसको कुरालाई पक्कै वाह ! वाह ! भन्ने छौँ । हामीलाई सात्विक र सत्य विचार हो भन्ने भाव भित्री हृदयबाट एक्कासि पलाउनेछ । बाहिर चाहिँ विरोध भित्री समर्थनको युद्ध गर्ने सङ्क्रमणका रोगी हामी । तब त संसारले जे गर्छ त्यही गर्ने अन्धो अठोट हुन्छ । 

जब श्रद्धा हुन्छ तब त नमस्कार हुन्छ । आफूभन्दा पाका, अग्रज, उच्च ओहोदाका या त विपरीत लिङ्गीलाई प्रायः नमस्कार गरिने रहेछ । त्यसो भन्दै गर्दा यो खानदानी संस्कार पनि त रहेछ जसले ठूलाठूला सभा वा भेटमा प्रयोग गर्छन् तर सर्वहारा वर्गको पनि हो किनभने सामान्य मान्छेले हात मिलाउँदैन, नमस्कार नै गर्छ । नमस्कार त समावेशी पनि पो रहेछ । भोट माग्न घरमा आउँदा नमस्कार गर्ने नेताजी पार्टी अफिसमा आपूm जाँदा हातलाई बेस्सरी कसेर हात मिलाउँछन् । 

अफिसबाट घर फर्कँदै गर्दा एकजना युवा विद्यार्थी मलाई देखेपछि अर्कातिर फर्केर यसो छेलिँदै तर्कन चाहेको देखेँ । मैले बुझेँ उनले मसँग हात मिलाउन मिल्दैन थियो क्यारे । म ठूलो उनी साना मान्छेमा त नमस्कार गर्ने आदतै छैन । अनि त उनले नमस्कार गर्नुभन्दा भाग्नुलाई सजिलो किन नमानून् ? यो वर्गको अर्कै लहर छ ।

महिलासँग पनि यसो हात मिलाए स्पर्श गर्ने भाव होला क्यार ! हुँदाहुँदा कुम जोडेर, ओठ जोडेर अरू के के हो –कुइरो रङ हुने र अङ्ग्रेजी बोल्नेले गरेको सिको गर्ने सोचका हामी आधुनिक भइटोपल्ने मान्छे न रहेछौँ । अझ पहिला त भेट्दामात्र नमस्कार हुन्थ्यो, अहिले छुट्दा पनि हात पसार्नै पर्ने बाध्यता छ । भाषणमा पनि नमस्कार या नमस्ते राम्रो हुन्थ्यो होला तर अहिले त ‘गुड मर्निङ’ भन्यो अनि फेरि घडी हे¥यो । ‘ओहो ! ‘अप्टरनुन’ भइसकेछ सरी है ।’ सच्याउनुपर्ने भयो । आखिर नमस्कार या नमस्तेका लागि त समयको यत्रो घेराबन्दी थिएन नि !  

नमस्कार र नमस्ते दुवै हाम्रा संस्कारयुक्त शब्द रहेछन् । सानाले ठूलालाई अभिवादन गर्छन् । सावधानीपूर्वक संस्कारयुक्त प्रणाम गर्छन् तर प्रत्युत्तर आउँछ ः एउटा हात बल्लतल्ल यसो कुमभन्दा माथितिर उठाइदिन्छन् । संस्कार । नमस्ते संस्कार । नमस्ते संस्कृति मार्नेलाई पनि मेरो ‘नमस्ते छ’, कृपया आफ्नै संस्कृतिमा बाँचौँ । 

हाम्रो लोकलाई किन यति धेरै बोझिलो, झन्झटिलो, गहु्रँगो भयो हाम्रो संस्कृति ? पीडा हुनुपर्ने होइन र ! अनि माया लागेर आउँछ – हे सत्यवादी, सुन्दर नमस्कार ! अब तिमी ‘बिचरा नमस्कार !’ भन्ने त ? जसले आदर्श, शान्ति, सम्मानित भावना, हरेक व्यक्तिबीचमा समता, स्वस्थता, आत्मीयता थुप्रै आदर्श भाव, सामाजिक गुणलाई जीवन्त राख्ने रहेछ । त्यसो भए ‘नमस्कार हजुर’ भन्दैमा धार्मिक र रुढिवादी भइदैन नि । हैन र !

bhattarairamesh353@gmil.com