काठमाडौं । कलाकार देशभक्त खनाल (गणेशप्रसाद उपाध्याय खनाल) शुक्रबार आफ्नो बाल्यकाल र नाटकको यात्रामा डुबुल्की मार्दै थिए । यो संयोग, शैली थिएटर, रुसी सांस्कृतिक केन्द्र र नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानले आयोजना गरेको आठ दिने बाल नाटक महोत्सवले जुराएको हो । 

माघ २२ गतेबाट सुरु भएको महोत्सवको शुक्रबार तेस्रोदिन बालबालिका र नाटकसम्बन्धी विषयमा ‘शैली संवाद’ कार्यक्रम थियो । जसमा खनाल ‘बाल्यकाल र नाटक’ शीर्षकका एक वक्ता थिए ।

शैली थिएटरको नाटकघरभित्र उनी हातमा माइक समाउँदै अगाडि राखिएको कुर्सीमा नबसी स्टेजभरि यताउता गरी अनुहारमा मुस्कान भर्दै बाल्यकालको सम्झना उत्साहपूर्वक सुनाउँदै थिए । 

उनको त्यो मुस्कान सहितको सुरुवात र हाउभाउले हामीलाई अडकल काट्न गाह्रो भएन, उनको बाल्यकाल र नाटकको सम्झना साँच्चै रोचक छन् ।

उनी आफ्नो बाल्यकालको रमाइलो पल यसरी सुनाउँछन्, यो रमाइलो सेसन भएकाले म बसेर भन्दा यताउता हिँडेर मेरो सम्झना सुनाउन चाहन्छु, आखिर कलाकार न परेँ ।

हातमा समाएको माइकतिर इंगित गर्दै, हाम्रो पालामा यस्तो माइक नै हुँदैन थियो । बोलेरै टाढाटाढा सम्मको दर्शकलाई सुनाउनु पथ्र्यो । 

म सात वर्षको थिएँ सायद, विराटनगरको खुला मञ्चमा एउटा नाटक भएको थियो । त्यस नाटकमा राजा नन्द कार्कीले एकल अभिनय गर्नुभएको थियो । उहाँको अभिनय हेरेर मलाई पनि भित्रैदेखि अभिनय गरुँ भन्ने इच्छा जाग्यो । तर कहाँ, कसरी गर्ने भन्ने केही थाहा थिएन । 

०००

२०२० सालमा होला सायद, घरनजिकैको जनता हाई स्कुलमा वार्षिकोत्सव थियो । स्कुलको प्राङ्गणमा केटाकेटीहरू कोही फुटबल, कोही भलिबल, कोही टेबल टेनिस खेलिरहेका थिए । भने एउटा कोठामा नृत्य र अर्को कोठामा नाटक रिहर्सल भइरहेको थियो । नाटकको कोठामा राजाराम कार्की र दुर्गा सुवेदी हुनुहुन्थ्यो ।

नाटक जड्याहाको कथामा ‘देशप्रेम’ भन्ने थियो । हाम्रो समाजमा देखिरहेको कथा भएर हो या अभिनयले हो मलाई नाटकले बाँधिराख्यो ।

संयोगवश नाटकमा एकजना बालकलाकार चाहिएको रहेछ र नाटक हेरिरहेको देखेपछि राजा दाइले मलाई बोलाएर उसले आएर पिट्छ अनि रोइदिने हो गर्छौ भनेर सोध्नु भयो र मैले हुन्छ भने । 

त्यो नै मेरो पहिलो नाटक थियो । यसरी जानी नजानी मेरो नाटकको यात्रा सुरु त भयो । तर, माहोल नभएर र घरको कडा वातावरणका कारण यसैलाई निरन्तरता दिन सकिन । तर, राजाराम दाइहरूले नै रिर्हसल गर्नेबेला ढोकाको कापबाट चियाएर हेर्न जाने गर्दथे ।

पहिलो नाटकपछि कलेज पढ्दाताका कलेजकै वार्षिकोत्सवको बेला फेरि नाटक गर्ने मौका जुर्‍यो । ‘कुन बाटो’ नामको नाटकमा रिहर्सल गर्यौं, तर त्यो नाटक मञ्चन भएन । त्यो बेलासम्म नाटकमा मलाई औधी रुचि भइसकेको थियो । आफू मुख्य भूमिकामा खेल्नका लागि आफैं कथा लेख्नुपर्ने भयो ।

मैले विदेशी भूमिको युद्धमा लडिरहेका हाम्रा वीर गोर्खालीहरूको कथा ‘गोर्खा भर्ती केन्द्र’ शीर्षकमा नाटक लेखेँ र मञ्चन पनि भयो । त्यसपछि सेक्सपियरको ‘द मर्चेन्ट अफ भेनिस’ लगायत अरु पनि दुई, तीनवटा नाटक गरेँ । 

तर पनि म नाटकमै लागिसकेको थिइन । विराटनगरमै भानु मेमोरियल सांस्कृतिक समिति थियो । त्यहाँ प्रायजसो नियमित हुने रिहर्सल त्यसकै छेउमा भएको पीपलको बोटमाथि चढेर लुकीलुकी हेर्न थालेँ । 
एकदिन म रुखको हाँगामा बसेर नाटक हेरिरहेको भित्रबाट देख्नु भएछ र मलाई भित्र बोलाउनु भयो । नसोधी किन हेरेको भनेर कराउने पो हो कि भनेर म डराई डराई भित्र गएँ । 

तर, उहाँहरूले मैले कलेजमा गरेको नाटक हेर्नु भएको रहेछ र नाटकलाई नै निरन्तरता दिने मौका दिनुभयो । त्यही समितिबाटै मेरो नाटकको यात्रा निरन्तर सुरु भयो । त्यहाँबाट हामीले पूर्णाङ्की नाटकलाई निरन्तरता दिन थाल्यौं । हामीले गुरुप्रसाद मैनालीको ‘छिमेकी’ कथालाई नाट्यरुपान्तरण गरेका थियौं । 

०००

हामीले नाटक गर्ने समयमा यसरी आज जस्तो नाटकघर हुँदैन थियो, खुला मञ्च हुन्थ्यो । विद्यालय र खुलाचौरमा कालोपर्दाले घेरेर खाटमा आवश्यक के के चाहिन्छ त्यो बनाइन्थ्यो अनि त्यसको अगाडि चौरलाई स्टेजका रूपमा प्रयोग गथ्र्यौं ।

अहिलेको नाटकघरको स्टेजमा जुन लाइट हामीले प्रयोग गरिरहेका छौं । त्यो लाइट त हामीले देखेकै थिएनौं । हामीले प्रयोग गर्ने भनेको त्यही ५ सय र हजार वाटको बल्ब मात्रै हो ।

नाटककै लागि विराटनगरबाट काठमाडौंको नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा आउँदा पहिलो चोटी हामीले थाहा पायौं कि स्टेज, लाइट भनेको यस्तो हुन्छ भनेर । माइक्रोफोन भनेको धेरैमा दुईवटा हुन्थ्यो ।

आफ्नो संवाद बोल्ने पालो आयो भने स्टेजको जुन कुनामा भए पनि त्यो बीचमा राखिएको माइकमा आएर बोल्नु पथ्र्यो । अनि फेरि अर्कोको पालो आउँछ र त्यसरी नै माइको नजिक आएर आफ्नो डाइलग बोलेर जान्थ्यो । हल्ला केही कम भएको जस्तो लाग्यो भने माइकमा नबोली ठूलो स्वरले संवाद गथ्र्यौं । हल्ला भए फेरि त्यसरी नै माइकमा गएर बोल्थ्यौं ।

०००

नाटक गर्नु भनेकै एउटा जटिल विषय हो । सितैमा पायो भने दर्शकहरूको ओइरो लाग्थ्यो । यदि टिकट काटेर आउनुपर्यो भने निकै कम हुन्थ्यो, अझ हुँदैहुँदैन भन्दा पनि हुन्छ ।

त्यतिखेर व्यापारी र संघसंस्थालाई टिकट बेच्थ्यौं । त्यो टिकटबाट आएको पैसा खाजाको खर्च र ठाउँको खर्चमै सकिन्थ्यो । कलाकारले पाउने त कुरै थिएन । पैसा आएन भनेर दुःख पनि लाग्दैन थियो । नाटक गर्न पाएकोमा नै खुसी हुन्थ्यौं ।

हलमा आएर टिकट काटेर नाटक हेर्ने चलन त धेरै पछि आएको हो ।

नाटककार मनबहादुर मुखियाको नाटक ‘अनि देउराली रुँन्छ’ लगायत थुपै नाटक काठमाडौंमा प्रदर्शन भएको थियो । तर नाटक हेर्ने दर्शक त्यति आएनन् । जब स्व. राजा विरेन्द्रले नाटक हेरेर नाटकका बाह्रै कलाकारलाई एक–एक लाख रुपैयाँ पुरस्कार दिए भन्ने खबर फैलियो तब नाटक हेर्नेको ओइरो नै लाग्यो । घण्टौं लाइनमा बसेर टिकट लिन बसे दर्शकहरू । त्यो नाटक महिनौंसम्म चल्यो ।

०००

नाटकको सबैभन्दा सुखद पक्ष भनेको दर्शकसँग सिधा सम्पर्कमा हुनु हो । नाटक गरिहँदा दर्शकसँग सिधा सम्पर्कमा हुन्छौं भने नाटक सकिने बितिकै दर्शकले प्रत्यक्ष आएर प्रतिक्रिया दिनुहुन्छ ।

रंगमञ्चमा कलाकार सर्वेसर्वा हुन्छ । तर, चलचित्रमा त्यस्तो हुँदैन । ऊ निर्देशक र क्यामराको फ्रेमभित्र बाँधिएर काम गर्न बाध्य हुन्छ । नाटकमा स्टेजको जुन कुनामा गएर पनि अभिनय गर्ने स्वतन्त्रता चलचित्रमा हुँदैन ।

तर, चलचित्रको विशेषता भनेको आफूले गरेको काम आफैंले हेर्ने मौका हुन्छ । मरिमरि पसिना काँढेर नाटक ग¥यो तर कस्तो भयो भनेर आफैंले हेर्नै पाउँदैन थियो । अहिले जस्तो क्यामेरामा कैद गरेर हेर्न पाइँदैन थियो ।

नाटक गर्न थालेपछि म भित्र आत्मविश्वास बढ्यो । तर नाटक गरेर पाइने सन्तुष्टि चलचित्रमा खेलेर पाइँदैन । हामीले थुपै सडक नाटक, कचहरी नाटकहरू गर्‍यौं । 

०००

त्यसरी नाटक गर्दागर्दै चलचित्रमा आएको मलाई सुरुसुरुमा क्यामेरा फ्रेमभित्र काम गर्न निकै गाह्रो भयो । लामो सटमा त ठिकै थियो । तर बन्द सटमा मेरो जिउ हल्लिने रहेछ र फ्रेमभन्दा बाहिर जाने रहेछ । अनि क्यामेराम्यानले कराइ हाल्थ्यो “हैट तपाईं फ्रेम आउट हुनुभयो ।” त्यो फ्रेम आउट भनेको के हो थाहा थिएन मलाई ।

अनि म जवाफ दिन्थे, “तपाई जान्नोस् त्यो फ्रेम आउट भनेको के हो, म जान्दिन, म जताजता जान्छु त्यता त्यता लैजानुस् क्यामेरा ।”

०००

सनो हुँदा पछि म यस्तो बन्छु भन्ने कहिल्यै लागेन । जब नाटक गर्न थालियो र नाटकप्रति प्रेम हुन थाल्यो त्यसपछि भने यसमै रमाउन थालें । तर मेरो बुवाको इच्छा भने छोरा बैंकको म्यानेजर होस् भन्ने थियो ।

त्यहीअनुसार मैले व्यवस्थापन विषय नै पढेँ । ८, ९ वर्ष पढेको विषयअनुरूपकै जागिर पनि खाएँ । एकाउन्टस र नेपालीमा मैले ‘डिस्टिङसन’ ल्याएर पास भएको हुँ । अहिले कलाकारितामा लागेपछि नेपाली त काम लाग्यो तर एकाउन्टस सबै हरायो (लामो हाँसो) । 

कलाकारितामा पनि आउँछु भनेर आएको त होइन संजोगवश आएँ र आजसम्म पनि यसैमा छु ।