काठमाडौं । रामविलास महतो साठी वर्षको उमेरमै कपाल फूलेर सेतै देखिन्छन् । अनुहार छत्तीस मुजा परेको छ । धपेडी र तापले दृष्टि धमिल्लिइसक्यो । हातगोडा उखेतोले छियाछिया तुल्याएको छ । त्योभन्दा बढ्दा तड्पाएका छन्, चिनी मिलका साहूले !

महतोले यो उमेरसम्म काठमाडौैं टेकेका थिएनन् । टेकुन् पनि किन ? काठमाडौं ओहोर–दोहोर गरिरहनुपर्ने सुकिला-मुकिलामा पर्दैनन् उनी । पसिनाको कुलेसो बगाएर हातमुख जोड्ने पिँधका किसान न परे !

राज्यसत्ताको उपल्लो थलोमा पाइलै नराखेका महतो पन्ध्र दिनदेखि काठमाडौंमा भौंतारिइरहेका छन् । पट्पटी फुटेका पैताला लिएर उनी माइतीघर र थापाथली गरिरहेका छन् । सरकारको रूपरङ्ग हेर्न उनी काठमाडौं आएका होइनन् । न उनको काठमाडौंसँग कुनै विशेष साइनो नै छ ।

तीन वर्षदेखि चिनी उद्योगीले भुक्तानी नदिएपछि पुसे ठिहिरोमा महतो माइतीघरमा धर्ना बस्न अभिशप्त छन् । साहूको पीडाले थलिएर गुहार माग्न सिंहदरबार आइपुगेका हुन् ।

“यो उमेरसम्म मैले प्रधानमन्त्री देखेको छैन । मन्त्री कस्ता हुन्छन् मलाई थाहा छैन । घरखेत गुम्न लाग्यो, साहूसँग पैसा उठाइदिन्छन् कि भनेर आएको हजुर !,” सोमबार अपराह्न माइतीघरमा बाह्रखरीसँग कुराकानीको आरम्भमै भक्कानिए उनी ।

बरहथवाबाट दक्षिण भारतीय सीमावर्ती इलाका सिसौटियामा  ६ दशक हिउँदसम्म आइपुग्दा यतिविघ्न दुःख झेलेका थिएनन् उनले । साहू यतिविघ्न निर्दयी हुन्छ र यतिसम्म पीर–मर्का नबुझ्ने हुन्छ भन्ने उनले कल्पना गरेका थिएनन् । व्यवसायमा तल्लीन चिनी साहूको कपटपूर्ण हृदय महतोले ठम्याउन सक्ने कुरा पनि त भएन ।

दस नङ्ग्रा खियाएर, रगत पसिना बगाएर र रातदिन एकै बनाएर उत्पादन गरेको उखुको भुक्तानी तीन वर्षदेखि नपाउँदा उनको बिल्लिबाठ भएको छ ।

एकातिर ऋणको ब्याज बढ्दो छ । अर्कोतिर यो तुषारे हिउँद कसरी कटाउने ? शीतलहरको त्राशदी कसरी छिचोल्ने ? बालबच्चालाई ठिहीबाट कसरी जोगाउने ? मन ठण्डीले भन्दा ज्यादा उखुसँग गाँसिएको पीडाले खाएको छ । 

महतोले आफ्नो दस कट्ठा र साहूको एक बिघा गरी डेढ बिघामा उखु खेती गर्दै आएका छन् ।

तर, तीन वर्षदेखि तीन लाखभन्दा बढी भुक्तानी साहूले खाइदिँदा उनको परिवार उठ्नै नसक्ने गरी थलिएको छ । महतो सडकमा आइपुगेका छन् ।

“ज्याला मजदुरी गरेर पेट पाल्ने गरिब, निमुखा परिवार । तीन लाख डुब्दा के हाल होला ? तपाईं नै अनुमान गर्नुस्,” उनी बिलौना गर्छन् । तीन वर्षदेखि उनले भारतीय सीमावर्ती क्षेत्र धनकौल गाउँपालिकामा रहेको अन्नपूर्ण चिनी मिललाई उखु बुझाउँदै आएका थिए ।

सुरुमा गाउँलेले मालिक सज्जन छ । पैसा समयमा दिन्छ । सुर्ता मान्नु पर्दैन भने । सोझा महतो गाउँलेको विश्वासमा परे । साहूको भर परे ।

ऋण काढेर उखु लगाएका थिए । ऋण नै काढेर उखु काटे । खुर्किए । सयकडा ३० ब्याज काढेर ऋण लिएर गाडी भाडा तिरेर मिलसम्म पुर्‍याए । साहूले भोलिपर्सि भन्दै टार्न थाले । उखुको भुक्तानी नै दिएनन् । 

“उखु बुझाउन जाँदा एकपटक साहूको अनुहार देखेको हुँ । त्यसपछि कार्यालयमा भुक्तानी लिन गयो, जहिल्यै कर्मचारीले भोलि आउनु भन्दै टारे मात्रै, भुक्तानी दिएनन्,” मलीन अनुहार लगाउँदै उनी पीडा सुनाउँछन् ।

अघिल्लो वर्षको भुक्तानी पाउने आशमा उनले २०७३, २०७४ र २०७५ साल गरी लगातार तीन वर्ष उसैलाई उखु सुम्पिए । अहँ, भुक्तानी पाएनन् ।

“पहिला वीरगञ्ज, रौतहटका सुगर मिललाई उखु दिन्थ्यौैं । उखु तौलनेबित्तिकै माल अनुसारको मोल पाउँथ्यौं । तर, सरकारको आड पाएका राकेश अग्रवालले हामीलाई जिउँदै मरेतुल्य बनाइदिए,” उनी द्रवित देखिन्छन् ।

वर्षौंदेखि उखु किसानी गर्दै आएका तराई–मधेसका किसान चिनी मिलको सिन्डिकेटबाट झन् बढी प्रताडित छन् । सर्लाहीको हरिवनमा रहेको इन्दुशङ्कर चिनी मिलले कुनै पनि किसानको वक्यौता राखेको छैन । उखु बुझाउनेबित्तिकै भुक्तानी दिन्छ ।

तर, त्यहाँबाट दक्षिण बढेपछि महालक्ष्मी र अन्नपूर्ण चिनी मिलको एकाधिकार छ । अरू कसैले किसानबाट उखु उठाउन पाउँदैन । उखु काट्ने बेला हुँदा नहुँदै उखु मालिक एक ठाउँमा बसेर क्षेत्र तोक्छन् ।

अहिले सर्लाहीका किसान त्यसैको मारमा परेका छन् । महतोले थाहा पाएसम्म यी दुई मिलले मात्रै १४ सयभन्दा बढी किसानको भन्डै ७१ करोड बक्यौता बाँकी छ ।

अन्नपूर्ण सुगर मिलले ५० करोड र महालक्ष्मी सुगर मिलले २१ करोड भुक्तानी नदिएपछि सयजना किसान माइतीघरमा धर्ना बस्न आएका छन् । र, पैसा नलिई नफर्कने बताउँछन् ।

‘छोरीको बिहे गर्न पनि पाइनँ’

११ जनाको परिवारको मूली हुन् रामविलास । घरमा हुर्किएकी छोरी छिन् । मगनीका लागि मानिस धाएका धायै छन् ।

तर, उखु मालिक पैसा खाएर बेपत्ता भएपछि उनी अहिले मरेतुल्य छन् । पैसा नहुँदा छोरीको बिहे नै नहुने हो कि भन्ने चिन्ता उत्तिकै छ ।

“दुई लाख ऋणको ब्याज बढेको बढ्यै छ । डेढ बिघामा लगाएको उखु सुकेर जाला भन्ने चिन्ता उस्तै छ । सरकार ‘निर्घिणी’ बनेपछि किसानले पाउनुनपाउनु दुःख पाए,” उनी सिंहदरबारतिर फर्किएर धारे हात लगाउँछन् ।

७ हजार ऋण काढेर उनी काठमाडौं आएका थिए । हिजोसम्म त्यति पैसाले धानेको थियो । आज बेखर्ची भएका छन् । कुन रुपैयाँले घर फर्कने हो त्यो पनि टुङ्गो छैन । हिजोदेखि पेटमा अन्न परेको रहेनछ ! ओठमुख सुकेर प्याक्प्याक्ती भएको छ ।

हिजो साहू भेटिन्छ कि भनेर उनी थापाथली, त्रिपुरेश्वर पनि धाए । उखु किसान मारेर त्यतैतिर बङ्गला ठड्याएको छ भन्ने थाहा पाएकाले बेलुकी अबेरसम्म माइतीघर, थापाथली ओहोरदोहोर गरिरहे । तर साहू राकेश अग्रवाल फेला पार्न सकेनन् ।

उसो त धनकौल गाउँपालिकामा रहेको चिनी मिलको अफिसमा पनि उनी नपुगेका होइनन् । त्यहाँ रहेका कारिन्दाहरूले धम्क्याए ।

उनी सुनाउँछन्, “हामीले कसैको एक पैसा बाँकी राखेका छैनौं । ‘जान्ने हुन्छौ ?’ भन्दै धम्क्याए । मैले उखु बुझाउन जाँदा कम्पनीले दिएको चिर्कटो (कागजको टुक्रा) पनि देखाएँ । त्यहाँ भुक्तानी दिन बाँकी बक्यौता थियो । उल्टै कर्मचारीले च्यातौंला झैँ गरे,” उनी भावुक हुन्छन् ।

माइती घरमै आन्दोलन गर्नुपर्छ भन्ने पनि थाहा थिएन उनी लगायत बक्यौता नपाएका किसानहरूलाई ।

माइतीघरको बाटो मन्त्री र देशका उपल्ला तहका मानिसहरू ओहोरदोहोर गरेको देखेपछि सुन्छन् कि बनेर छातीमा पीडा टाँसेर बसेका छन् ।

“तर अहिलेसम्म सरकारबाट बोलाओट भएको छैन । सरकारलाई देहातबाट आएको मान्छे भेट्ने फुर्सद पनि नहोला । तर, राकेशलाई पक्रिएर पैसा उठाइदिए पुग्छ, हैन भने सरकारलाई किसानको आँसु लाग्छ !,” उनी पुर्परोमा हात राख्छन् ।

हाम्रो पैसा त दिएन दिएन सरकारले दिएको अनुदान पनि खायो

छेवैमा थिए, सिसौटियाकै महेन्द्र महतो र बलारा–७ का राजकुमार झा । उनीहरू दुवैको पनि तीन–तीन लाख बक्यौता छ ।

नगदे, हातहातै पैसा पाउने बाली भनेर लगाएको उखुले नै उठिबास लगाउने हो कि भन्ने भयले दुवैलाई गाँजेको छ ।

महतोको तीन वर्षअघि उखु लगाउन भनेर लिएको एक लाख ऋणको ब्याज बढ्दाबढ्दा दुई लाख नाघिसक्यो । पैसा उठाउन साहूकहाँ धाउँदाधाउँदा पैतालै फाटिसक्यो । जहान–परिवारको पेटमा मीठो मसिनो पारौंला भनेर उखु खेतीमा पसिना बगाएका उनी अहिले उठ्ती (बक्यौता) लिन धाउँदाधाउँदै गलित छन् ।

“दुई वर्ष त जसोतसो उठाएको थिएँ । पोहोरदेखि वास्तै गर्न छाड्यो । कर्मचारीले धम्क्याउन थाले । हैरान भएपछि सरकारसँग गुहार माग्न आएका हौं,” उनी यत्ति भन्न सक्छन् ।
दस जनाको परिवार उनीमै आश्रित छ । त्योभन्दा चर्को ऋणको ब्याजले थिचेको छ ।

“ज्याला मजदुरी गरेको पैसाले खानलगाउन त पुग्दैन, वर्षको ३० हजार ब्याज कसरी बुझाउनू !,” उनी निरुपाय देखिन्छन् ।

महेन्द्र सुनाउँछन् । सरकारले उखुको मूल्य प्रतिक्विन्टल ५ सय ३६ रुपैयाँ ५६ पैसा तोकेको छ । तर, मिलले किसानबाट प्रतिक्विन्टल ४ सय ३५ दिने सर्तमा उखु उठाएको छ । सरकारले अनुदान दिने भनेको प्रतिक्विन्टल ६५ रुपैयाँ २८ पैसासमेत चिनी उद्योगीले आफ्नै खल्तीमा राखेका छन् ।

“हाम्रो रुपैयाँ त खाए खाए । सरकारले दिएको अनुदान पनि उद्योगीले क्वाप्लाक्कै पार्दा पनि सरकार मूक दर्शक बनेको छ,” उनी आपत्ति प्रकट गर्छन् ।

महेन्द्र भन्छन्, चिनी उद्योगीका शोषणका रूप अनेक छन् । उखु बुझाउन जाँदा उद्योगीले जरा नछिमली, टुप्पो (उखेतो) पूरा नकाटी ल्याएको भन्दै थप २० प्रतिशत कटौती गर्छन् ।

“सरकार, उद्योगीआदि मिलेर किसानलाई मर्नु न बाँच्नु तुल्याएका छन्,” त्यसपछि उनको गला अवरुद्ध हुन्छ । एक शब्द पनि बोल्न सक्दैनन् ।

चिसो ठिहिरोमा शीताम्य सडकमा धर्ना बस्न उनीहरूलाई कुनै रहर थिएन । सत्तासीनहरूले ‘आन्दोलनको युग सकिएको’ घोषणा गरे पनि उनीहरूलाई थाहा छ, आन्दोलन नगरी सरकारको कानमा बतास लाग्दैन । माग सुनुवाइ हुँदैन ।  किसान बर्सेनि शोषण गर्ने उद्योगीलाई कारबाही पनि हुँदैन ।

माइतीघरमा धर्ना बसेका उखुको भुक्तानी नपाएका पीडितहरू भन्छन्, “कृषकहरूले आत्महत्या गर्नुपर्ने परिस्थिति बन्दैछ, सरकार छिटो आँखा उघार !” तस्बिर : हरिशजंग क्षेत्री/बाह्रखरी