अन्तर्राष्ट्रिय जल रङ महोत्सवको अवसरमा गएको शनिबार इन्डोनेसियाको बालीस्थित पर्यटकीयस्थलमा बसेर क्यान्भासमा दृश्य उतार्दै नेपाली कलाकार । तस्बिरः रासस

काठमाडौं । कलाको पुरानो र सुन्दर रुपमध्येको एक हो, चित्रकला । पछिल्लो समय व्यक्तिको भित्री भावनाहरु प्रस्फुटन गर्नेदेखि लिएर समाजलाई दुरुस्तै रंगमार्फत् उतार्ने तथा सांस्कृतिक आदानप्रदान गर्ने दरिलो माध्यमको रुपमा स्थापित हुँदै गएको छ चित्रकला । 

सुरुवातमा वाटर कलरको प्रयोगबाट सेतो कागजमा उतार्ने गरिन्थ्यो । तर अहिले प्रविधिको विकास भएसँगै वाटर कलर भन्दा एक्रेलिक कलरको बढी प्रयोग गरेर खस्रो चिप्लो क्यानभासमा उतार्न थालिएको छ चित्रकलालाई । अझै पछिल्लो समय त मल्टिमिडियामा पनि यसको रुपरंग फैलिन थालेको छ ।

पहिले सोखको रुपमा मात्रै लिइने चित्रकला अहिले व्यवसाय र जीवनयापनको पाटोको रुपमा पनि विकास हुन थालेको नेपाल ललितकता प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका पूर्व उपकुलपति किरण मानन्धर बताउँछन् । “सुरुमा म नेपाल फर्किंदा जागिर खाइनँ, घरमै बसेर चित्रकला सुरु गरेँ । पोस्टकार्ड बनाएर ५ रुपैयाँमा पनि बेचेको थिएँ । तर अहिले यसको मूल्यमा निकै वृद्धि भएको छ र एउटै चित्रकला पनि लाखौंमा लिने दर्शकहरु छन्,” मानन्धर आफ्नो अनुभव सुनाउँछन् । मानन्धरले नेपालमा चित्रकला सुरु गर्दाको समयमा नेपालमा चित्रकला नै गरेर जीविकोपार्जन गर्न सकिन्छ भन्नेमा धेरैलाई आशंका थियो । अहिले यो सोचमा परिवर्तन आइसकेको उनको बुझाइ छ । “चित्रकलामा बाटो लामो छ र संघर्ष पनि बढी गर्नुपर्छ तर यसको फल राम्रो पाइन्छ,” मानन्धर भन्छन् । चित्रकलाको मूल्य अलि महँगो हुनुको एक कारण यो पनि हुन सक्ने उनको भनाइ छ ।

उनको अनुभव अनुसार नेपाली कलाकारले अझै मिहिनेत गर्नुपर्ने देखिन्छ । अन्तरराष्ट्रिय बजारसँग तुलना गर्ने हो भने नेपाली चित्रकलाको मूल्य निकै कम छ । हाम्रो छिमेकी राष्ट्र भारत, बंगलादेशका कलाकार र चित्रहरुको मूल्यसम्म पनि नेपाली चित्रकलाको मूल्य पुग्न नसकेको कलाकारहरुको दुखेसो छ ।

यद्यपि पहिले भन्दा अहिले यसको माग निकै बढेको छ । अहिले नेपाली कलाकारहरु अन्तरराष्ट्रिय स्तरमा पनि जान थालेका छन् । नेपालमै पनि अहिले हरेक दिनजसो चित्रकला प्रदर्शनीहरु हुन थालेका छन् । 

यो नजरमा हेर्ने हो भने कलाकारहरुको संख्या र यससँग सम्बन्धित संस्थाहरु पनि बढ्न थालेका छन् । अहिले चित्रकला विषयमा डिग्री हासिल गर्न सक्ने कलेज पनि खुलेका छन् । यसको मतलब चित्रकलाका दर्शक र विक्रेता पनि उल्लेख्य रुपमा वृद्धि हुन थालेको छ ।

नेपालको उद्योग र व्यापार व्यवसायमा आएको वृद्धिसँगै चित्रकलाको माग र चित्रहरुको बजार पहिला भन्दा राम्रो भएको नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानका उपकुलपति गोपाल चित्रकार बताउँछन् । भूमण्डलीकरणसँगै चित्रकला सम्बन्धी बुझाइ र महत्व फरक हुन थालेको उनको भनाइ छ । अहिले नेपालीहरु पनि आफ्नो घर सजावटकै लागि पनि चित्रहरु किन्ने गरेको चित्रकार बताउँछन् ।

“चित्रकला हामी नेपालीको संस्कृति नै हो । धार्मिक क्षेत्र, मठमन्दिर, दरबारहरुको भित्तामा पहिल्यैदेखि नै चित्र कोर्ने प्रचलन थियो । अहिले यो संस्कृतिको पाटोलाई अलिकति आधुनिकतासँग जोडिएर पुनर्जीवित भएको छ,” उनले भने, “धार्मिक चित्रकलाहरु थाङ्का तथा पौवामा देखिन्छ । अहिलेको नेपाली समाजलाई प्रस्तुत गर्ने समकालीन चित्रहरु क्यानभासमा आइरहेका छन् । अहिले नेपाली चित्रकारहरु धार्मिक पक्षलाई आधुनिक फर्म जस्तै ‘एब्सट्रयाक्ट’को प्रयोगमार्फत् उतार्ने गर्दछन् ।

तर, चित्रकलाको मूल्य महँगो हुने आम गुनासो छ । यसबारे चित्रकार भन्छन्, “चित्रकलाको मूल्यको कुनै सिमाना नै छ्रैन । यो कसरी र किन बढ्छ भन्ने कुरा अलिकति विवादास्पद नै छ । बाहिरका चित्रकारहरुले आफ्नो रेट बढाउने हिसाबले महँगो मूल्य तोक्ने गरेको पाइन्छ । विदेशमा जति नै महँगो मूल्य भए पनि अफोर्ड गर्न सक्ने क्रेताहरु छन् । तर नेपाली बजारमा यो अवस्था आइसकेको छैन ।” 

चित्रको मूल्य कलाकारको काम, क्षमता र अनुभवले तय गर्छ । यसको कुनै आधिकारिक नियम छैन । कलाकारले नै आफ्नो इच्छा अनुसारको मूल्य तय गर्छन् । त्यसो त चित्रकलाको मूल्य कलाकारको ख्यातिले पनि तय गर्दछ । नेपालमा पौवा थाङ्काको मूल्य बढीमा ४० लाख रुपैयाँसम्म हुने गरेको छ । 

वरिष्ठ चित्रकार किरण मानन्धर जस्तै गोपाल चित्रकार पनि चित्रकलामै लागेर जीविकोपार्जन गर्न सकिँदैन भन्ने कुरामा असहमत छन् । उनीहरुका अनुसार अहिले चित्रकलामै लागेर जीविकोपार्जन गर्न गाह्रो छैन । चित्रकलामै लागेर जीविकोपार्जन गरिरहेका थुप्रै कलाकारहरु छन् । 

“म पनि यही क्षेत्र रोजेर अघि बढिरहेको छु । एउटै चित्रको ८–१० लाखसम्म पनि मूल्य पाएको छु । यसको बजार नभएको होइन । मेरो विचारमा अहिलेको समयमा चित्रकलामै लागेर कलाकारहरु भोकभोकै मर्नुपर्ने अवस्था छैन,” चित्रकारले भने । उनका अनुसार अहिले चित्रकलामा लागेर निरुत्साहित हुनुपर्ने अवस्था छैन । 

नेपालमा व्यवसाय नै गरेर बस्ने कलाकारहरुको संख्या पाँच सयको हाराहरीमा रहेको अनुमान यही क्षेत्रमा लागेकाहरुको छ । बाँकी भने सोखको रुपमा काम गरिरहेका छन् । नेपालमा चित्रकलाको अवस्थामा परिवर्तन आएपनि राजनीतिक अस्थिरताको असर कलाको अरु विधासँगै चित्रकलामा पनि परेको अग्रज चित्रकारहरु बताउँछन् ।