चलचित्र संस्थानसँग उनी अप्रत्यासित रुपमा गाँसिन पुगे । सम्भवतः उनले यतातिर सोचेका पनि थिएनन् । तर जोडिए भरखरै स्थापित शाही नेपाल चलचित्र संस्थानमा ।

उनी काठमाडौंमै थिए । पढाइ सकिएको थियो । एमएको रिजल्ट आइसकेको थियो । अबको बाटो शैक्षिक क्षेत्रलाई अङ्गाल्ने विचारमा थिए उनी । 

नेपाली चलचित्रको विकास र प्रवद्र्धनका लागि तत्कालिन सरकारले २०२८ सालमा चलचित्र संस्थानको स्थापना गर्यो । त्यसअघि सञ्चार मन्त्रालय अन्तर्गत फिल्म बन्दै आएको थियो । तर चलचित्र निर्माणमा संस्थागत विकासको आवश्यकता महसुस गरी संस्थानको स्थापना गरिएको थियो ।

उनी जागिरको तयारीमा रहेकोले दैनिक गोरखापत्र हेर्थे । कतिपय ठाउँमा निवेदन पनि दिएका थिए । त्यसैबेला गोरखापत्रका एउटा विज्ञापन सूचना छापियो । चलचित्र संस्थानले थुप्रै कर्मचारी माग गरेको रहेछ ।

तर उनले आफ्ना लागि त्यो विज्ञापनमा मिल्दो पद कुनै देखेनन् । त्यसैबेला उनको ध्यान पटकथा लेखकको विज्ञापनमा गयो । यसो विचार गरे, उनका लागि मिल्ने पद यही एउटै मात्र थियो । 

विज्ञापनमा ‘पटकथा लेखक’ पदका लागि पटकथा विषय पढेको हुनुपर्ने वा पटकथा लेखनको अनुभव हुनुपर्ने वा कुनै चलचित्रमा सहयोग मात्रै गरेको भए पनि हुनुपर्ने उल्लेखित थियो । 

तर, त्यस विज्ञापनमा उम्मेदवारको वाञ्छनीय योग्यतामा ‘एउटा उपन्यास लेखेको हुनुपर्ने वा लेखन कला जानेको हुनुपर्ने’ पनि थियो । यसैले उनलाई तान्यो र उनले संस्थानमा निवेदन दिने सोच बनाए । 

चलचित्र निर्देशक लक्ष्मीनाथ शर्मासँग पुरानो वानेश्वरस्थित उनको निवासमा भेट हुँदा उनले संस्थानमा जागिर खाँदाको सन्दर्भ खोतले र भने, “त्यसबेलासम्म मैले एउटा मात्रै होइन, तीनवटा उपन्यास लेखिसकेको थिएँ । त्यसैले मैले चलचित्र संस्थानलाई खिपेरै निवेदन लेखेँ, ‘मैले कुनै पनि विश्वविद्यालयबाट पटकथाको विषयमा पढेको छैन । न त मसँग यस सम्वन्धी अनुभव नै छ । मैले तीन वटा उपन्यास लेखेको छु । मौका दिनुभयो भने पटकथा लेख्न पनि सिक्ने नै छु । मलाई अन्तरवार्तामा बस्ने मौका दिइयोस्’ ।” 

जे होला होला, कतै न कतै जागिर पाउँथे नै उनले । अझै त्रिचन्द्र कलेजमा पढाउने कुरामा निश्चितजस्तै थियो । तर पनि केही फरक कार्यालय हेरिरहेका थिए शर्मा । 

चलचित्र संस्थानले लक्ष्मीनाथलाई अन्तरवार्ताका लागि बोलायो । उनी अन्तरवार्ताका लागि गए । पाँच सात मिनेटमा सकिनुपर्ने अन्तरवार्ता उनीसँग आधा घण्टा लिइयो । 

अन्तरवार्ताको अन्त्यमा उनलाई सोधियो, “नाटक लेखन र पटकथा लेखनमा के फरक छ ?” 

उनले पनि सिधै भने, “मलाई थाहा छैन । म लेख्न सक्छु । मलाई सिक्ने वातावरण दिनुभयो भने म पटकथा लेख्न सिक्छु ।”

यति भनेर उनी हिँडे । पछि उनलाई बोलाइयो र सातौ तहको अधिकृत (पटकथा लेखक) पदमा नियुक्ति दिइयो । तर उनलाई भनियो, ‘परीक्षणकाल छ महिना रहने छ । तपाईले राम्ररी काम गरे तपाईलाई तालिममा पनि पठाइने छ ।’ 

यसरी उनी चलचित्र संस्थानमा प्रवेश गरे । त्यसबेला अरु कार्यालय तिर ४७५ रुपैयाँ तलब थियो भने चलचित्र संस्थानमा ५५० रुपैयाँ तलब थियो । त्यसैले उनले संस्थानमा नै जागिर खाए । त्यसबेला संस्थानमा यादव खरेल महाप्रवन्धक थिए । 

उनी आशावादी थिए, पटकथा सम्वन्धी अध्ययन र तालिमका लागि बाहिर जान पाइन्छ भन्ने विषयमा । त्यसैले उनले अह्राएको काम गर्दै गए । 

एक दिन संस्थानका प्रमुख यादव खरेलले लक्ष्मीनाथलाई बोलाए । भदौको महिना थियो । गाईजात्रा आउँदै थियो । यादव खरेलले लक्ष्मीनाथलाई गाईजात्राका विषयमा डक्युमेन्ट्रीका लागि डाटासहित स्कृप्ट लेख्न भने । उनले खरेललाई स्कृप्ट लेख्न नआउने बताए । यादवले पनि ‘तपाईले सिक्छु भन्नु भएको होइन ? सिक्नुस्’ भने ।

अनि उनले पनि सिक्ने प्रयास गरे । डाटाहरू खोजे । स्कृप्ट लेखे र दिए खरेललाई । संस्थानले छायाकार वैकुण्ठमान मास्केलाई स्कृप्ट अनुसार गाईजात्रा खिच्न पठायो ।

डक्युमेन्ट्री खिचियो । प्रोसेसिङका लागि फिल्म बम्बई पठाइयो । अन्ततः गाईजात्राको डक्युमेन्ट्री पर्दाका लागि तयार भयो । प्रदर्शन पनि भयो । 

त्यसपछि लक्ष्मीनाथ शर्माले डक्युमेन्ट्री र समाचार चित्रहरूमा काम गर्दैगए । 

त्यसैबेला ‘मनको बाँध’को निर्माणको कुरा उठ्यो । बम्बईबाट निर्देशनका लागि प्रकाश थापा झिकाइए । कथा श्रीधर खनालले लेखे । 

लक्ष्मीनाथलाई संस्थान प्रमुखले ‘तपाईलाई पटकथाका विषयमा ज्ञान पनि हुन्छ । ल प्रकाशजीसँग काम गर्नुस्’ भनेर प्रकाशका साथ लगाइयो ।

प्रकाश थापाले बम्बईमा केही फिल्म खेले पनि उनले निर्देशन गरेका थिएनन् । लामो समयको बम्बई बसाईले उनको भाषामा हिन्दीको व्यापक प्रभाव थियो । उनीसँग स्कृप्टको काममा बस्दा लक्ष्मीनाथलाई कतिपय कुरोमा चित्त बुझ्थेन र विरोध गर्थे । एक दिन लक्ष्मीनाथले प्रकाश थापालाई ‘यो यादवजीलाई देखाउनुस्’ भने ।

यादव खरेलले पनि प्रकाश थापाको भाषाभन्दा लक्ष्मीनाथको भाषा राम्रो हुने ठानी शर्मालाई सम्वाद लेख्ने जिम्मा दिए । यसरी उनले ‘मनको बाध’को पटकथा लेखनसहित संवादमा पनि सहयोग गरे । 

‘मनको बाँध’को छायाँकन सुरु भयो । सहायक निर्देशकहरू अरुहरू थिए । तर तिनको काम प्रकाश थापालाई मन परेनछ । संस्थानले फेरि लक्ष्मीनाथलाई भन्यो, ‘तपाईले सिक्छु भन्नु भएको छ । लौ, तपाई सिक्नुस् । प्रकाशजीको सहायक निर्देशक बन्नुस् । 

यसरी सहायक निर्देशकको जिम्मेबारी पाएका लक्ष्मीनाथले ‘मनको बाँध’मा क्ल्याप देखाउने काम पनि गरे ।

उनलाई सिक्नु थियो । सानो ठूलो काम भनेनन् । सिक्दै गए । लाज पनि मानेनन् । अल्छी पनि गरेनन् । लक्ष्मीनाथको कामका कारण प्रकाश थापाले उनलाई मनपराउन थाले । र भ्याएसम्म जिम्मेवारी थप्दै गए । 
कहिले काहीँ थापासँग विवाद पनि हुन्थ्यो । विशेषतः भाषाका विषयमा । त्यसबेला थापा भन्थे अरे ‘तपाई डाइरेक्टर कि म डाइरेक्टर ।’

यति एउटा फिल्ममा काम गर्दैगर्दा नै लक्ष्मीनाथको मूल्यांकन गर्यो संस्थानले । केटो ठिकै छ भन्ने सोच्यो, सायद । त्यसैले उनलाई पटकथा र निर्देशनको तीन वर्षे तालिमका लागि पुनास्थित ‘फिल्म एण्ड टेलिभिजन इन्स्टीच्युट’ पठाइयो ।

लक्ष्मीनाथ शर्मा भन्छन्, “सन् १९७४ देखि १९७७ सम्म म पुनामा थिएँ । त्यहाँबाट फर्किए पछि मैले केही डक्युमेन्ट्री र न्युज फिल्महरू बनाएँ ।” 

नेपालमा निर्माण भएको पहिलो कथानक चलचित्र थियो ‘आमा’ । यो सरकारी निकायले निर्माण गरेको चलचित्र थियो । त्यसको केही वर्षपछि निजी क्षेत्रबाट पहिलो नेपाली चलचित्र ‘माइतीघर’ बनेको थियो । त्यस पछि सरकारको सूचना शाखाले चलचित्रहरू  ‘परिवर्तन’, ‘हिजो आज भोली’को निर्माण गरिसकेको थियो । यसका निर्देशकहरू हिरा सिंह खत्री र बीएस थापा (माइतीघर) दुबै बम्बईबाट आएका थिए । 

ती नेपाली चलचित्रहरूले नेपालमा व्यापक भाषिक, सांस्कृतिक आक्रमण गरेको लक्ष्मीनाथ शर्माको तर्क छ । नेपाली चलचित्रको निर्माणका लागि प्रविधि र प्राविधिक सबै बम्बईबाटै आउनुले पनि चलचित्रको भाषामाथि अतिक्रमण भएको थियो । भाषामा उताकै प्रभाव थियो । उताकै स्वरुप थियो । 

पछिमात्र राजा र राजपरिवारको वृत्तचित्र मात्रै हैन, केही सामाजिक विषयमा पनि चलचित्र निर्माण हुनुपर्छ भनेरै अन्य प्रकृतिका चलचित्रको निर्माण क्रम सुरु भएको थियो ।

त्यसबेला चलचित्र संस्थानले पाएको बजेट राजा र राजपरिवारको वृत्तचित्र बनाउँदैमा सकिन्थ्यो । त्यसैले तीन–चार वर्षमा एउटा चलचित्र बनाउँथ्यो संस्थानले । त्यसैको परिणाम थियो, ‘चलचित्र मनको बाँध’ ।

‘मनको बाँध’ रिलिज नहुँदै लक्ष्मीनाथ शर्मा तालिमका लागि पुना जाँदै थिए । उनले पटकथा लेखनको तालिमका लागि कोलम्बो प्लान अन्तरगत आवेदन दिएका थिए । तर त्यसबेलासम्म पटकथा लेखन र निर्देशन दुबै एकैठाउँमा गाभियो । त्यसैले लक्ष्मीनाथ चलचित्र निर्देशकको तालिम लिनेगरी पुना पुगे । 

लक्ष्मीनाथ भन्छन्, “चलचित्रको निदेशन र पटकथा दुबै मूल विषय हुन् र उत्तिक्कै बलिया मानिन्छन् । चलचित्रमा हरेक विषयको हरेक विषयसँग अन्तरसम्बन्ध रहेकै हुन्छ । एउटा निर्देशकले पटकथा लेख्न जानेकै हुनुपर्छ । नभए उसले सही रुपमा चलचित्रलाई पर्दामा चित्रित गर्न सक्दैन् । त्यसैले पनि तपाईले फिल्न निर्देशन गर्नु हुन्छ भने तपाईँलाई सबै विषयमा ज्ञान हुनुपर्छ ।” 

पुना फिल्म इन्टिच्युटमा उनीसँग निर्देशन विषयमा दस जना विद्यार्थी थिए । त्यस्तै क्यामेरामा दस जना, साउण्डमा दस जना, एडिटिङमा दस जना थिए भने अभिनयमा दस जना केटा र दस जना केटी थिए ।

लक्ष्मीनाथलगायत पुनामा तालिम लिँदै गरेका सबै विद्यार्थीहरूको दैनिकी एकै किसिमको थियो । उनीहरू बिहान जुरुक्क उठेर फ्रेस हुन्थे । खाजा खान्थे । क्लासमा गएर चलचित्र पढ्न थाल्थे । सबै विद्यार्थी होस्टलमा नै बस्थे । पुनामै बसोबास गर्ने भए पनि ती विद्यार्थी होस्टलमै बस्नु पर्दथ्यो ।

दिउँसो खाना पछि पनि क्लासमा बसेर चलचित्र सिक्नु पर्दथ्यो । बिहानै चलचित्र बेलुकै चलचित्र । जतिबेला पनि चलचित्र नै चलचित्र । हरेक समय चलचित्रका कुराहरू पढाइन्थे । सैद्धान्तिक कक्षाभन्दा चलचित्रको अभ्यासमा तिनीहरूको धेरै समय बित्थ्यो । कक्षामा पनि विश्व प्रसिद्ध चलचित्रका क्लीपहरु देखाइन्थ्यो ।

चलचित्र निर्देशक लक्ष्मीनाथ शर्मा सम्झिन्छन् त्यो समय, “बेलुकी रोटी दाल खाइसके पछि सबै विद्यार्थीले एउटा चलचित्र अनिवार्य हेर्नुपर्ने हुन्थ्यो । त्यसबेला क्लासिकल फिल्महरू नै हेरिन्थ्यो ।  हामी दिनमा दुई तीन वटा पनि चलचित्र हेर्दथ्यौं । यसरी पुना बसुन्जेल हामीले फिल्म हेर्ने मात्र नभएर फिल्म नै खाने, फिल्म नै सुत्ने र सपना पनि फिल्मकै देख्ने गर्यौं ।” 

एकपटक चलचित्र हेर्दा हेर्दा उनको आँखा नै दुख्यो । त्यहाँ डाक्टरको पनि व्यवस्था थियो । एक दिन उनले त्यहाँका डाक्टरलाई भेटेर आफ्नो समस्या सुनाए । ती डाक्टरले पनि भनेछन्, “केही गर्नु पर्दैन । आँखा धोउ र नरम टावेलले पुछ । उनले पनि आँखा धुँदै फिल्म हेर्दै गए । पछिपछि त बानी नै भयो । 

उनी हास्दै भन्छन्, “आज एकै दिनमा पाँच वटा फिल्म हेर्दा पनि मेरो आँखा दुख्दैन ।”

०००
उनी इलामको बरबोटेमा जन्मिए । फिक्कल स्थित स्कूलमा बाह्रखरी सिके । पछि करफोक स्कूलमा भर्ना भए । र त्यहीँबाट एसएलसी पास गरे ।

लक्ष्मीनाथ शर्मा कक्षा पाँचमा हुँदादेखि नै लेख्थे । सुरुमा उनी कविता लेख्थे । पछि निवन्ध पनि लेख्न थाले । स्कूलमा निवन्ध लेखेर, कविता लेखेर उपहार पाउँथे, उनी । उपहारमा कापी र कलम नै हुन्थ्यो ।

आठ कक्षामा पुग्दा उनी स्कूलको साहित्य मन्त्री भए । स्कूलबाट जुनेली नामको पत्रिका निस्किन्थ्यो । पत्रिका बनारसबाट छापिएर आउँथ्यो । २०१६ सालमा जुनेलीमा नै उनको पहिलो कविता छापियो, म बाहुनको छोरो शीर्षकमा । यो उनको पहिलो कविता थियो ।

एसएलसी पास भएपछि उनी उच्च शिक्षाका लागि काठमाडौं आए । उनले प्राइभेटबाट आइए पास गरे । र, पछि बीए र एमए पनि यहीँ पढे । उनी भन्छन्, “बीएमा पढ्दै गर्दा नै मैले तीन वटा उपन्यास लेखेँ । जुन उपन्यासले मलाई चलचित्र संस्थानमा प्रवेश गरायो ।”

काठमाडौंमा रहँदा उनले आफ्ना जेठा दाजु तारानाथ शर्माका धेरै किताबहरूको कपी प्रेसमा पठाउन साफी गरेका थिए । उनले कवि इश्वर बल्लभको ‘आगोका फूलहरू हुन् आगोका फूलहरु होइनन्’ कविता संग्रहको प्रुफ पनि हेरेका थिए । 

२०१७ सालमा तत्कालीन राजा महेन्द्रले शासन सत्ता आफ्नो हातमा लिए । उनले पञ्चायती व्यवस्थाको थालनी गरे । प्रजातान्त्रिक पद्धतिबाट जितेर आएका प्रधानमन्त्रीलगायतलाई अपदस्त गरी नेताहरूलाई थुन्ने काम भयो ।  

२०१८ सालको कुरा हो । राजा महेन्द्रको महत्वाकांक्षाले पञ्चायती शासनको शुरुआत भएको थियो ।

रुसमा सन् १९१७ मा क्रान्ति भएको थियो । क्रान्ति पछि रुसको कम्युनिज्मलाई सशक्त र दीर्घकालीन बनाउनका लागि लेनीनले चलचित्र निर्देशकहरूलाई कम्युनिज्मका विषयमा फिल्म बनाउन दबाब दिएका थिए । 
त्यस अघि पनि इटलीमा मुसोलीनीले र जर्मनीमा हिटलरले चलचित्र माध्यमको पूर्ण दुरुपयोग गरेका थिए । तिनले चलचित्रका माध्यमबाट देशका युवाहरूलाई दिग्भ्रमित तुल्याउँदै सैनिकका रुपमा काम गर्न लगाएका थिए । 

लक्ष्मीनाथका अनुसार मुसोलिनीले शत्रुको पोशाक लगाएर एउटा बटालीयन खडा गरे र आफ्नो देशका सेनाको पोशाक लगाएर एउटा बटालीयन खडा गरी दुबै पक्षबीचमा अनेक बितण्डा मच्चाएको दृश्यसहितको चलचित्र बनाएर हिंसा, बलात्कार, लुटपाट गरेको दृश्य खिचेर देखाउने काम गरे । र युवाहरूलाई प्रभावित गर्दै देशका लागि युद्धमा लाग्न भने । 

यस्तै भ्रम चलचित्रका माध्यमबाट जर्मनीका क्रुर शासक हिटलरले पनि फैलाएका थिए । यसरी इटाली, जर्मनी र रसियामा चलचित्र कला र प्रविधिको व्यापक दुरुपयोग भएको थियो ।

निर्देशक लक्ष्मीनाथ शर्मा भन्छन्, “यो कुरा राजा महेन्द्रलाई थाहा थियो । उनले यस बारेमा पढेका–बुझेका थिए, सायद । यसैले त चलचित्र कलाले ठूलो काम गर्छ भन्ने सोचेरै पञ्चायती व्यवस्थाप्रति आम जनतालाई आकर्षित गर्नै चलचित्र कला र प्रविधिको प्रयोग गरियो । मलाई लाग्छ, पञ्चायतकालमा चलचित्र कला र प्रविधिको दुरुपयोग भएको नै हो ।”

२०१८ सालमा बम्बईबाट नेपाल भित्रिएका हिरासिंह खत्रीले राजाको जन्मोत्सब, रानीको जन्मोत्सब, क्षेत्रीय भ्रमण, राजदरबारका विभिन्न खबरहरूलाई लिएर वृत्तचित्र र समाचर चित्र बनाउँदै गए । पछि कथानक चलचित्रका रुपमा पञ्चायती व्यवस्थाको गुणगान गाउँदै चलचित्र निर्माण हुनथाल्यो । 

ती चलचित्र नेपालका गाउँगाउँमा लगेर देखाइन्थ्यो । यसरी पञ्चायती व्यवस्थाको प्रोमोसनका लागि मात्रै चलचित्रको प्रयोग हुँदै गयो । 

निर्देशक शर्मा भन्छन्, “तर एउटा कुरो पक्कै के हो भने, राजा महेन्द्रको यो दुरुपयोग पछिको समयका लागि राम्रो भयो । दुरुपयोग भए पनि नेपालमा चलचित्र कला र प्रविधिको नितान्त नौलो माध्यम र आधुनिक प्रविधि भित्रिएको थियो ।” 

०००
लक्ष्मीनाथ शर्मा पुनाबाट फर्किँदाताका कथानक चलचित्र ‘सिन्दुर’ निर्माणको कुरो अन्तिम चरणमा थियो । प्रकाश थापाको निर्देशनमा चलचित्र निर्माण हुँदैथियो । त्यसबीचमा ‘कुमारी’ पनि निर्माण भएर प्रदर्शनमा आइसकेको थियो । कुमारी खासै चलेन । 

उनी फर्किए पछि उनलाई ‘सिन्दुर’को सहायक निर्देशन गर्न भनियो । यो काममा उनले प्रकाश थापालाई सहयोग गरे । तर पछि चलचित्र ‘जीवन रेखा’मा पनि प्रकाश थापाले सहायक निर्देशन गर्न भने पछि उनले ‘नाई’ भने ।  

उनले भने, “मैले सिधै भनेँ, अहँ ! म गर्दिन । निर्देशन पढेर आएको छु । अब निर्देशन नै गछुँ ।’  

त्यस पछि २०३९ सालमा उनले संस्थानको कथानक चलचित्र ‘बदलिँदो आकाश’को निर्देशन गर्ने अवसर पाए । जसमा नीर शाह, हरिहर शर्मा, सुभद्रा अधिकारीजस्ता भेट्रान कलाकारहरूले अभिनय गरेका थिए ।