त्यतिबेला लोकसेवा आयोगले एमबीबीएस डाक्टरका लागि तीन वटा पदको सूचना निकाल्यो । एउटा इएमओ अर्थात् इमरजेन्सी मेडिकल अफिसर र अरु दुई डाक्टरको पद । इएमओ तत्कालिन मीरसुब्बा इश्वरीमानका भाइका लागि खडा गरिएको थियो । 

अर्काे दुईवटामा खोकना लेप्रोसी अस्पताल र जेल अस्पतालका लागि डाक्टर चाहिएको थियो ।  लोकसेवामा नाम निस्किएपछि उनले खोकनाभन्दा जेल अस्पताल नै राम्रो हुने ठाने । र, नियुक्ति लिएर काठमाडौंका जेलहरुमा गएर कैदीहरुको उपचार गर्न थाले ।

यसरी २०१८ सालमा जेल डाक्टर भएपछि उनको जेलका कैदीहरुलाई उपचार गर्ने क्रमको सुरुआत भयो । २०१७ सालको राजनैतिक परिवर्तनका कारण जेल नेताहरुले भरिएको थियो । महिला जेलमा उनकी बहिनी विजया शर्मा पनि थिइन् ।

ए क्लासका राजनीतिज्ञहरुलाई नक्खु जेलमा राखिएको थियो । सेन्ट्रल जेल, भद्रगोल जेल, डिल्लीबजार सदर खोर, हनुमान ढोकामा रहेका कैदीहरुलाई पनि उनले जाँच्नु पर्दथ्यो । जहाँबाट खबर आयो त्यहाँ पुगेर उपचार गर्ने उनको दैनिकी भएको थियो । 
वरिष्ठ बालरोग विशेषज्ञ प्रा.डा. मणिन्द्ररञ्जन बराल (८०) सोमबार सिनामंगलस्थित काठमाडौं मेडिकल कलेजको आफ्नो कार्यकक्षमा यस पङ्तिकारसँग कुरा गर्दै थिए । 

उनी स्मरण गर्दैथिए ती प्रारम्भिक दिनहरु । भने, “जेल अस्पतालमा ड्युटी भएको समयमा पनि म वीर अस्पताल जान्थेँ र भोलिन्टियरी बालबालिकाहरुलाई जाँच्थेँ । डा. महेन्द्र प्रसाद मेडिकल डाइरेक्टर थिए । उनले प्रशासन हेर्नुपर्ने भएकोले पेसेन्ट हेर्न खासै भ्याउँथेनन् । त्यसैले उनले मलाई र डा. हेमाङ्ग दीक्षितलाई आफ्ना बिरामी जाँचेर सहयोग गर्न भनेका थिए । त्यसैले म वीरमा केटाकेटी जाँचेर मात्रै २ बजे जेलका बिरामी हेर्न जान्थेँ ।”

त्यसैताका वीरमा आरएमओको पद खाली भयो । डा. एस के भट्टाचार्य त्यतिबेलै बेलायत गए । त्यो पदमा खाली भएपछि डा. महेन्द्र प्रसादले बराललाई वीरमा सरुवा गराए । जबकी कुनै बेला तिनै डा. महेन्द्र प्रसादले ‘डा. बराललाई वीरमा खुट्टा हाल्न दिन्न’ भनेका थिए ।

बरालको कडा मेहनत देखेर डा. महेन्द्र प्रसादले पद खाली हुनासाथ वीरमा सरुवा गराए । यसरी जेल डाक्टरबाट उनी वीर अस्पतालकोे आरएमओ अर्थात् रेसिडेन्सीयल मेडिकल अफिसर भए । उनको रातीको ड्युटी पर्दथ्यो । साँझ ८ बजेदेखि बिहान ८ बजेसम्म । 
एक रात १२ बजेतिर वीर अस्पतालका मेडिकल डाइरेक्टर डा. महेन्द्र प्रसाद इमरजेन्सीमा आए । उनले तत्कालिन गृहमन्त्री दिलबहादुर श्रेष्ठलाई जाँच्न जाउ भनेर डा. मणिन्द्रलाई अह्राए । 

त्योबेला डा. मृगेन्द्रराज पाण्डे क्याबिनेटका डाक्टर थिए । तर गृहमन्त्री दिलबहादुरले उनलाई बोलाउन सकेनन् । डा. तुलसी गिरी तत्कालिन सरकारमा मन्त्रीपरिषदको उपाध्यक्ष थिए । गृहमन्त्रीले डा. तुलसी गिरीलाई फोन गरेछन् । डा. गिरीले वीरका मेडिकल डाईरेक्टर डा. मेहन्द्रलाई भनेछन् । डा. महेन्द्रले पनि इमरजेन्सीमा कार्यरत डा. मणिन्द्रलाई अह्राउँदै सानेपा जान भने । 

मध्यरातमा डा. बराल मन्त्री दिलबहादुर श्रेष्ठको निवासमा पुगे, अस्पतालको जीप लिएर । उनले इमरजेन्सी ब्यागमा सरसामान र औषधि बोकेका थिए ।  गृहमन्त्री श्रेष्ठलाई एकदमै नमिठो दर्द भइरहेको रहेछ । डा. बरालले मन्त्रीलाई दुखाई कम हुने इन्जेक्सन दिने प्रयास गरे, तर दिलबहादुरले सुई लिन मान्दै मानेनन् । उनले आफूलाई खाने औषधि मात्रै दिन भने । 

त्यस पछि केही नलागेर डा. बरालले पनि दुई तीन किसिमको दवाई दिए । दुखाई कम हुने, निन्द्रा लाग्ने, बान्ता रोक्ने सबै । डा. बरालले उनलाई जुका हुनसक्ने अनुमान गर्दै ‘तपाईलाई जुका पनि हुनसक्छ’ भनेछन् । र, दिलबहादुरलाई दुई चक्की जुकाको औषधि पनि दिएछन् । 

भोलीपल्ट बिहानै ८ बजे गृह मन्त्रीको भोल्गा गाडी इमरजेन्सीको अगाडि आईपुग्यो । उनी अब फेरि के भयो भनेर गाडी चढेर मन्त्रीको निवास स्थान पुगे । पुग्दा त मन्त्री त दंग परेर बाहिर बसिरहेका रहेछन् । डा. बराललाई देख्ने बित्तिकै मन्त्रीले हाँसेर भने ‘डाक्टर साब, आज बिहानैदेखि ट्वाईलेट जाँदा जुका निस्किएको निस्कीएकै छ !’

त्यसपछि डा. बराल गृहमन्त्रीको नजरमा चढे । त्यसको केही समयपछि गृहमन्त्रीको पत्नीलाई पेनिसिलीनको इन्जेक्सन दिइँदा रियाक्सन भएको रहेछ । तिनको शरीरभरि डाबरैडाबर आएको रहेछ । डा. बरालकहाँ उनलाई लिन तुरुन्तै मन्त्रीको गाडी आयो । उनी मन्त्री निवास पुगे । रियाक्सन कम हुने औषधि दिए । केही समयपछि मन्त्री पत्नीको डाबर कम भयो । त्यस पछि मात्रै उनी फर्किए ।

यिनै दुई घटनाले डा. बराललाई गृहमन्त्री दिलबहादुर श्रेष्ठको नजिक पुर्यायो । पछि उनको र उनको परिवारका सबैको उपचारमा डा. बराल सक्रिय भए । केही महिनापछि नै दिलबहादुर स्वास्थ्य मन्त्री भए । डा. बराल बधाइ दिन दिलबहादुरको घरमै गए । त्यसैबेला उनले आफ्नो मनको कुरा मन्त्री समक्ष पोखे, “मैले थप अध्ययन गर्ने मौका पाइनँ” भनेर । 

मन्त्रीले डा. बराललाई दिउँसो मन्त्रालयमा बोलाए । मन्त्रालयमा डाईरेक्टर भरतलाल बैद्यलाई बोलाएर ‘उहाँले जुन विषयमा भन्नु हुन्छ त्यो विषयमा पढ्न पठाउने’ भनेर अह्राए । लगत्तै स्वास्थ्यले ब्रिटिस काउन्सिलसँग छात्रवृत्ति मागेर, गोरखापत्रमा विज्ञापन छपाएर उनको सेलेक्सन गर्यो । यसरी डा. मणिन्द्ररञ्जन बराल  बाल विशेषज्ञको तालिम लिन गए । र, तीन वर्षपछि फर्किए । 

प्राडा बराल भन्छन्, “नियती ! कहाँको मानिस म बाल विशेषज्ञता हासिल गर्न बेलायत पुगेँ । जबकी संस्कृतको अध्ययनबाट मेरो शिक्षा प्रारम्भ भएको थियो ।”

०००

सिरहा जिल्लाको उत्तरी भेगको एउटा ग्रामिण बस्ती बस्तीपुरमा उनको जन्म भयो । उनको बाल्यकाल गाउँमै बित्यो । त्यस उप्रान्त उनको प्रारम्भीक पढाई संस्कृत शिक्षाबाट सुरु भयो ।  उनको परिवार पण्डित परिवार भएकोले संस्कृत शिक्षामा जोड दिईनु अस्वाभाविक थिएन । त्यसैले प्रारम्भिक शिक्षादीक्षा संस्कृतका श्लोक र पुस्तकहरुबाटै सुरु भयो ।

उनले भारतको मधुवनीबाट संस्कृतमा प्रथमा पास गरिसकेका थिए । मध्यमाको तयारी गर्दैथिए । सोही समयमा उनको बस्तीपुरमा हाईस्कूल खुल्यो । उक्त भेगमा त्यो पहिलो हाईस्कूल थियो । त्यहाँ उनका माहिला दाइ हेडमास्टर भए ।

उनी मधुवनीबाट गाउँ फर्किए । अनि हाईस्कूलमा एकै पटक ६ कक्षामा भर्ना भए । उनका दाजुले पनि घरमा पढ्न उनलाई मद्दत गर्थे । उनको पढाई अगाडि बढ्दै गयो ।

उनका जेठा दाइ साहित्यकार इश्वर बराल भने त्यसबेला दार्जिलिङको सरकारी कलेजमा नेपाली भाषाका प्राध्यापक थिए । उनका दिदीहरुमध्येकै एक हुन् विजया शर्मा । जसले शैलजा आचार्यसँग मिलेर रानी एलिजावेथलाई कालो झण्डा देखाएकी थिईन् ।   गाउँमा आएका बखत उनका जेठा दाजु इश्वर बरालले उनलाई दार्जिलिङ हिँड्न भने । पहिलो पटकमा उनी जान मानेनन् । गाउँघर छोडेर बाहिर जाने इच्छा भएन उनको ।

पछि उनको माहिला दाइले सम्झाए । त्यसबेला गाउँका कतिपय युवा बस्तीपुरभन्दा बाहिरै गएर पढ्दथे । तुलसी गिरी, जयनारायण गिरीहरु बाहिरै पढ्थे । गाउँ फर्किँदा तिनीहरुको खुबै चर्चा र प्रशंसा हुन्थ्यो । तिनको रवापैm ठूलो मानिन्थ्यो । माहिला दाजुको कुराले उनको मनमा छाप पार्यो । रुद्रप्रसाद गिरी र तुलसी गिरी त्यतिबेला जयनगरमा पढ्थे भने जयनारायण गिरी लखनउमा ।

दाजुहरुले सम्झाएपछि उनी मणिन्द्ररञ्जन पढ्न भनेर दार्जिलिङ पुगे । त्यसबेला धरणीधर कोइराला डिस्ट्रिक एडुकेसन अफिसर थिए । उनकै कारणले मणिन्द्रको टर्नबूल हाईस्कूलमा कक्षा आठमा भर्ना भयो ।  उनी संस्कृत पढेको मानिस । त्यहाँ पुगेपछि बाईबल पढ्नु पर्ने भयो । त्यसमाथि टाउकोमा लामो टुपी पनि थियो । दार्जिलिङमा त्यस बेला पनि कृश्चियन समाज थियो ।

हाईस्कूलमा एउटा कक्षा संस्कृतको पनि थियो । तर त्यहाँका विद्यार्थीहरुलाई संस्कृत आउँथेन । त्यसैले हरिप्रसाद नाम गरेका एक शिक्षकले स्कूलमा बराललाई देखाउँदै भने ‘केटा हो, म नआएको दिन तिमीहरुलाई संस्कृत यो केटाले पढाउँछ’ । अम्बर गुरुङ पनि बरालका साथी थिए । उनी संस्कृत सिक्न मणिन्द्रकोमा आए । मणिन्द्रलाई पनि संगीतमा सोख भएकोले उनले अम्बरसँग संगीत सिक्न थाले । यसरी एक अर्काले सहयोग गर्न थाले । 

अम्बरले पनि विभिन्न कार्यक्रमहरु हुँदा मणिन्द्रलाई लान्थे । कार्यक्रममा मणिन्द्र पनि बाजा बजाउँथे ।

तर उनी दार्जिलिङमा टिक्न सकेनन् । हुनत आठ कक्षामा उनी फस्र्ट भएका थिए । तथापि उनको इच्छा दार्जिलिङमा बसेर पढ्ने भएन । फलतः उनले जेठा दाइलाई आफू फर्किने कुरा सुनाए । दाइ इश्वर बरालकोे पनि त्यहाँ बस्ने इच्छा थिएन, सायद । त्यसैले उनले गाउँ फर्कन मौन स्वीकृति दिए । 

मणिन्द्ररञ्जन त्यसपछि अगाडि पढ्नलाई बनारस पुगे । अनि नौ र दश कक्षा बनारसमै पढे । सन् १९५१मा बनारसबाटै म्याट्रिक सिध्याए । र आईएससी पढ्न काठमाडौं आए ।  उनी त्रिचन्द्र कलेजमा आईएससीमा भर्ना भए । तर केही महिना पछि नै फेरि काठमाडौं छोडेर बनारस पुगे । र त्यहीँबाट आइएससी गरे ।

डा. बराल हाँसे । भने, “म तराईको मान्छे । काठमाडौंको वातावरण सुट भएन सायद । अर्को कुरो तराईको लवजले पनि हामीलाई धेरै अप्ठेरो पारेको मैले महसुस गरेँ । त्यसैले काठमाडौं बस्न मन लागेन । बनारस फर्किएँ । र उतैबाट आईएससी सिध्याएँ ।”

आईएससी सेकेन्ड डिभिजनमा राम्रो नम्बरले पास गरेर काठमाडौं आएका उनी मेडिकल पढ्नका लागि कोलम्बो प्लान अन्तर्गत छनौट भए र ग्वालियर गए । पाँच वर्षपछि ६ महिनाको व्यवहारिक तालिम अर्थात् इन्टर्न गरेर काठमाडौं आए । 

त्यसबेला वीरमा डाक्टर लिईन्थ्यो । जसलाई ‘डंकी जब’ भनिन्थ्यो । उनले मासिक १ सय ५० रुपैयामा त्यो ‘डंकी जब’ स्वीकारे । त्यसबेला उनी तत्कालिन सर्जन डा. अञ्जनीकुमार शर्माको मातहतमा खटाईए ।  तर हाउस जब नगरेकालाई थप अध्ययनको मौका पाउन गाह्रो हुने भएकोले करिब एक महिना पछि उनी कसैलाई नभनेर हाउस जब गर्न ग्वालियर फर्किए ।

हँसिला डा. बरालको मुहारमा मुस्कान छायो । उनी भन्छन्, “डा.महेन्द्र प्रसाद डाईरेक्टर हुनुहुन्थ्यो । उहाँले नै डा. अन्जनीकुमार शर्माको अण्डरमा राखिदिनु भएको थियो । तर म दुबै जनालाई नभनेर हाउस जब गर्न ग्वालियर हिँडेँ । त्यसैबेला मलाई मेडिकल डाईरेक्टर महेन्द्र प्रसादले वीर अस्पतालमा बराललाई खुट्टा हाल्न दिन्न भनेका थिए ।”

तर केही समयपछि उनी हाउस जब सिध्याएर काठमाडौं फर्किए । उनले डा. महेन्द्रले आफूलाई वीर छिर्न नदिने कुरा गरेको थाहा पाएका थिए । त्यसबेला डा. तुलसी गिरी तत्कालिन मन्त्रिपरिषदका उपाध्यक्ष थिए । त्यसैले उनी डा. तुलसी गिरीलाई भेट्न गए । गिरीले पनि उनलाई तिमीले नराम्रै गरेका हौ भन्दै वीरमा जाऊ, म डा. महेन्द्रलाई फोन गरिदिन्छु भनेर पठाए । 

डा. महेन्द्र प्रसादलाई फोन आउनासाथ उनले वीरमा फेरि उही पुरानो जब डंकी जब दिए । लोकसेवाको परीक्षा पास नहुन्जेलसम्म कुनै पद पाईन्थेन, वीरमा । पाईने भनेको ‘डंकी जब’ नै हो । 

डा. बराल भन्छन्, “वीरमा मलाई देख्नासाथ डा. महेन्द्र रिसाए । तर मैले मलाई डा. तुलसी गिरीले पठाएको भने पछि उनी चुप भए । केही बेरमै तुलसी गिरीको फोन आयो । डा. महेन्द्रले उपाध्यक्षको कुरा नाइँ भन्न कसरी सक्थे । उनले पनि हस् हस् भने र वीरमै काम दिए । त्यसको केही महिना पछि मात्रै मैले लोकसेवा पास गरेँ ।”

०००

उनी आरएमओ हुँदा रातभरि इमरजेन्सीमा काम गर्थे र दिउँसो नयाँसडकमा औषधि पसलहरुमा बसेर बिरामीको निःशुल्क उपचार गर्थे । उनले नयाँसडकका मारवाडीहरुसँग पनि सम्पर्क बढाउँदै गए । तिनको उपचार गर्न थाले । सुरुमा उनको नियुक्ति जेलमा भएकोले पहिले जनसम्पर्क ठ्याम्मै थिएन । त्यसैले उनले जनसम्पर्क बढाउन यो काम थालेका थिए ।

उनका अनुसार उनी दिनको चार पाँच घन्टा मात्रै सुत्दथे । बाँकी समय काममा लाग्थे । रातभर वीर अस्पतालको इमरजेन्सी । दिउँसो मारवाडी र अन्यसँगको सम्पर्क र साँझ न्युरोडका औषधि पसलहरुमा बसेर फ्रि उपचार सेवा । उनी त्यसबेला रसियन मोटरसाइकल चढ्थे । त्यो रसियन मोटरलाईकल मासिक ३२ रुपैया तिर्नेगरी किस्तामा लिएका थिए ।

उनी भन्छन्, “इन्द्रचोक र नयाँसडकका मारवाडीहरुको उपचारमा संलग्न भएपछि मेरो जनसम्पर्क पनि बढ्यो । यसका साथै प्य्राक्टिस पनि बढ्यो । यसले मलाई धेरै फाइदा दियो ।” एक समय उनलाई मारवाडीको डाक्टर पनि भनियो । त्यो उनको कडा मेहनतकै फल थियो । 

०००

बेलायतबाट बालबालिकाको उपचार र शल्यक्रिया विषयमा थप विशेषज्ञ  तालिम लिएर फर्किए पछि डा. मणिन्द्ररञ्जन बराल वीर अस्पताल फर्किए । वीरमा जम्मा १० वटा बेड थियो । ६ जना डाक्टर थिए । साधन स्रोतको अभाव त थियो नै । यो स्थितिमा उपचार गर्नुपर्ने अवस्था थियो ।

त्यसैबेला रसियनहरुले कान्ति अस्पताल यत्तिक्कै छोडेर गएका थिए । त्यहाँ बिरामी जान्थेनन् । अर्थात् कान्ति अस्पताल खाली नै थियो । त्यसैले त्यसबेलाको सरकारले कान्तिमा बालबालिकाको अस्पताल राख्ने निर्णय गर्यो ।  प्रा. डा. मणिन्द्ररञ्जन बराल भन्छन्, “तर, त्यहाँ प्रमुख हुनै कोही नचाहने । किनभने त्यो अस्पतालका लागि सालको १२ लाख बजेट छुट्याईएको थियो । नौ लाख तलब भत्तामा खर्च हुन्थ्यो । बाँकी तीन लाखले के अस्पताल चल्थ्यो ?”

डा. बरालमा हिम्मत थियो । त्यही हिम्मतले उनले त्यहाँको प्रमुख हुने आँट गरे । कान्ति अस्पतालको प्रमुख भइसकेपछि उनले तत्कालिन प्रधानमन्त्री सूर्यबहादूर थापालाई भेटे । उनको छोरा सुनीलको उपचार उनले नै गरेका थिए । त्यसैले उनले प्रधानमन्त्री थापालाई सिधै गएर १२ लाखले अस्पताल चल्न नसक्ने बताए । केही समयमै थापाले कान्ति अस्पतालको बजेट एक करोड पुर्याए । 

तिनताक त्रिवि शिक्षण अस्पताल जापान सरकारले बनाइदिएको थियो ।  कुनै काम विशेषले रियुतारो हासिमोतो नेपाल आएका थिए । उनी अन्नपूर्ण पदमार्ग आएका थिए । याक एण्ड यतिमा बसेका थिए । डा. बरालले यो कुरा थाहा पाएपछि अस्पतालका अध्यक्षलाई लिँदै याक एण्ड यति होटल पुगे । हासिमोतोसँग भेटे । 

बरालले हासिमोतोलाई भेट्दा ‘तपाईहरु महिला र केटाकेटीलाई प्राथमिकताको सूचीमा राख्नु हुन्छ । एक पटक बालबालिकाको अस्पताल अवलोकन गर्न हिँडनुस्’ भने । 

पहिले त उनी मानेनन् । पछि हासिमोतो माने र कान्ति अस्पताल हेर्न पुगे । त्यसबेला कान्ति अस्पताल देखेर हासिमोतो द्रवित भए । उनी अनेक सोच्दै जापान पुगे र जापान पुगेर उनले कान्ति बाल अस्पताललाई सहयोग गर्ने क्रमको सुरुआत गरे । यसरी उनको सक्रियताले आजको कान्ति बाल अस्पताल उभिएको छ । 

तर, गिरिजा कोइराला सत्तामा आएपछि उनी कान्ति बाल अस्पतालबाट र त्यसबेला उनी अध्यक्ष रहेको नेपाल मेडिकल काउन्सिलबाट हटाईए । त्यो समयमा उनी काम विशेषले जापान पुगेका थिए । जापानबाट नेपाल फर्किँदासम्म उनको दुबै पद खोसिएको थियो । 

जापानबाट नेपाल फर्किनासाथ उनले तत्कालिन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालासँग कुरा गरे । तर गिरिजाप्रसादले ‘म मन्त्रीले गरेको काममा कुनै  इन्टरफेयर गर्दिन भनिदिए । त्यसपछि उनले सर्वोच्चमा रिट निवेदन हाले । अदालतले उनको रिटमाथि सुनुवाई गर्यो स्टे अर्डर जारी भयो । उनको मेडिकल काउन्सिलमा पुनर्बहाली भयो । 

०००

गिरिजाप्रसादकोे पजनीमा परेपछि उनी गाउँतिर पनि गए । गाउँसँगको सम्बन्ध विस्तार गर्दै हिँडे र निरन्तर समाजसेवामा सक्रिय भइरहे । यसरी समाजसेवामा सक्रिय हुँदाहुँदै उनी २०५६ सालमा सिरहा जिल्लाको निर्वाचन क्षेत्र नम्बर २ बाट प्रतिनिधिसभाको सदस्यमा स्वतन्त्र उम्मेदवारी दिए । उनले आफ्नो क्षेत्रमा बिरामीहरु जाँचेर सबैको मन जितेका थिए । तर उनले चुनाव भने जित्न सकेनन् । 

आज पनि उनी सक्रिय छन्, आफूले जानेको विषय सिकाउने कर्ममा । केएमसीमा प्राध्यापन गर्दैआएका वरिष्ठ बालरोग विशेषज्ञ मणिन्द्ररञ्जन बरालले आफ्नो जीवनका यावत प्रसंगहरुलाई, जीवनको भोगाइ र अनुभूतिलाई पुस्तकको रुप दिएका छन् । ‘नियति र अनुभूति’ शीर्षकका साथ बजारमा आएको उनको पुस्तकले उनको जीवनका अधिकांश घटनाहरु समेटेको छ ।  
तस्बिर, साैरभ रानाभाट