बीपी कोइराला प्रशस्त पढे लेखेको तथा अभिज्ञ नेता मानिनु हुन्छ । सानो उमेरदेखि नै यसमा उहाँको अभिरुचि स्पष्ट देखिन्छ ।

तर, उहाँको लेखपढ गर्ने बानी र विचार निर्माणको प्रक्रियालाई ऐतिहासिक परिप्रेक्षमा अध्ययन गर्न भने बाँकी नै छ । कुनै योग्य अनुसन्धानकर्ताले यो चुनौती लिन सक्छ ।

बीपीले अभिरुचिपूर्वक पढेको, मन पराएको वा टिप्पणी गरेको धेरै पुस्तकसम्बन्धी चर्चा उहाँकै लेखोटहरूबाट पनि प्रष्ट हुन्छ । उहाँका बारेमा लेख्नेहरूले पनि कतिपय उहाँका छनोटका बारेमा उल्लेख गरेका छन् । 

यसमा व्यापकरूपमा विविधता छ । जस्तो, बीपीको भनाइ छ : ‘बेकनको चुस्त शैली मलाई मन पर्छ ।’ फ्रान्सिस बेकन सोह्रौं शताब्दीका प्रभावशाली लेखक विचारक थिए । बेलायतको मन्त्रिपरिषदका महान्यायाधिवक्ता तथा कानुन तथा न्याय क्षेत्र हेर्ने सदस्य पनि थिए । उनको जीवनको उत्तरार्ध त्यति सुखद भएन तर आफ्नो ‘साइन्टिफिक मेथड’ का कारण उनी धेरै प्रभावशाली भए ।

त्यस्तै कालिदासको संस्कृत साहित्यमा पनि बीपीको टिप्पणी छ । उनको प्रसिद्ध नाटक ‘विक्रमोर्वशीयम्’ मा लालित्य भए पनि नाटकीयता तथा विचारमा उत्प्रेरणा नभएको बीपीको कथन छ । 

राजा पुरुरवा  तथा प्रसिद्ध अप्सरा उर्वशीको प्रेमकथामा आधारित कृतिका बारेमा बीपीको यस कथनले मसिनो गरी अध्ययन गर्न सक्ने क्षमता स्पष्ट गर्छ ।

अस्ट्रियाली लेखक स्टिफेन ज्विग प्रथम श्रेणीका लेखक देखिएनन् भन्ने निष्कर्ष पनि बीपीले निकालेको देखिन्छ । उहाँको आलोचना ज्विगको ‘बिवेयर अफ पिटी’ भन्ने सन् १९३९ को उपन्यासमा आधारित छ । पहिलो विश्वयुद्धपछि प्रकाशित यस पुस्तकमा ज्विग कलाको क्षेत्रमा बुर्जुवा देखिएको बीपीको ठहर छ । 

उहाँले बखान गरेको पुस्तकका रूपमा पार लेजरक्विस्टको ‘द सिविल’ लाई लिन सकिन्छ । उहाँले यसलाई मानव अनुभूति र मानवलाई प्राप्त हुनसक्ने दैवी अनुभवको विश्लेषण गरिएको पुस्तकका रूपमा प्रशंसा गर्नुभएको छ । 

स्वेडिस लेखक लेजरक्विस्टले सन् १९५१ मा यही पुस्तकमा नोबेल पुरस्कार पाए । यस्ता सयौं पुस्तक वा तिनका रचनाकारहरूका बारेमा बीपीको दृष्टिकोण पढ्न र बुझ्न सकिन्छ । त्यसमा विविधता छ । गुरुदत्तदेखि टेनिसन, जर्मन दार्शनिक डेकार्टदेखि उपन्यासकार हेमिङ्वे वा मनोविश्लेषक सिग्मन्ड फ्रायडसम्मका पुस्तकहरू बीपीको छनोटमा परेको देखिन्छ ।

उमेर, अध्ययन तथा जीवनका आवश्यकताहरूका आधारमा विचारहरू परिवर्तन हुँदै जान्छन् । कुनै विचार अझ बलियो बन्छ, कुनै विचार पछाडि छुट्छ । युवावस्थामा वामपन्थीहरूको सम्पर्कमा आएपछि आफ्ना पुराना सोचहरू स्वाटसुट्ट परिवर्तन हुन गएको बीपीले उल्लेख गर्नुभएको पढ्न सकिन्छ । 

उहाँको भनाइ छ — ‘त्यसभन्दा पहिले म गान्धीवादी थिएँ ।’ वास्तवमा उहाँलाई रुसी साहित्यकार लिओ टाल्सटाय र जोन रस्किनजस्ता लेखकहरू तिनताक मन पर्थे । 

भिक्टोरियाकालमा जोन रस्किनले कलम चलाएका अर्थ, राजनीतिलगायत हरेक क्षेत्रमा बोली बिक्थ्यो । बीपी आफँैले भन्नुभएको छ – ‘रोमान्टिक एनार्किस्ट’ विचारहरू उहाँलाई धेरै प्रिय थिए ।

उन्नाइसौं तथा बिसौं शताब्दीका धेरै अराजकतावादी चिन्तकमा गहिरोसँग प्राकृतवादी वा ‘एन्टिरोमान्टिक’ दृष्टिकोण पाइन्थ्यो । उनीहरू कलाकार, बुद्धिजीवी वा रुढीमुक्त समाजप्रति अराजक दृष्टिकोण राख्थे । युरोपमा एउटा दार्शनिक आन्दोलन सुरु भएको थियो । त्यो ज्ञानोदयको युग थियो । त्यहाँ आत्मचेतनाको विकासपथलाई चुनौती दिन निकै गाह्रो थियो । 

तर, मानवीय समस्याहरूप्रति संवेदनशीलता, सामाजिक सुधार, जर्मन आदर्शवाद वा विवेक र एम्मानुएल कान्टजस्ता चिन्तकको प्रभाव पन्छाउन नसकिने गरी अघि बढ्यो । गोथे, कलरिज, वर्ड्सवर्थ, लर्ड बायरन, किट्स सेली वा भिक्टर ह्यूगोको प्रभाव परिवर्तनका लागि धेरै निर्विवाद थिए । 

फ्रान्सेली कवि तथा उपन्यासकार भिक्टर ह्यूगोका बारेमा बीपी आफैँले उल्लेख गर्नुभएको छ । यस क्षेत्रमा उनको सन् १८६२ मा प्रकाशित ‘लेस मिसरेबल्स’ भन्ने कृति धेरै पढिन्छ । 

बीपीजस्तै ह्युगोले पनि धेरै वर्ष निर्वासनमा बिताउनु पर्यो । यो उपन्यासमा कानुन र सदाशयतालाई फ्रान्सको ऐतिहासिक परिप्रेक्षमा कथावस्तु बनाई वर्णन गरिएको छ ।

यी पुस्तकहरूको नाउँबाट मात्र परिचय स्थापित हुँदैन । यी सबै संसारले जानेका पुस्तकहूरुमा पर्छन् । जान्नेले राम्रो नराम्रो भनी आलोचना गर्न मिल्छ । कतिपय मान्छेका बारेमा कसैले पढ्ने जान्ने मौका पाएको छ भने समालोचकीय टिप्पणी गर्न मिल्छ ।  

जर्मनीका फ्रेडरिक नित्सेले ‘द डेथ अफ गड’ भन्ने प्रसिद्ध पुस्तक लेखे । यो एउटा मुटु हल्लाउने दर्शनमा आधारित छ । हिटलर र नाजीहरूले राजनीतिक उद्देश्यका लागि यसको प्रयोग गरे । जर्मन राजनीतिक चिन्तक कार्ल स्मिथका सिद्धान्तहरू फलाक्दै नाजीहरू मान्छे मार्थे । 

शोषित पीडितहरूका पक्षमा कार्ल माक्र्सको विचारको ठूलो योगदान छ । तर, उनले राजनीतिमा घृणाको खेती पनि सुरु गरे । यसैका आधारमा माक्र्सवादले आफ्नो राजनीतिक यात्रा तय गर्यो । 

स्वतन्त्रता तथा व्यक्तिगत अधिकारका व्याख्याता जोन लकको धेरै ठूलो लगानी छ संसारको वैचारिक रुपान्तरणमा । तर, उनका लेखनीको कारणले उनलाई जमिनदारहरूको खेताला (एपोलोजिष्ट) भनी टिप्पणी गरिन्छ । 

डेस्कारेटले आफूलाई विगतको प्रभावबाट अलग राख्नुपर्छ भन्ने कुरालाई महत्त्व दिए । तर, फेरि पुरानै कुराका आधारमा आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक ‘अन मेथड’ पनि लेखे । 

आदिगुरु शंकराचार्यले अद्वैत वेदान्तको अवधारणालाई विवेचना गरेर हिन्दु धर्मलाई पुनः संगठित गराउन सके । हिन्दुहरूको उदार जरो (लिवरल रुट्स)लाई पुनः स्थापना गर्ने कार्यमा उनको ठूलो योगदान छ । तर, सत्यका सम्बन्धमा उनको दृष्टिकोण मनोवैज्ञानिक वा धार्मिक नै रह्यो । 

शंकराचार्य कतिपय विषयमा तर्कसम्मत हुन सकेनन् । त्यसैले उनलाई दार्शनिक भन्न पनि मिल्दैन होला । आफूभन्दा १२÷१३ सय वर्ष पहिले जन्मिएका बुद्धबाट उनले धेरै कुरा सिके तर प्रष्टसँग त्यसलाई स्वीकार गरेनन् । अर्थात्,  सिक्ने सिकाउने विषयमा हरेकको व्यक्तिगत छनोट हुन सक्दोरहेछ । 

यस सम्बन्धमा बीपीको भनाइ के छ भने दृष्टिकोण बन्न विचार र जीवनमा ‘डायलग’ हुनु जरुरी छ । त्यसो हुन सक्यो भने एकातिर जीवन समृद्ध हुन जान्छ भने अर्कोतिर विचार पनि पुष्ट र उद्देश्यपूर्ण हुँदै जान्छ । विचारले पोषण तत्व पनि प्राप्त गर्छ ।

आफ्नो कारागार जीवनमा धेरै लेखपढ गरे पनि त्यसको प्रयोग हुन नपाएकोमा बीपी क्षुब्ध देखिनुहुन्छ । कारागारमा लेख्न पढ्न मौका पाइन्छ वा कारागारले बौद्धिक विकास गर्ने अवसर दिन्छ वा राजनीतिक बन्दीहरूले यस्तो अवसर पाउँछन् भन्नेमा अलि समीक्षात्मक हुनुपर्छ भन्ने उहाँको धारणा छ । 

उहाँ के कुरामा प्रष्ट हुनुहुन्छ भने कारागारको अध्ययनको स्थायी मूल्य कम हुन्छ । पढेर विचार प्राप्त हुन्छ । तर विचारको अभिवृद्धि हुँदैन । यसलाई विस्तार गर्ने हो भने यसको प्रयोग गर्न सक्नुपर्छ । 

पढिएको वा रुचि भएको विचारमा बाँच्न सकियो भने वा प्रयोग गर्न सकियो भनेमात्र त्यसको अभिवृद्धि सम्भव हुन्छ । किताबी ज्ञान एउटा कुरा हो । यसको ठोस धरातलमा उभिन पाउनु अर्को कुरा हो । होइन भने बीपीको विचारमा त्यस्तो ज्ञानको मूल्य तथ्याङ्क वा सूचकभन्दा बढी केही हुँदैन । यस्तो अवस्थामा विचारको रुपान्तरण भएर दृष्टिकोण बन्न सक्दैन भन्ने बीपीको भनाइमा प्रशस्त वजन छ ।

त्यसो त बन्दी जीवनमा कतिपय क्षमतावान व्यक्तिहरूबाट साहित्य सिर्जना नभएको होइन । तर, त्यसको संख्या कम छ : परिणाममा पनि, गुणस्तरमा पनि । समुदायबाट छुट्टिएर, थुनिएर बसेको मान्छेमा यथार्थ बुझ्ने अवस्था पनि हुँदैन । लेख्न जाँगर चलाउनेले त्यसैले त्यस्ता विषयमा हात हाल्दैनन् जसका लागि बाहिरी संसारको अनुभव चाहिन्छ । 

बीपीको भनाइमा यही कारणले गर्दा भारतका जवाहरलाल नेहरुजस्ता दिग्गजले पनि कारागारमा बस्दा ‘द डिस्कभरी अफ इण्डिया’ तथा ‘ग्लिम्सेज अफ वल्र्ड हिस्ट्री’ जस्ता पुस्तक लेखेर समयको सदुपयोग गरे । आफूले पनि त्यही कारणले गर्दा राजनीतिक लेखाइमा हात नहाली कारागारमा हुँदा कविता, कथा, उपन्यास र इतिहासमा लागेको बीपीले प्रष्ट गर्नुभएको छ ।

लेख्नु र पढ्नुबीच पनि फरक छ । पढ्नु सजिलो कुरा हो । लेख्नलाई बढी मिहिनेत गर्नुपर्छ । बीपी भन्नुहुन्छ : ‘पढ्नुभन्दा लेख्न गाह्रो– किनभने पढ्दा उति बौद्धिक सावधानी आवश्यक पर्दैन । लेख्न भने बुद्धिलाई चंख राखेर त्यसको राम्रो संगठन गर्नसक्नु पर्दछ । पढ्दा बुद्धिको चेतना सतहलाई मात्र जागृत राखे पुग्छ – गहिरो अध्ययन गर्न भने यसले पुग्दैन । तर, लेख्दा सतहको अवचेतन अवस्थाले मात्र पुग्दैन । केही न केही गहिरोपन यसका लागि आवश्यक हुन आउँछ । मुख्य कुरा, विचारको संगठन जरुरत पर्छ लेख्दा । किताब पढ्दा अर्काको संगठित विचार पाइन्छ; चम्चाले खाएजस्तो सजिलो हुन्छ । आफैँले लेख्नुपर्दा आदिदेखि अन्त्यसम्म आफैँले मिहिनेत गर्नुपर्छ ।’ यस भनाइमा यथार्थ लुकेको छ ।

बीपीले आफ्ना बारेमा जे भने पनि उहाँका पाठकहरूले उहाँलाई सर्जक तथा पाठक दुवैरूपमा उत्तिकै महत्त्वका साथ हेर्छन् । उहाँको अध्ययनमा विभिन्न राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक तथा साहित्यिक विषयवस्तुहरू परेको पाइन्छ ।

‘फिक्सन’ देखि ‘नन फिक्सन’ तथा वैदिक पौराणिकदेखि आधुनिक स्रोतसम्ममा उहाँको पहुँच पाइन्छ । तर, सामान्यतया चर्चित पुस्तकहरूमा नै उहाँको रुचि देखिन्छ । यद्यपि, उहाँ आफूलाई राम्रो पाठक मान्नुहुन्न । अझ उहाँको स्पष्टोक्ति छ – पढाइको व्यसन राम्रो होइन ।

उहाँको दृष्टिमा पढेका कुराहरू प्रयोग गर्न सक्नुपर्छ । त्यस्तो वातावरण हुनुपर्छ । जीवनको प्रवाहबाट छुट्टिएर वा वञ्चित भएर बस्दा पढ्नु वा अध्ययनको आधारमा तर्क गर्नु ‘शुष्क बौद्धिक व्यायाम’ जस्तो हुन्छ । 

उहाँको दृष्टिकोणमा अर्को किसिमको तीव्रता पनि देखिन्छ : ‘मैले यस्ता धेरै व्यक्ति देखेको छु जसलाई किताबको पढाइ व्यसनीलाई गाँजा वा अफिम चाहिएजस्तो तलतलको विषय भएको छ । हातले किताब लिन र आँखाले अक्षर टिप्न पाएनन् भने अफिम नपाएको अम्मलीलाई भएजस्तै उसलाई अल्छी लाग्छ र हाई हाई आइरहन्छ ।’ सिक्नु र नयाँ ज्ञानलाई आवश्यकताअनुसार प्रयोग गर्नुलाई बीपीले धेरै महत्त्व दिनुभएको देखिन्छ । 

जीवनको उत्तराद्र्धमा बीपीमा आफ्ना पश्चिमी सोचहरूले गन्तव्य पाएको अनुभूति देखिन्छ । पाश्चात्य दर्शन तथा साहित्यको प्रखर प्रवाहमा तिखारिएको व्यक्तित्व हो बीपीको । युवावयमा गान्धीबाट कम्युनिस्ट चिन्तनतर्फ त्यसपछि क्रमशः प्रजातान्त्रिक समाजवादतर्फ रुपान्तरण भएका बीपीले जीवनको उत्तराद्र्धमा महात्मा गान्धीले जस्तै मेरो जीवन पनि सत्यको खोजी नै हो भनि आफ्नो मूल्यांकन गर्नुभएको छ । ‘आत्मवृतान्त’मा यस सम्बन्धमा उहाँको अभिव्यक्ति पढ्न सकिन्छ । 

‘जेल जर्नल’मा बीपीले लेख्नुभएको छ – ‘मेरो प्रवृत्ति अध्यात्मिक नै छ । म अध्यात्मवादी (आत्मवादी) छैन तर अध्यात्मिक प्रवृत्तिको निश्चय नै छु । चेतन मन र बुद्धिले स्वीकार नगरे पनि जीवनका कष्टमय घडीमा मलाई आफ्नो नियति माथि भर हुन्छ ।’ यो नेपालको राजनीतिक वृत्तमा सधैँ सम्झिइने एउटा प्रचण्ड पाठकको स्वीकारोक्ति हो ।