परशु प्रधान

म एकजना प्रेस फोटोग्राफर हुँ । जुनसुकै सभा, सम्मेलन, जुलुस, समारोह आदिको फोटो खिच्नु र पत्रिकामा दिनु मेरो काम हो । मलाई आफ्नो कामप्रति रुचि र उत्साह छ । काम सुरु गरेको दुई वर्ष पनि पुगेको छैन । मेरो परिचय यही हो, प्रेस फोटोग्राफर । नाम हो शेखर श्रेष्ठ । श्रेष्ठ भन्नासाथ काठमाडौं उपत्यकाको सम्झनुहोला । म काठमाडौं उपत्यकाभन्दा धेरै पश्चिम डोटीको श्रेष्ठ हुँ, अझ सिलगढीको ।

सिलगढी कहाँ पर्छ ? कतिलाई थाहा नहुन सक्छ । धेरैजसोले पश्चिम बंगालको सिलिगुडी सम्झन सक्छन् । तर, सुदूरपश्चिमको सिलगढी हाम्रै डोटी जिल्लाको सदरमुकाम हो र त्यहाँ धेरैजसो नेवारहरू बस्छन् भन्ने कसैलाई थाहा नहुन सक्छ । त्यहाँ यौटा सानु ललितपुर छ, यौटा सानु भक्तपुर छ र यौटा सानु कान्तिपुर छ । काठमाडौं उपत्यकाको यौटा सानु संस्कृति, यौटा सानु कला, यौटा सानु मन्दिर भएको त्यो ठाउँमा म जन्मेको थिएँ । धेरै साथीहरू काठमाडौं आइ नोकरी गर्छन्, पढ्छन् र मौका परे विदेश जान्छन् । म पनि काठमाडौं आएको छु र सानोतिनो फोटोको काममा अल्झेको छु । अझ क्याम्पस पनि भर्ना भएको छु । अब त मलाई चिन्नुभयो ?

तर, प्रसंग मेरो होइन, यौटा सामान्य प्रेस फोटोग्राफरको होइन । प्रसंग हो यौटी अधबैँसे महिलाको । ती महिलालाई म व्यक्तिगत रूपमा चिन्दिनँ । तर, काठमाडौं बन्द वा नेपाल बन्दका दिनहरूमा मैले खिचेको सबै फोटोहरूमा ती सभ्रान्त देखिने महिला एकदमै अगाडि छिन् । जुलुसलाई नेतृत्व दिइरहेकी छिन् । सारा तोडफोडमा अग्रिम छिन् । यही नै हो, ती महिलाप्रति मेरो आकर्षणको विषय ।

मैले फोटो खिच्न लाग्दा ती महिला आफ्नो तोडफोडबाट भाग्ने वा अलग्गिने स्थिति मैले कहिल्यै देखिनँ । जुलुस र हुलदंगाहरूमा मानिसहरू त्यसै पनि हडबडाउँछन्, डराउँछन् र भाग्नै बल गर्छन् । तर, जब प्रहरीहरूले लाठीचार्ज गर्न थाल्छन्, ती महिला भने लाठी खान झन् अगाडि बढ्छिन् । पुलिसले कुटोस् भनेर सडकका रेलिङहरू झन् उखेल्न लाग्छिन् । यौटी महिलामा यस्तो साहस र निर्भयता हुनसक्छ ! यौटी नेपाली महिलाले जुलुसको नेतृत्व कत्ति क्षमताका साथ गर्न सक्छिन्, म घर पुगेर फोटोहरू धुन लाग्दा यस्तै केही सोच्छु । भिडन्तको प्रत्येक फोटोमा ती महिला अग्रपंक्तिमा छिन्, कहिले मुड्की कसेर हात उठाइरहेकी, कहिले पुलिसलाई आफूले बोकेको झन्डाले पिटिरहेकी, कहिले जोडतोडले आकाशै थर्काउने गरी नारा लगाइरहेकी । गोलो अनुहारमा कम मेकअप र साधारण सभ्रान्त लाग्ने ती महिला सधैँ मेरो आकर्षण र खोजको विषय बनेकी छिन् ।

ती महिलासँग मेरो आकर्षण बढ्न लागेको छ भने काठमाडौं सहरसँग विकर्षण । किन यो सहर यत्ति चिसो र संवेदनहीन भएर गइरहेको छ ? किन यो सहर मानवीय सन्त्रासको छायामुनि उभिइरहेको छ ? एक हुल मान्छेहरू सडकमा कतैबाट आउँछन् र हराउँछन् । अर्को हुल मान्छेहरू सडकमा आउँछन् र आफ्ना नांगा खुट्टाहरू देखाएर भिडमा कतै हराउँछन् ।

गाउँ र पहाडबाट बम्बै र कलकत्ता जान नभ्याएका माइली र कान्छीहरू किन रत्नपार्क रुङ्छन् ? किन रत्नपार्क सानु यौटा गल्ली वा चौबाटोजस्तो लाग्छ बिहारको ? किन पहाडहरू खाली हुँदै छन् ? म आफैसित यो प्रश्न गर्छु । तर, मेरा जवाफ पत्रिकाहरूमा पाउँदिनँ, न मन्त्रीका भाषणहरूमा पाउँछु । २०३६ सालदेखि यस्तै अर्थहीन भाषणहरू सुन्दा–सुन्दा र आजभोलि टीभी हेर्दाहेर्दा आफू थकित भएको अनुभव गर्छु ।

मेरो कथन रातो चियाको गिलासमा ब्युँझन्छ र ठर्राको गिलासमा गएर अस्ताउँछ । सहरको गल्लीभित्रको कुनै थोत्रो लड्न लागेको घरको कुनै अँध्यारो कोठामा बसेर फोटो धुँदाधुँदा आफैलाई शंका लाग्छ । कहीँ कतै कुनै बेला म ढल्छु कि ? कुनै बेला सधैँसधैँका लागि निदाउँछु कि ? हुनसक्छ, यी मेरा भ्रमहरू हुन् । तर, यी भ्रमहरूबीच बाँच्नु पनि रमाइलो हुँदोरहेछ ।

तर, मलाई पछ्याउने त तीनै सभ्रान्त महिलाका आँखाहरू हुन् । तिनको अगाध आस्था र विश्वासहरू हुन् । यौटा पत्रिकाको रिपोर्टर र म एक साँझ तिनलाई भेट्छौँ, डिल्लीबजारको यौटा गल्लीमा, जहाँ तिनको सानु तर भव्य डेरा छ । कोठामा मलाई मनपर्ने कुरा पूर्ण सरसफाइ र सर–सामानको व्यवस्थित राखनधरन थियो । ब्ल्याक एन्ड ह्वाइट यौटा टीभी थियो, सानु फ्रिज थियो । अझ कोठाको एक कुनामा खाना पकाउने ग्यास चुल्हो पनि थियो ।

हामी पुग्नासाथ फोनको घण्टी बज्यो । तिनले कोही नेतासँग केही बेर कुरा गरिन् । हामी बस्यौँ र आफ्नो आउनुको उद्देश्य बतायौँ । कुनै पत्रकारलाई दिएको यो उनको पहिलो अन्तर्वार्ता थियो । उनी केही नर्भसजस्ती भइन् । वातावरणलाई सहज बनाउन मेरो साथीले सामान्य प्रश्न गर्यो, “यहाँको शुभ नाम र जन्ममिति ?”
“मेरो नाम राधा हो । म सात सालको क्रान्तिछेउछाउ जन्मेकी हुँ ।” 
“पचास पुग्नुभएको रहेनछ ?”
“केही वर्ष बाँकी छ ।”
“राधाको पछाडि के नि...,” मैले सोधेँ ।
“राधाको अगाडि र पछाडि केही छैन । म खालि राधा मात्र हुँ । अन्तर्वार्तामा त्यसको केही आवश्यक छ कि ?,” राधा अलिकति मुस्काइन् । त्यस मुस्कानलाई हामीले आत्मसात् गर्‍यौँ ।

वातावरण केही क्षण गम्भीर भयो । बाहिर साँझ पर्न लागेको थियो । यही मौकामा स्टोभ बालेर उनले चिया बनाइन् । हामीलाई सोधिन्, “चिनी कति खाने र रङ नरम कि कडा ?”

मैले र साथी सरोजले एकैपटकजस्तो जवाफ दियौँ, “चिनी दुई चम्ची र रङ पनि कडा ।” चिया खाँदै कुरा गर्न रमाइलो लाग्यो । अघि हामीबाट सुरु भएको प्रश्नको अन्त्य भएको थिएन ।
“त्यसो भए यहाँको श्रीमान् र छोराछोरी छैनन् ?”
“कुनै बेला थिए । तर, अहिले छैनन् ।”
“त्यसो भए लोग्नेसँग पारपाचुके लिनुभएको ?” यो राधाका लागि सायद कठिन प्रश्न थियो । उनको ओठमा हाँसोको सट्टामा झुसेल्किराझैँ देखियो । उनी गम्भीर भइन्, “तपाईंहरू मेरो व्यक्तिगत कुरा सोध्न आउनुभएको ?”
“त्यसकै लागि त होइन । तर, भन्नुहुँदा के बिग्रेला ?,” मैले भनेँ ।
अब भूमिकाहीन राधा भन्न लागिन् र मेरो पत्रकार साथीले धमाधम टिप्न थाल्यो ।

“म यौटा गाउँबाट आएकी महिला हुँ, यौटा पहाडी गाउँबाट । पहाडमा स्कुलहरू कहाँ पाउनु पढ्नलाई । त्यसमा पनि छोरीलाई कसले पढ्न दिने ? रामायणका श्लोकहरू हजुरआमाले सुनाउनुहुन्थ्यो । त्यसकै माध्यमबाट नाम र स–सानो चिठी लेख्नसम्म जानियो । बा–आमा र हजुरआमाले बिहे गरिदिए १०/१२ वर्षको अन्जान उमेरमा । बिहे भनेको के हो ? लोग्नेलाई के गर्नुपर्छ ? के थाहा । फेरि, म मुखियाकी छोरी, गाउँघरमा परिवारको इज्जत, बिहे पनि धुमधामसँग हुने नै भयो । २०/२२ वर्षको उमेर हुँदासम्म चारवटा केटाकेटीको आमा भइसक्दा पो थाहा भयो, मेरो जवानी गइसकेको रहेछ । म बूढी भइसकेकी रहिछु । तपाईंलाई मेरो कथा यौटा फिल्मजस्तो लाग्न सक्छ । तर, कुनै फिल्मभन्दा कम छैन मेरो कथा...,” राधाले भनिन् । राधाको कथाको तीव्रता यसरी अगाडि बढ्यो ।

“एक रात मेरा पति हराए । गाउँघरमा बुझ्दा त पल्लो गाउँकी केटीलाई लिएर तराई पस्नुभएछ । सासू–ससुराले भने, ‘पीर नगर् । चार–चारवटा छोराछोरी छन्, तिनको मुख हेरेर तैँले चित्त बुझाउनुपर्छ । फेरि हामी मरेका पनि छैनौँ ।’ मेरा लागि बिहे गर्नुजत्तिकै सहज भयो, लोग्नेले अर्को केटी लिएर भाग्नु पनि । किनभने, लोग्नेसँग माया वा प्रेम भन्ने कुरा मलाई कहिल्यै थाहा भएन । म उनको रातिको साथी मात्र थिएँ । दिनभरि कहाँ जान्थे र के गर्थे मलाई के थाहा ? एक किसिमले चित्त बुझाएँ आफूलाई, बाध्यता र विवशताबाट मुक्ति पाएकोमा ।

छोराछोरी पढाउनुपर्यो, गाउँघरमा राम्रो स्कुल थिएन । लोग्नेको पलायनपछि गाउँघर मलाई भारी लाग्न थाल्यो । गाउँको प्रत्येक आँखाले मलाई नै दोषी ठहर्याएको अनुभूति भयो । मानौँ, म अपराधी हुँ । मेरो दोष र खराबीका कारणले लोग्ने अर्की केटी लिएर भागेका हुन् । अनि, त्यो गाउँ छोडेर म तराईको कुनै सहरमा आएँ । तराईको यही सहर भनेर नाम दिन पनि आवश्यक छ जस्तो लाग्दैन । तपाईंहरूलाई थाहा नै छ कि तराईको सहर कस्तो हुन्छ । अलिकति गर्मी, अलिकति मच्छड, अलिकति दुधियाले धोएको सहर न हो तराई ।

तराई आएर केही बिघा जग्गा लिएँ । सानु घडेरी किनेँ र व्यापार पनि गर्न लागेँ । छोराछोरी सहरकै यौटा साधारण स्कुलमा पढ्न थाले । भागेर जाने लोग्नेसँग भेटघाट भयो । उनी पसलमा आउने–जाने र छोराछोरीसँग मायाप्रीति बाँड्न लागे । उनले सबै कुरा यति सहज रूपमा लिए कि मानौँ केही भएको थिएन, न केही भएको छ । मभित्र भने आगो बल्थ्यो ।”

“यौटा लामो कथा नै रहेछ,” मैले पत्रकारिताको भाषामा राधा दिदीलाई सोधेँ ।
“किन ? तपार्इंलाई हतार छ कि ? मेरो खास तपाईंहरूले जान्न चाहनुभएको कुरा त बाँकी नै छ,” राधा दिदी सिरियस हुनुभयो ।

“एक दिन आफ्नो भाग्ने लोग्नेलाई मैले सोधेँ, ‘तपाईं  किन भाग्नुभएको ? मलाई सोध्नुभएको भए म आफैँ टिकाटाला गरी धुमधामसँग सौता भित्र्याइदिन्थे नि । आखिर मलाई के चाहिएको थियो र ?’ उनी गम्भीर भए । केही बोलेनन् । उनीसँग जवाफ दिने कुरा पनि केही थिएन । तर, उनी पसलमा आउन छाडेनन् । छोराहरूलाई धम्क्याएर सय–पचास रूपियाँ लिएर पनि जान लागे । हुँदाहुँदै उनले मलाई त्यही पुरानो र घिनलाग्दो सम्बन्ध जोड्न चाहे, जो मलाई स्वीकार्य थिएन र जसलाई म सदाका लागि भुल्न चाहन्थेँ ।

छोराहरू बढिसकेका थिए । छोरीहरू पनि जिम्मा लगाएँ । तर, छोराहरूमा पढ्नुसँगै रक्सी खाने बानी पनि बढ्न लाग्यो । हुँदाहुँदा बाउ–छोराहरू नै भट्टीमा बसेर स्वतन्त्रसँग रक्सी पिउन लागे । रक्सी मात्र होइन, लागुपदार्थ पनि खान थाले । तराईको त्यस सहरमा एकपटक फेरि म निस्सासिएँ, ढुन्मुनिएँ र बाँच्नुको अर्थ खोज्न लागेँ । तर, बाटो केही थिएन, चारैतिर अन्धकार थियो । बाक्लो कुहिरो र अन्धकार । एक दिन ढोका बन्द गरेर धेरै रोएँ, मनभरि रोएँ । तर, मेरो आँसुको अर्थ रहेन । छोराछोरीहरूलाई जत्ति सम्झाए पनि केही लागेन । पतनको खाल्डोमा ती यसरी जाकिइसकेका थिए कि त्यहाँबाट बाहिर आउने कुनै संकेत थिएन । मैले धेरै प्रयत्न गरेँ, हात जोडेँ, कराएँ र रोएँ । तर, ती ढुंगा भइसकेका थिए । मेरो रूनुको त्यहाँ कुनै अर्थ थिएन । चारैतिरबाट विश्वास हराएपछि, अन्धकारभित्र पसेपछि यौटा कठोर निर्णय लिनु मलाई पनि आवश्यक थियो । अर्थात्, कि मैले मर्नुपर्ने भयो कि मार्नुपर्ने भयो । मेरो अवस्थामा भए तपाईंहरू के गर्नुहुन्थ्यो ?”

राधा दिदीले हामीसित उल्टो प्रश्न गर्नुभयो । जसको जवाफका लागि हामी बिल्कुल तयार थिएनौँ ।

“अनि, भन्नुहोस् तपाईंको नै सबै कुरा सुनी सकौँ,” राधा दिदीको अनुहार हेरेँ । विशेषतः उहाँको आँखा हेरेँ । ती आँखाहरू रसाएका थिए । उहाँको पीडालाई मैले बुझेँ । रात परिसकेको थियो । हामी दुवैले भोकको पनि अनुभव गर्न लागेका थियौँ । राधा दिदीले फेरि अर्को एक एक कप चिया बनाउनुभयो, फिक्का, दूधबिनाको । हामी पत्रकार, कुनै पत्रिकामा स्टोरी दिन आएको । यहाँ त लघुउपन्यास नै सुन्नुपर्ने भयो ।

“राधा दिदीको यौटा फोटो पनि चाहियो,” साथीले माग गर्‍यो । हामी दुवैलाई डेरा पुग्न पनि हतार थियो । फेरि त्यही चिसो भात, नुनबिनाको रायोको साग र गोलभेडाको फ्यात्फ्याते अचारको सम्झना आयो । भोक लागेको बेलामा त्यही पनि कति मिठो र स्वादिलो हुने ।

“बाँकी तपाईंले राजनीतिमा आउने निर्णय गर्नुभयो होला । अन्तर्वार्ता समाप्त भयो,” साथीले वास्तवमा नै प्रसंग छोट्ट्याउन चाह्यो । तर, राधा दिदीले भनिन्, “अब एकैछिन बस्नोस् । मेरो कुराकानी अथवा रामकहानी अब सिद्धिन लाग्यो । तपाईं  पत्रकारहरूले जस्तो म धेरै कुराकानी गर्न पनि जान्दिनँ । अघि भनेँ कि मैले यौटा निर्णय लिनु थियो । यौटा सत्यका निमित्त लड्नु थियो । धेरैपटक आत्महत्या गर्ने प्रयास गरेँ । चियामा विष हालेर पिउने विचार गरेँ । अथवा, सिलिङ फ्यानमा झुन्डिएर एक मुठी सास फ्याकिदिऊँ कि भन्ने निश्चय गरेँ । तर, सधैँ कार्यरूप दिन गाह्रो भयो । खै के ले हो के ले आएर रोक्न लाग्यो । एक दिन नदीमा डुबेर मरूँ भनेर नदीको छेउसम्म पनि पुगेँ । तर, नदीमा झ्वाम्म हामफाली हाल्ने आँट आएन । भनिहालेँ कुनै अदृश्य शक्तिले रोक्यो । सायद, मेरो दिन आइसकेको थिएन । सात–सात दिन ढोका थुनेर भोकै बसी प्राण त्याग्ने संकल्प लिएँ । तर, त्यो संकल्प पनि पूरा भएन । मलाई बाँच्नु लेखेको रहेछ ।

२०४६ सालको जनक्रान्ति सुरु भइसकेको थियो । ठाउँठाउँमा जुलुस, नारा र झन्डाले मलाई पनि बोलाएजस्तै लाग्यो । एक्कासि मैले आफूलाई परिवर्तन आएको अनुभव गरेँ । त्यो परिवर्तन अर्थात् यौटा निर्णय लिएँ, जुलुसमा भाग लिने । सडकमा पर्खाल र डन्डीहरू भत्काउने । मभित्रको विद्रोह र प्रतिशोधको भावनालाई मैले नारा र जुलुुसमा गएर अनुवाद गर्ने संकल्प गरेँ । आखिर मैले मर्नु त छँदै छ, जिन्दगीलाई समाप्त पार्नु त छँदै छ भने किन पुलिसको गोलीले नमरूँ ? किन पुलिसको लाठीले रक्ताम्य भएर सडकमा नपछारिऊँ ? हो, त्यही संकल्प र इच्छाशक्तिको प्रतिरूप हो, जुलुसमा भाग लिने, अझ मुठभेडका साथ भाग लिने र सहिदमा नाम लेखाएर मर्ने । मर्नै छ त नाम न गाउँबिनाको कुकुर्नी भएर किन मर्ने ? क्रान्तिको इतिहासमा यौटा नाम राधाको पनि राखेर मर्ने । मेरो निर्णयको प्रतिरूप हो, तपाईंले खिच्नुभएका यी सारा फोटोहरू ।”

अब मैले साथी सरोजलाई हेरेँ । ऊ गम्भीर थियो र म पनि त्यतिकै गम्भीर भएँ । हाम्रो गम्भीरतालाई राधा दिदीले अझ गम्भीर बनाइदिनुभयो, “तपाईंहरू मलाई पार्टीको मान्छे भन्नुहोला । म कुनै पार्टी–सार्टीको मान्छे होइन । म राजनीति जान्दिनँ, न मलाई राजनीति गर्न आउँछ । मलाई कुनै बकम्फुसे पार्टीसँग पनि विश्वास छैन । तर, म यसकारण जुलुसमा भाग लिएर मर्न चाहन्छु कि मेरो लोग्ने र छोराहरूले थाहा पाऊन् कि ममा पनि लड्ने र भिड्ने शक्ति रहेछ, जीवन्तता रहेछ, बल रहेछ । म जुलुसमा भाग लिन जाँदा मेरा लोग्ने र छोराहरूको अनुहार मेरा अगाडि आउँछन् । तिनले जिन्दगीमा गरेको विद्रोह म सम्झन्छु । तर, तिनको विद्रोहभन्दा मेरो विद्रोह फरक र प्रभावशाली छ भन्ने कुरा म तिनलाई र यो समाजलाई देखाउन चाहन्छु । र, मलाई एक किसिमको प्रेरणा र उत्साह आउँछ । मन फलामजस्तै दह्रो र साह्रो हुन्छ । ठान्नोस् कि म सबैलाई भुलेर यौटी बौलाहीजस्तो भएर ती फलामका बारहरू भत्काइरहेकी हुन्छु, पर्खालका इँटाहरू उप्काइरहेकी हुन्छु । जोडतोडले नारा लगाइरहेकी हुन्छु । तपाईंहरू यस राधा दिदीलाई जे ठान्नोस् । कुनै पार्टीको बिल्ला भिराइदिनोस् वा नदिनोस्, मलाई संघर्ष मनपर्छ । संघर्ष र मुठभेड प्रिय लाग्छ । म त्यसैको लागि बाँचिरहेछु । तर, अफसोस अहिलेसम्म मरेर सहिद हुन पाइएको छैन । यही हो मेरो अन्तर्वार्ता । अब थाहा पाउनुभयो कि म कुन पार्टीकी नेत्री रहेछु ?”

बाहिरको गाढा रातजस्तै बाक्लो र गम्भीर वातावरण छाडेर हामी राधा दिदीको डेराबाट निस्कँदा रातको दश बजिसकेको थियो ।

(वरिष्ठ कथाकार परशु प्रधानको कथासंग्रह ‘उत्तराद्र्ध’का सम्पूर्ण कथाहरू धारावाहिक रूपमा हरेक शनिबार प्रकाशित गर्दै जानेछौँ ।)