श्रीओम रोदन

जन्मेपछि नमर्ने आजसम्म कोही छैनन् । जन्मनुजत्तिकै सत्य छ मृत्यु । त्यसैले प्रत्येक बच्चा जन्मँदा आफू रुन्छ र अरूलाई हसाउँछ । मर्दा आफू शान्त हुन्छ र अरूलाई रुवाउँछ । जन्मसँगै बोक्ने मृत्युलाई मानिसले कहिले भारी ठानेनन् । ज्ञान भएर पनि अज्ञानी बन्ने गरेका छन्, यस मामलामा । नत्र आफ्नो आयुको ठेगान नहुनेहरू किन लिइरहन्छन् अरूका वर्षौँ वर्षका ठेक्काहरू ?

यही अज्ञानताले त हो नि मान्छे बाँचुन्जेल मात्र बाँच्ने मोहले आफ्नो आँखामा आफैँ पट्टी लगाउँछन् । शरीरले बाँच्नेलाई आफ्नो जीवन र सार्थक ठान्छन् । थोरै होलान्, आफूप्रति विश्वास गरेर समाजप्रति इमानदार बन्नेहरू । उमेरले भन्दा सीमा नाघेर बाँच्नुलाई सार्थक ठान्नेहरू ।

मान्छे धनले धनी हुन्छ । शक्तिले बलियो हुन्छ । बनाए सालिक पनि बन्छ । तर, विचार, विवेक र कीर्तिले धेरै कुरा बन्न सक्छ । मरेपछि पनि बाँचिरहन्छ । यही कारण मानिस कसरी जन्म्यो र कसरी मर्‍यो भन्दा कसरी बाँच्यो भन्ने महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

सन्दर्भ यतिखेर डा. बिहारीलाल श्रेष्ठको हो । बाहिरी आँखाले देख्ने एउटा स्वरूपको मात्र हो बिहारीलाल । सामान्य बुझ्नेहरूका लागि नेपालका वरिष्ठ हाडजोर्नी विज्ञ मात्र । तर, डाक्टर सा’पलाई बुझ्न खोज्नेहरूले बुझ्न खोज्दा पनि पूर्णता पाउन सकिँदैनथ्यो । समुद्रजस्तो, आकाशजस्तो विराट् व्यक्तित्व ।

शारीरिक रुपले २०५९ को पहिलो महिनामा नै उहाँले यो पृथ्वी छोडेर जानुभयो । तर, उहाँले गर्नुभएको त्याग, समर्पण, आदर्श र विचारहरूले कहिले कसैलाई छोड्न सकेन । डाक्टर सा’प एक हुनुहुन्थ्यो, अनेक भएर बाँचिरहनुहुनेछ । बाँच्ने यसरी नै होइन र ? जीवनको सार्थकता यही होइन र ?

पेसागत कर्तव्य र धर्मबाहेक मानवीय धर्मका लागि उहाँले कहिले आफू र आफ्नो भन्नु भएन । आफ्नो स्वास्थ्य भन्नु भएन । परिवार भन्नु भएन । घर भन्नु भएन । सम्पत्ति भन्नु भएन । 

जहिले पनि नेपालका लागि, समाजका लागि मात्र लागिरहने । उहाँ जुनसुकै सन्दर्भमा पनि सेवा, समाज र राष्ट्रका लागि भन्ने सन्देश अन्तरनिहित गरिरहने । अरू कतिपय समयका सन्दर्भहरू छोड्दा पनि उहाँ मातृभूमि सेवक संघको स्तम्भ बन्नुभएको छ । हिन्दु विद्यापीठ भएर विस्तार हुनुभएको छ । समाजसेवाको उदाहरण बन्नुभएको छ । समग्रमा नेपाल आमाका आदर्श पुत्र भएर बाँच्नुभएको छ । जीवनभरको कमाइको प्रतिफल, उहाँ मरेर बाँचिरहनुभएको छ शिक्षा, स्वास्थ्य र समाजसेवाका लागि । यो हामी सबैका लागि गौरव हो र यो उदाहरण पनि ।

प्रत्येक ढुकढुकीमा ‘व्यक्ति निर्माण’ गुन्जिरहन्थ्यो उहाँमा । अस्पताल, क्लिनिक, स्कुल, संघजस्ता कुनै पनि ठाउँमा भेट हुने जो कोहीलाई व्यक्ति निर्माणको आदर्श बताउन थाल्नुहुन्थ्यो । जुनसुकै ठूला अभियानको सुरुवात आफैँबाट गर्नुपर्छ । आफू मानसिक रूपमा तयार नभएर गरिएको कुनै काम पूर्ण हुन सक्दैन । त्यसका लागि व्यक्ति निर्माण अपरिहार्य हुन्छ भन्ने उहाँको सोच थियो । उहाँको विश्वास थियो संघले निर्माण गरेको व्यक्ति राष्ट्रको उदाहरण बन्नेछ । व्यक्ति निर्माण भएपछि न ऊ आफ्नो स्वार्थमा लाग्न सक्छ न परपीडामा लाग्नसक्छ । समाजविपरीत कुनै कार्य सपनामा पनि देख्न चाहँदैन र सक्दैन पनि । यस्ता व्यक्तिहरू बढाउँदै जान सके मात्र मुलुक समृद्ध बन्छ । देशको मुहार उज्यालो हुन्छ । अनि, हामी उज्यालिन्छौँ भन्नुहुन्थ्यो । विभिन्न क्षेत्र र वर्गमा धेरैभन्दा धेरै व्यक्ति निर्माण हुनुपर्छ । यदि, त्यस्तो हुन सकेन भने थोरै भए पनि आदर्श नेतृत्व गर्न सक्ने हुनुपर्छ, हजाराँै सेनालाई कमान्डरले नेतृत्व गर्न सकेजस्तै भन्ने उहाँको सपना थियो ।

संघका कार्यकर्तालाई उहाँ प्रत्येक भेटमा यसरी नै प्रोत्साहित गरिरहनुहुन्थ्यो । चिकित्सा क्षेत्रको मान्छे । बिरामीको सेवा गरेर पैसा कमाउने र आफ्नो नर्सिङ होम बनाउनेतिर नलागेर डाक्टर सा’प समाज–समाज मात्र भनिरहनुहुन्थ्यो ।

उहाँको सोच, विश्वास, प्रतिबद्धता र लगानी अरूका लागि पनि प्रेरणादायी बन्न सके कस्तो हुन्थ्यो होला हाम्रो समाज ? कहिलेकाहीँ एक्लो हुँदा आफैँसँग प्रश्न गर्ने गर्छु म । तर, उत्तर दिन सक्दिनँ आफैँले आफैँलाई पनि । उहाँ र उहाँजस्ता व्यक्तिको अभावले त हो समाज भत्केको भत्केकै छ । देश बिग्रेको बिग्रेकै छ । यसको जिम्मा हामीजस्ता जनताको भागमा थोरै त पर्छ नै होला । तर, हजाराँै गुना बढी जिम्मेवार ती व्यक्तिहरू नै हुन्, जसले समाज बदल्छु भनेर नेतृत्व गरे । तर, आफू पनि बदल्न सकेनन्, मात्र आफ्नो हैसियत बढाए । जसले जनतालाई विश्वास दिलाएर आफ्नो नाममा मत कमाए र झन्डा फहराउने बनाए । तर, आफू र आफन्तबाहेकलाई कहिल्यै झन्डा फहराएको अनुभूति गराउन सकेनन् । यी नेपाल आमाका कुपुत्रहरू । यी धर्तीका भारहरूले शपथ खाएको दिन वा पदबहाली गरेको दिन एकपटक एक दिनभरि मात्र डाक्टर सा’पले जस्तो सोचेका भए देशले र जनताले यस्तो त्रासदी जीवन बाँचिरहनुपर्ने नै थिएन सायद ।

२०४२ सालतिर सानेपाको टीका विद्याश्रम स्कुलमा शाखा लाग्दथ्यो । प्रत्येक हप्ताको शनिबार बिहान सबेरै चउरमा जम्मा भएर योग, खेलकुद तथा समसामयिक विषय र विकासमा बौद्धिक मन्थन गर्ने काम शाखामा हुन्थ्यो । यी दुवै अभ्यास सामाजिक परम्परा, संस्कृति, विकृति, सुधार तथा राष्ट्रिय विभूतिहरूमाथि केन्द्रित हुन्थ्यो । त्यहाँ विद्यालयका विद्यार्थीदेखि डाक्टर, इन्जिनियर, प्राध्यापकजस्ता प्राज्ञिक व्यक्तिहरूको जमघट हुन्थ्यो । त्यहाँ उमेरले कोही ठूलो–सानो हुँदैनथ्यो । जातले कोही ठूलो–सानो हुँदैनथ्यो । सम्पत्तिले कोही धनी–गरिब हुँदैनथ्यो । कुनै कुराको विभेद कोहीमाथि हुँदैनथ्यो । त्यहाँ उपस्थित हुनेहरू सबै समान हुने गर्दथे ।

शाखा एक घण्टा चल्थ्यो । कार्यक्रम अवधिभर युवाहरूलाई मनोवैज्ञानिक रूपमा प्रभाव पार्ने र प्रोत्साहित गर्ने गरिन्थ्यो । त्यो समानता, त्यो रमाइलो वातावरण र आफूभन्दा ठूलाहरूसँगको हार्दिकताको अनुभूति सहभागी भएपछि मात्र गर्न सकिन्थ्यो । यद्यपि, बिहानको ओछ्यान छोडेर जान भने निकै अल्छी लाग्थ्यो । तर, त्यहाँ पुगेपछि भने नआएको भए घाटा हुनेरहेछ भन्ने लाग्थ्यो ।

डाक्टर सा’पको घर जाउलाखेलमा थियो । उहाँ पाँच बजे नै आफ्नो कारमा अट्नेजतिलाई लिएर आउनुहुन्थ्यो । मेरो घर बाटैमा पर्ने भएकोले प्रत्येक हप्ता कार रोकेर मलाई उठाउने गर्नुहुन्थ्यो । गर्मी महिनामा खासै गाह्रो हुँदैनथ्यो । तर, जाडो महिनामा सिरक ओढेर सुतिरहेको बेला उठेर हुस्सु लागेको खुला मैदानमा जानुपर्दा कम दिक्क लाग्दैनथ्यो । तर, डाक्टर सा’प आउनुभएपछि केही भन्न सक्दिनँ थिएँ । जाडो महिनामा शाखामा म रहरलेभन्दा करले नै जाने गर्थेँ । आफ्ना लागि नभएर डाक्टर सा’पका लागि । कहिलेकाहीँ सन्चो छैन भनेर टारिदिन मन लाग्थ्यो । त्यसो भन्नासाथ डाक्टर सा’प भोलिपल्टै घरमा आइपुग्नुहुन्थ्यो ।

प्रत्येक हप्ताको बिहीबार डाक्टर सा’पको घरमा चिन्तामणिजीले गीताको पारायण र चर्चा गर्नुहुन्थ्यो । हाम्रा सांस्कृतिक चाडपर्वको वैज्ञानिक महत्त्व, त्यसमा आएका विकृति, धार्मिक ग्रन्थको सान्दर्भिकता, संघकार्यलाई कसरी प्रभावकारी बनाउनेजस्ता विषयमा छलफल हुन्थ्यो । उपस्थित सबैले क्रमिक रूपमा आफ्नो धारणा राख्नुपर्थ्यो । फरक धारणा राख्नका लागि म पाएसम्मका पुस्तकहरू पढ्ने गर्थेँ ।

कार्यक्रम दुई घण्टाको हुन्थ्यो । म अफिस बिदा भएपछि सिधै त्यहीँ जान्थेँ। दिनभरिको बैंकको व्यस्तताले थकाइ र भोक पनि लागेको हुन्थ्यो । तर पनि डाकटर सा’पकहाँ जानैपर्ने ठानेर जाने गर्थेँ । कुनै हप्ता उपस्थित हुन सकिएन भने डाक्टर सा’पले नआउनुको कारण सोधिहाल्नुहुन्थ्यो । अर्को कुरा, उहाँ अगाडि पर्नासाथ म ढाँट्न सक्दिनँ थिएँ । नजाउँ न त भन्ने लागेको दिन के जवाफ दिने भन्ने डर लागिहाल्थ्यो । एक किसिमको दबाब पथ्र्याे र पुगिहाल्थेँ । तर, कार्यक्रममा बसिसकेपछि भने बौद्धिक चिन्तनले गर्दा विभोर हुन्थे ।

प्रत्येक वर्ष संघको शिविर हुन्थ्यो, चार दिनको । शिविर बिहान छ बजेदेखि राति दश बजेसम्म हुन्थ्यो । सहभागिता सयौँको हुन्थ्यो । त्यहाँ पनि शारीरिक र बौद्धिक कार्यक्रमहरू नै हुन्थे । हामी सबैले दौरा–सुरुवाल र टोपी अनिवार्य लगाउँथ्यौँ । समूहगत बौद्धिक चर्चा गर्ने जिम्मेवारी मलाई पनि दिनुहुन्थ्यो । सहभागीहरू उमेरले, अनुभवले, शिक्षाले र ज्ञानले पनि मभन्दा पाकाहरू पनि समूहमा हुन्थे । गुरुकुलीय परम्पराअनुसार गरिने चर्चामा निकै अप्ठेरो लाग्थ्यो । तर, डाक्टर सा’पले पटक–पटक दिनुभएको हौसलाले ममा आत्मविश्वास बढेको थियो । शिविर धेरै वर्षसम्म काठमाडौंबाहिर घटस्थापनाको दिन सुरु भएको थियो । दसैँमा घर छोड्न गाह्रो लाग्थ्यो । तर, डाक्टर सा’प घरमा नै आएर बा–आमासँग कुरा गरिदिनुहुन्थ्यो ।

अहिले म बुझिरहेको छु डाक्टर सा’प शाखामा लैजान किन बल गर्नुहुन्थ्यो भनेर । अहिले सम्झिरहेको छु बैठकमा थोरै भए पनि बोल्न किन कर गर्नुहुन्थ्यो भनेर । शिविरमा किन शिक्षकको जिम्मेवारी दिनुहुन्थ्यो भनेर ।

आफ्नो धर्म र संस्कृतिप्रति प्रेम गर्न, राष्ट्र र राष्ट्रियताप्रति सम्मान गर्न, शिर ठाडो गरेर स्वाभिमानीपूर्वक बाँच्न डाक्टर सा’पले नदेख्ने गरेर मभित्र त्यस्ता बीउहरू रोपिदिनुभएको रहेछ । बीउहरू नटुसाउँदै, नहुर्कँदै नमासियोस् भन्ने डाक्टर सा’पको अन्तरचाहनालाई कसरी बुझ्न सक्थेँ मैले त्यो उमेरमा ? उहाँले गर्नुभएको करबलको माया के थाहा पाउनु मैले ? डाक्टर मान्छे, यति सरल र सुषुप्त शैली अपनाउनुहुन्छ भन्ने के थाहा मलाई ।

डाक्टर सा’पको सद्भाव र संगतका कारण अहिले कसैका सामु उभिन धक लाग्दैन मलाई । बोल्दा खुट्टा काम्दैनन् मेरा । जानेर कसैको नराम्रो गर्न सकेको छैन मैले । यति धेरै सम्पत्ति जुराइदिने डाक्टर सा’पप्रति मेरो श्रद्धा मात्र हैन, सदाको सलाम छ ।

जीवनभरि बिरामीको स्वास्थ्यलाई ध्यान दिनुभयो उहाँले । तर, आफ्नो स्वास्थ्यलाई कहिले वास्ता गर्नु भएन । अरू आफ्नो सानो फाइदाका लागि अरूलाई ठूलो घाटा लगाउँछन् । अरू के गर्दा के हुन्छ भनेर हिसाब गरेर काम गर्छन् । तर, डाक्टर सा’प अरूलाई के गर्न सकिन्छ भन्ने मात्र ध्यान दिनुहुन्थ्यो । धर्म, संस्कृति, राष्ट्र र राष्ट्रियताको गीत गुनगुनाउनुहुन्थ्यो । तर, कहिले प्रचार होस् भनेर चाहना राख्नु भएन । कुनै काममा कहिले फाइदा खोज्नु भएन । यो आजको समाजका लागि आदर्श मात्र होइन, अपवाद पनि हो ।

डाक्टर  सा’प बिहारीलाल श्रेष्ठमात्र हुनु हुन्न, विचारका आन्दोलक हुनुहुन्थ्यो । शिक्षा, स्वास्थ्य, चिकित्सा र समाजसेवाका अभियन्ता र उदाहरण हुनुहुन्थ्यो । ‘व्यक्ति निर्माण’का प्रणेता हुनुहुन्थ्यो । जति ठूलो काम गर्ने हो भने पनि सुरु आफैँबाट गर्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो ।

धेरैले नभन्लान्, डाक्टर सा’पकै कारण धर्म, संस्कृति र राष्ट्रप्रति प्रेम गर्न सिकेँ भनेर । सामाजिक सेवा भावप्रति आँखा खुल्यो भनेर । त्याग र समर्पणको आनन्द लिन जानेँ भनेर । भनोस् नभनोस्, यो कुनै ठूलो कुरो होइन ।

तर, डाक्टर सा’पले रोपेका बीउहरू टुसाएको अनुभव नगर्ने सायदै होलान् । धेरै इमानदार बन्न नसके पनि बेइमान बन्न सक्दैनन् । लोभले आफ्नो सनातन धर्म परिवर्तन गर्न सक्दैनन् । यत्ति त हुन्छ हुन्छ तपाईंको बीउको काम डाक्टर सा’प । मेरो विश्वास हो यो । आखिर बीउ पनि माटोमुनि नै हुन्छ, नदेखिने गरी । विश्वासलाई किन प्रमाणित गरिरहनुपर्छ र ?

म विश्वस्त छु । सबैसामु हात उठाएर भन्न सक्छु । डाक्टर सा’पको कारण, संघको कारण, शाखाको कारण, शिविरको कारण म आफ्नोपनमा गौरव गर्ने भएको छु । आत्मालाई धरौटी राख्न नसक्ने भएको छु । समाजप्रति जिम्मेवार भएको छु । देशलाई माया गर्ने भएको छु । मभित्रको यो चेतनाको बीउ रोपिदिने तपाईं डाक्टर बिहारीलाल नै हो । यो मैले कहिल्यै तिर्न नसक्ने ऋण हो ।

मलाई विश्वास छ नभेटिने र नबोल्नेहरूसँग जत्तिको आस्था अरू कोसँग हुनसक्छ र ?