देवेन्द्रका हजुरबा साइकल चढ्थे । उनका बुवा पनि साइकल चढेरै काममा सहर आउँथे । उतिखेर काठमाडौंको उत्तरपूर्वी काँठक्षेत्र आरुबारीका बासिन्दा उनका बा, हजुरबाको हरदमको साथी थियो साइकल ।

हजुरबा र बाको सिको गर्दै देवेन्द्रमान सिंह बस्न्यात पनि साइकलसँग जोडिए । उनले सानैमा साइकल सिके । बेला–मौकामा साइकल कुदाउन थाले । त्यति बेला बालाघर थियो बौद्धमा । जहाँ मोहर (५० पैसा) घण्टा साइकल भाडामा लिएर दौडाउँथे । एक मोहरमा भाडा लिएको साइकल मनग्यै घुमाउँथे ।

आज उनी प्रोफेसनल साइक्लीस्टका रूपमा परिचित छन् । कहिलेकाहीँ दिनको सय किलोमिटर बढी साइकल चलाउँछन् । कहिले उपत्यकाको पूर्वी क्षेत्र त कहिले पश्चिमी, उनी र उनका साइक्लिस्ट साथीहरू साइकलमा सररर घुमिरहेका हुन्छन् ।

केही दिनअघिको एउटा भेटमा देवेन्द्र बस्न्यातले आफ्ना पुराना दिन सम्झिँदै भने, “मलाई सानैदेखि साइकलमा रुचि हो । त्यस बेला सवारी–साधनको सुविधा थिएन । आरुबारीबाट सहर आउन–जान सबैभन्दा उपयुक्त माध्यम साइकल नै थियो । त्यसैले साइकलको विशेष महत्त्व थियो । कुनै काममा साइकल लिएर हिँडेपछि त्यो ठाउँ मात्रै नभएर धेरै ठाउँ पुगिन्थ्यो । धेरै ठाउँ घुमिन्थ्यो । यसरी साइकलमा लत बस्दै गयो ।”

देवेन्द्रका अनुसार उस बेला सामान किन्न सहर आउनुपर्थ्यो । असन, इन्द्रचोक, न्युरोड पुग्ने साधन थियो साइकल । साइकल चलाउन सजिलो पनि थियो । अहिलेको जस्तो जोखिम थिएन ।

साइकल चलाउन सिकेर असन, इन्द्रचोक, स्वयम्भूलगायत अनेक ठाउँको चक्कर लगाउने देवेन्द्र पछि कलेज जाँदासम्म साइकलको नै प्रयोग गर्थे । उनको साइकल यात्रा निरन्तर चलिरहेको थियो ।

तर, त्यतिखेरसम्म उनले माउन्टेन बाइक चढेका थिएनन् । विदेशी पर्यटकहरूले ल्याउने साइकल सक्नेले तीबाट किन्थे । कतिले विदेशबाटै मगाउँथे । तर, देवेन्द्र उही सामान्य साइकलमा ओहोर–दोहोर गरिरहेका थिए ।
०००
एउटा निश्चित उमेर भएपछि देवेन्द्रको बिहे भयो । बिहे गरेर घरजम भइसकेपछिको केही समय उनले साइकल चलाएनन् । नचलाउँदा नचलाउँदै करिब १० वर्ष बित्यो !

तर, उनले साइकल नचलाएका मात्र हुन् । साइकलप्रति उनको मोह भने यथावत थियो । मोहभंग भएको थिएन । तसर्थ, साइकलसँग जोडिएका समाचारहरू उनी ‘फलो’ गरिरहेका हुन्थे ।

उनी भन्छन्, “करिब १० वर्ष साइकल चढिनँ । यद्यपि, मोह भने उस्तै थियो । साइकलले मलाई तानिरहेको थियो । एकपटक एक विदेशी बेलायतदेखि साइकल चढेरै नेपाल आएको थाहा पाएपछि म फेरि यतातिर लाग्न प्रेरित भएँ ।”

उनी कल्पना गर्थे— हामीसँग अवसर छैन । त्यसमाथि गतिलो साइकल पनि छैन । साइकल बजारमा पाइन्थेन । पाइए पनि किन्नलाई सोच्नुपर्ने अवस्था थियो ।

त्यसपछिको दिनमा नै हो, उनले राम्रो खालको माउन्टेन बाइक किनेको । त्यही समय उनले सोचेका हुन्– काठमाडौंको बढ्दो प्रदूषण घटाउन साइकल यात्राले सहयोग गर्न सक्छ । पेट्रोलियम पदार्थको खपत कम गर्छ । स्वास्थ्यका लागि साइक्लिङ फाइदाजनक हो भन्ने सबैलाई थाहा भएको कुरा हो ।

त्यससँगै आममानिसमा साइकलप्रतिको सोचमा अभिवृद्धि गर्न पनि सडकमा साइकल निरन्तर गुड्नुपर्छ भन्ने अवधारणाले देवेन्द्रलाई साइकल लिएर ठाउँ–ठाउँ पुग्न अभिप्रेरित गर्यो । अर्थात् उनी नदेखिँदो पारामा समाजसेवामा सक्रिय भए ।

माउन्टेन बाइकको प्रयोग गर्दै गएपछि साइकल चढ्ने अरूहरूसँग पनि सम्पर्क हुँदै गयो । यो सम्पर्कले उनीहरूको साइकल यात्रालाई गति दियो ।

देवेन्द्रसँग समाजसेवा र साइकलको विषय उठाउँदा उनले साइकललाई समाजसेवासँग मज्जाले फ्युजन गर्न मिल्ने बताए । उनी भन्छन्, “साइकल त अचम्मको साधन हो । यो यातायातको साधन मात्रै होइन, मनोरञ्जनको माध्यम पनि हो । साइकलको प्रयोग गरेर आन्तरिक र बाह्य पर्यटनमा पनि धेरै काम गर्न सकिन्छ । वास्तवमा बहुआयामिक काम गर्न सकिन्छ साइकलको प्रयोग गरेर । हेर्दा सामान्य देखिने यो दुईपांग्रे सवारी–साधन धेरै काममा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।”

समाजसेवाका लागि पनि साइकलको प्रयोग हुनसक्छ भन्ने यसपटकको देवेन्द्रको एकल र साहसिक साइकल यात्राले देखाइसकेको छ । एक हजार २०० किलोमिटरको साइकल यात्रा लामो मात्रै नभएर जोखिमपूर्ण पनि थियो । तर, समाजका लागि केही गर्ने उत्साह र हुटहुटीले देवेन्द्र बस्न्यातलाई दोलखादेखि दिपायलसम्म एक्लै साइकल चलाउन प्रेरित गर्यो ।

देवेन्द्रको भनाइ छ। “समाजसेवा गाह्रो काम हो । ‘सेवा गरौँ’ भन्ने भावना भित्री रूपमा जागृत भए मात्र समाजसेवामा लाग्न सकिन्छ । यो प्रेरणा आवश्यक छ । नभए सेवा गर्न सकिन्न ।”

१२ सय किलोमिटरको साइकल यात्रा सम्पन्न गरेर फर्किएका देवेन्द्र आफैँ पनि आश्चर्यचकित हुन्छन् कुनै–कुनै बेला, यति लामो साइकल यात्रा आफैँले गरेकोमा !   

०००

साइकल यात्रामा रमाउँदै हिँड्ने देवेन्द्र र उनका साथीहरूले साइकलसँग जोडिएका इभेन्टहरू गर्न थाले । उनीहरू कहिले साइकलमा लुम्बिनी पुग्थे त कहिले जनकपुर । समाजका लागि साइकलको प्रयोग कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने सोचका साथ अभिप्ररित उनी र उनका साथीहरूको चाहना थियो, यस कार्यले नयाँ पुस्तालाई पनि साइकल यात्रासँगै समाजसेवाप्रति उत्प्रेरित गरोस् ।

यति हुँदाहुँदै पनि समाजसेवाका लागि केही दह्रो काम गर्ने समय आइसकेको थिएन, सायद । उनी समय पर्खिरहेका थिए । त्यसो त उनी विभिन्न व्यक्तिहरूको स्वास्थ्य उपचारका लागि आफ्नो किसिमबाट खटिरहेका थिए । कहिले डा. भगवान कोइराला, कहिले डा. रामकेवल साहसँग कुरा गरेर बिरामीहरूको उपचारमा सहयोग गर्दै आएका थिए । अरू सामाजिक कार्यमा पनि उनको संलग्नता रहँदै आएको थियो ।

पछिल्लो समय उनी जोडिए परोपकारी संस्था हेल्प नेपाल नेटवर्कसँग । हेल्प नेपालले भूकम्पबाट क्षतिग्रस्त दोलखाको राजकुलेश्वर स्कुलको निर्माणमा सहयोगका लागि बेलायतबाट सहयोग रकम उठाउने काम गर्दैै थियो । बेलायतमा साइकल र्याली गरेर पैसा उठाउने कार्यक्रम बनिसकेको थियो । तर, बेलायतमा लगातारको लकडाउनले गर्दा तोकिएको समयमा साइकल र्याली हुन सकेन । दुईपटक र्याली स्थगित भयो ।

यो कुरो थाहा पाएपछि देवेन्द्रले ‘यहाँ पनि त साइकल यात्रा गर्न सकिन्छ’ भन्ने कुरो उठाए । उनी भन्छन्, “हेल्प नेपालको बारेमा मलाई जानकारी थियो । एक–दुईपटक सानो–सानो सहयोगमा म पनि सम्मिलित थिएँ । त्यसैले मैले हेल्प नेपालका अध्यक्ष अरुणसिंह बस्नेतसँग भेट गरेँ । र, बेलायतमा नभए पनि आफूले नेपालमै साइकल यात्रा गर्ने कुरा उठाएँ । किनभने, समाजसेवा रुचाउने मेरा लागि यो एउटा अवसर पनि थियो ।”

त्यसपछि पटक–पटकको बैठक र सर–सल्लाहमा दोलखादेखि दिपायलसम्मको एकल साइकल यात्रा गर्ने तय भयो । यसका लागि देवेन्द्र उत्साहित थिए पनि । शिक्षाका लागि साइकल यात्रा गर्दै आफूले थोरै भए पनि योगदान दिन पाएकोमा उनी खुसी पनि उत्तिकै थिए ।

तोकिएको दिनमा वाङ्मय शताब्दीपुरुषको आशीर्वाद थापेर देवेन्द्र साइकल लिएर दोलखा पुगे । र, निस्किए शिक्षाको उज्यालोका लागि साइकल यात्रामा । एक्लै ।

यो यात्राको योजना बनाउँदा लामो छलफल भयो । हेल्प नेपालको प्रोजेक्ट वर्क भएका ठाउँमा पुग्ने गरी यात्राको खाका तयार भयो । छलफल भयो र तोकियो बाटो– दोलखादेखि धुलिखेल, काठमाडौं, हेटौँडा, चितवन, बुटवल, भालुवाङ, लालमटिया हुँदै डडेलधुरा, दिपायलसम्मको ।

यात्राको योजनासँगै एक दिनमा सकेसम्म एक सय किलोमिटर गुड्ने योजना देवेन्द्रले बनाए । यो औसत हिसाब–किताब थियो, उनको । कहिले १०/२० किलोमिटर कम हुनसक्थ्यो । कहिले बढी ।

अनि, सुरु भयो दोलखादेखि दिपायलसम्मको परोपकारी साइकल यात्रा । र, यात्रा सकिँदा १३ दिन बित्यो । खासमा १२ दिनमा साइकल यात्रा सकिने भनिएको थियो । तर, दिउँसै डडेलधुरा पुगे पनि डडेलधुराका साथीहरूले भोलिको दिनसम्म बस्न आग्रह गरे । उनले आग्रह टार्न सकेनन् । किनभने, पुस्तकालय डडेलधुरामा नै निर्माण हुँदै थियो ।

उनी भोलिपल्ट मात्र दिपायल–सिलगढी पुगे । र, यात्राको मैझारो गरे ।
०००
पहिले–पहिले पनि दिनको एक सय किलोमिटर साइकल नगुडाएका हैनन् उनले । काठमाडौं–नुवाकोट–काठमाडौं, काठमाडौं–गोटीखेल, धुमखर्क–पनौती–काठमाडौंको सय किलोमिटर बढी यात्रा पनि गरेका हुन्, उनले । उपत्यका र यस वरपरका विभिन्न ठाउँमा एकदिने साइकल यात्रा थुप्रै गरेका छन् देवेन्द्रले ।

तर, यस्तो यात्रामा साथीहरूको जमात हुन्थ्यो । कहिले धेरै त कहिले दुई–तीनजना मात्रै । साथीहरूसँग साइकल यात्रामा जाँदा सहज हुने गरेको देवेन्द्र बताउँछन् । साइकल चलाइरहँदा पनि साथीभाइबीचको कुराकानीले आराम मिल्छ । तनाव हुँदैन । समस्या उत्पन्न भए त्यसको निराकरण गर्ने विषयमा कुरो हुन्छ । अर्थात् धेरै सहज हुन्छ ।

तर, एक्लो यात्रामा चुनौती र तनाव धेरै भोग्नुपर्ने उनको तर्क छ । देवेन्द्र भन्छन्, “एक्लो साइकल यात्रामा धेरै चुनौती झेल्नुपर्छ । हावाको प्रेसर त खेप्नुपर्छ नै समयको प्रेसर पनि कम हुँदैन । किनभने, तोकिएको समयमा नै निश्चित स्थानमा पुग्नुपर्ने हुन्छ । तथापि, धेरै वर्षदेखि साइकलमा अभ्यस्त भएकोले खासै धेरै समस्या भोग्नु परेन ।”

तोकिएको गन्तव्यमा हेल्प नेपाल नेटवर्कका साथीहरूको साथ र सहयोग रह्यो भने कतिपय ठाउँमा साइक्लिङ एसोसिएसनका साथीहरूको साथ रहेको पनि देवेन्द्र बताउँछन् । साथ दिने साथीहरू र स्थानीय बासिन्दाहरूको सहयोगले कतिपय ठाउँमा आफू भावुक बनेको उनी बताउँछन् ।

देवेन्द्र बस्न्यातले सडक समस्याको कुरो उठाए । सडकमा गुड्ने ठूला गाडीको कुरा उठाए । उनका अनुसार सडकमा अनुशासन सोच्नै नसकिने विषय हो । आफूभन्दा कमजोर सवारी–साधनलाई स्पेस दिनुपर्छ भन्ने सडकमा सोचिँदैन । साइकल, मोटरसाइकललाई त झन् पेल्ने नियतले गाडी गुडाउने गरेको उनले अनुभव गरेका छन्, धेरैपटक । यसको व्यवस्थापन हुनुपर्छ भन्ने उनको भनाइ छ ।

उनी भन्छन्, “दर्शन र सिद्धान्तमा जे भनिए पनि व्यवहारमा सडक अनुशासन अलिकति पनि छैन । विडम्बना ! सडकमा सधैँ ठूलाले सानालाई डोमिनेट गरिरहेको पाइन्छ ।”

देवेन्द्रका अनुसार सातामा एक दिन मात्रै भए पनि साइकल चलाउँ भन्ने नागरिकमा चेतना भए त्यसले सडक अनुशासन कायम हुने आँकलन गर्न सकिन्छ । उनले भने, “तर, छैन ! टाढाको कुरो नगरौँ । अत्यधिक वातावरण प्रदूषणका कारण काठमाडौंका स्कुलहरू बन्द गरिए । तर, गाडी चलाउनेहरूले गाडी छोडेनन् ! प्रदूषणको मतलब नै गरेनन् ! दुई–तीन दिन हामीले गाडी नचलाउँ न त, साइकल लिएर अफिस जाउँ न त भन्ने कसैले सोच्दै सोचेनन् ! अनि, हामीले नियम सिद्धान्त र दर्शनको कुरो गरेर के पाउँछौँ र !”   
०००
कुराकानीका क्रममा देवेन्द्रले यात्राक्रममा भएका केही रोचक प्रसंग सुनाए । दोलखाबाट बिहान ८ बजे नै धुलिखेलका लागि उनी निस्किनुपर्ने थियो । तर, अनेक अलमलले उनको यात्रा १० बजेपछि मात्रै सुरु भयो ।

उनलाई साँझ धुलिखेल पुग्नु थियो । समयको यो दबाबअनुरूप साइकलको पाइडल दाब्नुपर्ने भयो । बिहानको समयमा शरीरमा जति ऊर्जा हुन्छ, त्यो दिउँसो घट्दै जान्छ । त्यसैले उनी शीतल समयमै दूरी छोट्ट्याउन चाहन्थे । तर, सम्भव भएन ।

बीचमा खाना खान रोकिए देवेन्द्र । एउटा पसलमा पसे । तर, त्यहाँ खाना रहेनछ । अनि, उनले देखे, बाहिर मानिसहरू बसेर खाइरहेको । उनले होटेल साहुलाई सोधे । होटेल साहुले ‘उनीहरू तीर्थयात्री भएको र आफैँले खाना बनाएर खाएको’ बताए ।

देवेन्द्र हाँसे । भने, “अब के गर्ने । म अगाडि बढ्ने सोचमा थिएँ । बाहिर निस्किएको मात्र थिएँ, कलेज पढ्दाका साथी दीपक कोइराला भेट भए । उनले ‘कहाँ आएको ?’ भने । मैले साइकल यात्रामा निस्केको कुरा गरेर खाना खान छिरेको तर खाना नभएको बताएँ । त्यसपछि उनले आफू तीर्थयात्री समूहमा नै रहेको बताउँदै त्यहीँ खाना खान भने । र, म केही बेरपछि खाना खाएर धुलिखेलतिर लागे । यसलाई त म भगवान्ले नै जुराएको भन्छु ।”

त्यस दिन उनी धुलिखेल पुग्नुपर्ने थियो । तर, पाँचखाल पुग्दा टिपरहरूको ओहोर–दोहोर चर्को भइसकेको थियो । ट्राफिकले देवेन्द्रलाई यात्रा गाह्रो हुन सक्ने बताउँदै त्यतै बस्न भने । ट्राफिकको कुरा मानेर उनले पनि त्यहीँको एउटा होटेलमा रात बिताउने निर्णय गरे । र, भोलिपल्ट बिहान मात्रै धुलिखेलतिर लागे ।

उनले भने, “ट्राफिकले जोखिमपूर्ण भनिसकेपछि कम्प्रोमाइज त गर्नु नै पर्यो । म बसेको होटेल साहुलाई मैले बिहानै सबेरै ढोका खोलिदिनुस् है भनेको थिएँ । किनभने, मैले ८ बजे धुलिखेल आइपुग्छु भनेको थिएँ । तर, होटेलको मूलगेटको साँचो हराएर त्यहीँ नै ६ बज्यो ! बल्ल–बल्ल चाबी भेटियो र म धुलिखेलतिर हिँडे ।”

देवेन्द्रले पश्चिमी क्षेत्रका केही रोचक प्रसंग सुनाए । जंगलको बीचबाट यात्रा गर्दाको अवस्था बेग्लै हुने उनी बताउँछन् । धेरै जोखिमपूर्ण हुँदाहुँदै पनि जंगलको बीचबाट आफूले साइकल कुदाएको प्रसंग आफ्ना लागि अविस्मरणीय रहेको उनी सुनाउँँदै थिए ।

बर्दियाको जंगलको इलाकामा भने उनले १५ किलोमिटर बाटो गाडी चढ्नु प¥यो । निकुञ्जका सुरक्षाकर्मीहरूले उनलाई साइकल चढ्ने अनुमति दिएनन् । ‘तपाईंहरू एक सयजनाको जमात भए पनि साइकलमा जान दिन्नौँ’ भनेपछि उनले तिनका अर्तीलाई मान्दै अम्रेनीबाट चिसापानीसम्मको यात्रा बसमा नै गरे । र, फेरि चिसापानीबाट साइकलमा अगाडि बढे ।

उनी भन्छन्, “बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा जनावरहरू बाहिर राजमार्गतिर निस्किरहेका हुन्छन् । मैले सुरक्षाकर्मीसित ठट्यौली गर्दै भनेँ, ‘मैले जंगलमा बाघ देखे म लक्की, झम्टे भने मात्र अनलक्की’ । तर, उनी के मान्थे ! र, त्यो १५ किलोमिटर मैले बसमा यात्रा गरेँ । वास्तवमा यो मेरा लागि एकदमै रोमाञ्चक यात्रा रह्यो । म घुम्न मन पराउने, प्रकृत्तिमा डुब्न र रम्न मन पराउने, रङहरूमा रंगिन मन पराउने भएकोले यो एकल यात्रा भए पनि रोमाञ्चक रहेको मेरो अनुभव छ ।”